CC BY
9164
1918
УДК 378.1
«Ьенэр вэ мэгариф кайда булса, шунда барып тэхсыйль итэргэ кирэк» (Ике татар студенты Америкада)
Л. Р. Мортазина,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге Тарих институты, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
"Learning and education can be gained everywhere they
are available" (The two Tatar students in America)
L. R. Murtazina,
Sh. Mardzani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Аннотация
Испокон веков татары получали образование в разных странах мира. К концу XIX в. бурное развитие промышленности и тор-гово-коммерческих отношений в России, в татарском обществе в том числе, требовало светски образованных людей. Это привело к увеличению количества юношей, обучающихся в русских учебных заведениях и университетах Турции и Европы. После 1910-х гг. татары с целью получения образования устремились в новые для них страны, в том числе и в США. Татарские юноши поступали в университеты Вальпараисо, Сан-Франциско, Айова и другие. Информация о них публиковалась на страницах татарских газет и журналов («Вакыт», «Шура» и др.), что, несомненно, вызывало огромный интерес у читателей - молодых людей, шакирдов медресе, желающих получать образование в университетах и колледжах США. Редакции татарских газет публиковали ответные письма - статьи о правилах приема, порядках и условиях учебы и жизни. Авторами статей выступали татарские студенты, которые обучались в американских университетах. В представленной статье дается информация о двух таких татарских студентах - Фуаде Ан-варове и Галимзяне Сайфульмулюкове. Они проходили обучение в университете Вальпараисо, известного больше как «Гарвард для бедных», анализируются статьи, посвященные их жизни и учебе в Америке, написанные одним из них - Ф. Анваровым. Также автором упоминаются статьи других татарских студентов об американских учебных заведениях. Все они были опубликованы в 1911-1915 гг. в татарской периодической печати. В работе впервые вводятся в научный оборот новые архивные документы из зарубежных архивохранилищ.
Abstract
From the dawn of time Tatars have gained their education in different places of the world. By the late 19th century the industrial boom and development of trade and commercial relations in Russia, including the Tatar society, demanded secular-educated people. This resulted in an
2018
165
increase in the number of young men studying at Russian educational institutions and universities ofTukey and Europe. After 1910, to gain education Tatars directed on countries being new for them, including the United States ofAmerica. The Tatar young men entered universities ofValparaiso, San Francisco, Iowa, etc. Information about them was published in Tatar newspapers and magazines ("Vakyt", "Shura", etc.), that, doubtless, aroused great interest on the part of readers - young people, madrasah shakirds and the ones who wanted to gain their education at the US universities and colleges. Tatar newspaper offices were publishing return letters - articles on admission regulations, rules, and terms of studies and everyday life. The authors of the articles were Tatar students studying at American universities. The present work provides information on two Tatar students - Fuad Anvarov and Galimzyan Saufulmulyukov. They studied at Valparaiso University, commonly known as "Harward University for the poor". The paper analyzes the articles devoted to their lives and studies in America written by one of them - F. Anvarov. Besides, the author mentions some articles on American educational institutions written by other students. All the articles were published in 1911-1915 in Tatar periodical press. New archival documents from foreign archive depositories are introduced into scientific discourse for the first time.
Ключевые слова
Просвещение, светское образование, учебные заведения, студент, Америка, Индиана, Университет Вальпараисо, газета «Вакыт», журнал «Шура», Фуад Анваров, Галимзян Сайфульму-люков.
Keywords
Education, secular education, educational institutions, student, America, Indiana, Valparaiso University, "Vakyt" newspaper, "Shura" magazine, Fuad Anvarov, Galimzyan Sayfulmulyukov.
Татарлар арасында чит иллэрдэ белем алуньщ шактый бай тарихы бар. Бик борынгы терки, Идел Болгары, Алтын Урда чорларында ук Кытайга, меселман иллэренэ барып уку мэртэбэле саналган. Бу традиция урта гасырларда да дэвам иткэн. XIX гасыр ахырларында сэнэгать, сэYДэ-коммерция елкэсендэ элекке тэртиплэр белэн эш алып бару мемкинлеге кимY белэн, деньяви белемгэ булган ихтыяд да бермэ-бер арта. Бу исэ татарларныц рус гимназиялэре, университетла-ры, Европа hэм Америка уку йортлары белэн кызыксынуларына китерэ. XX гасыр башында милли тэрэкъкыять татар дэмгыятендэге иц теп идеологиягэ эверелэ. Аныц нигезендэ, иц беренче чиратта, яцача шартларга туры килгэн белем 6^y концепциясе - ац-белем, мэгърифэт, деньяви белемнэр елкэсендэ татарларны Европаныц башка алдынгы мэдэниятле миллэтлэре дэрэдэсенэ KYTэрY идеясе ята. Элегэ бу шартлар Yтэлерлек дирлек эзер булмау сэбэпле, татар яшьлэре, деньяви, заманча талэплэргэ туры килерлек гыйлем алу максаты белэн KYплэп чит ил универ-ситетларына омтылалар.
Деньяви белем алу, чит теллэр YЗлэштерY заман талэбе булуын шул чорныц KYренекле галимнэре дэ таныган. Шиhабетдин Мэрданинец: «Yз миллэтемезнец яшэргэ тырышуы, Y3 эшене Yзе эшли алуы, хэят миданендэ изелеп калмавы ечен Аурупаныц голYм вэ мэгарифенэ, hенэр вэ сэнэгыятенэ зур ихтыядымыз бар. Аурупаныц мэктэплэрендэ укымак безнец ечен файдалы. Ьенэр вэ мэгариф кайда булса, шунда барып тэхсыйль итэргэ кирэк. Гыйлем берлэ мэгарифнец хас ватанна-ры, хас лисаннары юк», - дигэн сYЗлэрен заманында шэкертлэре бик еш искэ ала торган була1.
1910 елларда татар матбугатында чит ил уку йортларында белем алу, анда укырга керY шартлары, укытуныц торышы hэм башка мэсьэлэлэрне яктырткан
1918
мэкалэлэр куренэ башлый. Мондый язмалар бигрэк тэ «Вакыт» газе-тасында куп басыла. Бу, мегаен, газетаныц мехэррире - Теркиядэ белем алган, Европада сэяхэттэ булган, андагы тэртиплэргэ соклан-ган, милли алгарышныц Европадагы кебек алга киткэн мэгарифтэн башка мемкин TYгеллеген яхшы ацлаган Фатих Кэрими шэхесе белэн дэ бэйледер дип карарга кирэк. Газета битлэрендэ ул татарларны Yзенец мэгърифэткэ нигезлэнгэн Европа тэрэкъкыяте турындагы мэкалэлэре белэн таныштырып бара. Ихтимал, элеге язмаларны укыган чит ил студентларыныц Yзлэренец уку йорт-лары турында мэкалэлэрне нэкъ менэ «Вакыт» газетасына ^ибэрулэре дэ шуныц белэн бэйледер.
Мисал ечен, Истанбулда укып, француз телен Yзлэштергэннэн соц Лозанна hэм Льеж универси-тетларында белем алган Галим^ан Идриси2 матбугатта татар яшьлэрен тэрэкъкыять Yзэклэре булган, теллэр ейрэнYДЭ чиксез мемкинлеклэр тудырган Европа, Япония, Америка мэктэплэрендэ укырга чакырып язган мэкалэлэре белэн чыгыш ясый. Икенче бер татар егете - Сан-Францискода белем алучы Хэбибулла Байбулатовныц «Вакыт» газетасыныц 1911 елгы 11 сентябрь санында «Америкадан мэктуб» дигэн мэкалэсе денья курэ. Газета мехэрриренэ атап языл-ган элеге хатта автор Америкада химия мэктэбенэ укырга керYе, мэктэптэ укуныц TYЛЭYсез булуы, кайсы илдэн килуенэ карамастан, биредэ hэркемне кабул итулэре, программаныц hэм уку тэртибенец камил булуы турында яза. Yзенэ Америкага укыр-га китэргэ мемкинлек тудыруда матди ярдэм иткэн якыннарына hэм дус-ишлэренэ рэхмэт белдереп, Х. Байбулатов: «максудым - hэр ни кадэр ^эфа чигеп булса да, бер hенэр угрэнгэннец соцында Y3 ватандаш вэ миллэттэшлэремэ хезмэт итмэк вэ файда китермэктер», - дип белдерэ hэм Сан-Франциско университетында уку турында кызыксынучылар ечен Yзенец адресын курсэтэ3. Бу хат басылып чыкканнан соц, редакциягэ hэм хат авторыныц Yзенэ Америкада белем алырга телэгэн татар яшьлэреннэн элеге уку
Вальпараисо университеты студентлары (сулдан уцга): Галимщан Сэйфелмвлеков кэм Фуад Онвэров. Вальпараисо шэкэре, 1915 ел. Вакыт. —1915. — 23 сентябрь.
Students of Valparaiso University (from left to right): Galimzyan Sayfulmulyukov
and Foad Anvarov. Valparaiso, 1915. Time. — 1915. — September 23.
166
2018
Вальпараисо университеты студентларын исэпкэ алу кенэгэсе, 1914-1915 еллар. -Б. 6. Электронный ресурс. Режим доступа: http:// collections.valpo.edu/cdm/ compoundobject/collection/ ledgers/id/9399.
Student credit books of Valparaiso University. 19141915. Old School Ledgers, р. 6. [On-line.] Available at: http://collections.valpo. edu/cdm/compoundobject/ collection/ledgers/id/9399.
йортына керY hэм уку шартлары, уку эшлэре турында сорап язган бик ^п хатлар килэ. Ждвап йезеннэн Х. Байбулатов шул ук газетаньщ 1912 елгы 9 март санында «Америкадан мзюуб» дигзн мэкалэсен басты-рып чыгара. Автор Yзенэ атап язылган хатларныц шактый куп булуы, инде кайберлзренз давап бирсэ дз, алга таба вакытыныц бик ^п сарыф ителYен сзбзп итеп, барлык кызыксын-ган укучыларга злеге уку йорты турында ацлатма язып бирергз карар кылу-ын хзбзр итз4. Язмадан KYренгзнчз, Америка мзктзплзрендз белем алырга омтылган яшьлзр арасында «Галия»
мздрзсзсе шзкертлзре, шулай ук Омск, Петербург, Оренбург hзм башка шзhзрлзрдз яшзуче татар яшьлзре була. Автор хзбзр итYенчз, злеге мзктзплзргз керY ечен ишеклзр hзркемгз ачык, бары тик инглиз телен белY генз талзп ителз, аны шунда ук ейрзнергз мемкин. Шулай да автор МзскзY яисз Петербург кебек шзhзрлзрдз махсус курсларда алдан ук уку телен Yзлзштереп барырга кицзш итз. Меhим шартларныц тагын берсе - Америка уку йортларына керY ечен сзламзтлекнец нык булуы, бигрзк тз ^злзрнец сау булуы, ченки, «згъзацныц берзр ж;ире ззгыйфь булса яки кузец авырулы булса, Америкага бара торган паро-ходка утыртмыйлар, билет бирмилзр»5.
Шул ук «Вакыт» газетасыныц 1914 елгы 11 февраль санында Америкада белем алучы тагын бер татар егете Закир Габдуллинныц6 фотосы hзм «Америка мзюублзре» башы астында «Америкада зднзби мзмлзкзт талибзлзре» дигзн мзкалзсе басы-лып чыга7. Ул чыгышы белзн Уфа губернасы Бзлзбзй еязеннзн, Истанбулда, Мисырда укыганнан соц, 1913 елда Америкага кучеп, авыл худалыгы институтына укырга керз. Яшьлзрне Америка уку йортлары белзн таныштыручы мзкалзлзр башка матбугат чараларында
167
168
1918
да денья ^рз. Эйтик, 1914-1915 елларда «Шура» журналында Американьщ Индиана штатындагы Вальпараисо университетында белем алучы татар студенты Фуад Энвэровньщ «Вальпараисо университеты (Америкада)» дигзн мэкалэсе «Вакыт»тан кучереп басыла8. Купмедер вакыт узганнан соц, «Вакыт» газетасыныц 1915 елгы 23 сентябрь санында «Америкада татар шзкертлзре» дигзн исем астын-да Фуад Энвзров hзм аныц белзн бергз укыган Галимдан Сзйфелмелековныц фоторзсеме hзм алар турында кыскача мзгълYмат денья кYрз9.
Элеге ике егетне Америкага нинди диллзр ташлады икзн соц? Алда искз алын-ган мзкалзгз караганда, Ф. Энвзров чыгышы белзн Себердзн, з Г. Сзйфелмелеков Ташкент шзhзреннзн була. Америкага алар авыр юллар утеп, Истанбул аша килеп ирешзлзр. Автор татар яшьлзре дз Вальпараисо университеты кебек танылган уку йортларында укырга тиеш дип саный: «Без дз башка миллзт яшьлзре кебек барлы-гыбызны KYрсзтик, татарныц нзрсз икзнлегеннзн хзбзре булмаган америкалылар-га аныц Шзрыктан туып килз торган кояш шикелле терле вз еметле бер миллзт булганын белдерик. Yземездзн гали булган башка миллзтлзр арасында таралыйк. Алардан дзрес алып бераз денья ^рик»10. Бу урында шуны да искзртеп у^ кирзк, Вальпараисо дип аталган шзhзрнец бер ук вакытта ике илдз - Чилида (Кеньяк Америка) hзм Теньяк Американыц Индиана штатында булуы сзбзпле, Ф. Энвзров укыган белем йортын билгелзYДз терлелек KYЗзтелз. Гзрчз ул Yзенец мзкалзсендз Валпараисо университетыныц Индиана штатында икзнлеген ассызыкласа да, И. Рзми hзм Р. Даутов белешмзлегендз ул Чилидагы Вальпараисо университетында укый дип KYрсзтелз11.
Америкада белем алучы злеге татар студентларыныц берсе - Ф. Энвзров турында кайбер мзгълуматлар АКШныц Вальпараисо университеты12 документ-ларында да табылды. Университетныц 1915-1916 елгы бюллетенендз Россиядзн укырга килгзн Ф. Энвзров (Фуад Анверофф) турында кыскача белешмз бирелз13. Бу документ нигезендз аныц злеге университетныц ззерлек курсларында укуы билгеле булды. Вальпараисо университетыныц 1914-1915 елгы студентларны исзпкз алу кензгзсенец алтынчы битендзге мзгълYматларга караганда, чыгышы белзн Себердзн, Зайсан еязеннзн (хззерге Казахстанныц Зайсан районы) булган Ф. Энвзров 1914-1915 елларда биредз авыл худалыгы белгечлеге (агрокультура) буенча белем алган, чит теллзр, геометрия, тарих, стереометрия, алгебра, борын-гы тарих кебек предметларны Yзлзштергзн. Документлардан KYренгзнчз, татар студенты укуда шактый зур уцышларга ирешкзн - алда санап утелгзн предметлар буенча югары баллар (70-95 балл) дыйган14. Кызганычка каршы, мзгълYматлар 1915 елныц март ае белзн тегзллзнз. Шзкертлзрнец икенчесе - Г. Сзйфелмелеков турында злегз мзгълуматлар табылмады.
Искз алынган язма татар яшьлзрен Вальпараисо университеты, анда керY шартлары белзн таныштыру максатыннан язылган. Шул сзбзпле анда уку, яшзY шартлары бик тзфсилле рзвештз тасвирлана. Бер ук вакытта авторныц универси-тетны яратуы, анда белем алуы белзн горурлануы да ^ренеп тора. Автор язуын-ча, университет «демократический зсасларга корылган. Монда нзсел, байлык, кибарлык, мззhзб, миллзт, табгалек (кемгздер иярY) кебек нзрсзлзр hичбер роль уйнамыйлар»15. Америкадагы мзгариф елкзсендзге алга китешне Россиядз яшзуче меселманнарныц мзгарифе белзн чагыштырып, ул аерманыц бик зур икзнлеген ассызыклый.
Авторныц язуынча, бу чорда злеге университетта деньяныц терле иллзреннзн килгзн студентлар агрономия, авыл худалыгы, сзYДЗ, медицина, хокук, ташчылык,
2018
169
табигать белемнэре, мэгариф, музыка haM башка белгечлеклэр буенча белем ала. Билгеле булганча, Индианадагы Вальпараисо университеты Америкадагы ир haM кыз балалар бергэ укый торган иц зур тарихлы уку йортларыныц берсе була. ХХ гасыр башында ул яхшы белем бирэ торган, шул ук вакытта чагыштырмача арзанлы университет буларак денья KYЛэмендэ таныла. Аны хэтта «ярлылар ечен Гарвард» дип тэ атап йерткэннэр. Элеге университет гамэли белем, тормыш ечен кирэкле hенэрлэр бирY, белемнец хезмэткэ, тормышка якынлыгы принципларына корыл-ган була. Аныц татарлар арасында шеhрэт казануы да, беренче чиратта, шуныц белэн бэйледер, мегаен.
Студентлар арасында Россиядэн, Англия, Испания, Италия кебек Европа иллэреннэн килгэн, шулай ук иранлы, яhYДи, гарэп hэм башка миллэт вэкиллэре була. Авторныц билгелэвенчэ, университетта бигрэк тэ рус телендэ сейлэшучелэр KYп, бу яктан караганда, «бу дирне Русия инородецларыныц колониясе дип эйтергэ мемкиндер»16. Шул ук вакытта Ф. Энвэров меселманнарныц саны бик аз -бары тик диде генэ кеше булуын яза17.
Студент Ф. Энвэров, Россиядэн килгэн кеше булу сэбэпле, ирексездэн Y3 ватанындагы hэм биредэге уку йортларын, андагы тэртиплэрне чагыштыра hэм Америкада бу яктан эшнец куелышы чагыштыргысыз югары дип билгели. Аны бигрэк тэ университет дитэкчелегенец укучыларга карата булган менэсэбэте сокландыра. Автор билгелэвенчэ, нинди миллэттэн булуына hэм нинди динне тотуына, матди хэленэ карамастан, элеге уку йортында hэр студентка бер Yк терле караш булдырылган. Мэктэп идарэсе тарафыннан билгелэнгэн тэртиплэр hэр студентныц кызыксынуларын, телэклэрен hэм идтыядларын исэпкэ алып эшлэнгэн. Шуца ^рэ ул шэкертлэр арасында зур хермэт казанган. Шуныц естенэ университетка уку телэге белэн килгэн бер генэ кеше дэ кире борып дибэрелми, ченки Америкада белем йортына килгэн кешене кире кагу, гыйлем алудан еметен езY зур генаh санала18. Шэкертнец укырлык, торырлык байлыгы булмаган очракта, мэктэп идарэсе Yзе даен табып, аны укыта, эш, фатир бирэ, вакытлыча аны кирэкле hэрнэрсэ белэн тээмин итэ. Шул ук вакытта, болар берсе дэ бушка эшлэнми, ченки Америкада «буш», «сэдака» дигэн нэрсэлэр юк, монда hэр нэрсэ эш белэн Yлчэнэ hэм билгелэнэ19.
Мохтад шэкертлэрне мэктэп идарэсе Yзе тээмин итэ (кредит бирэ), элеге студентныц укуы hэм яшэве ечен киткэн hэр чыгымны соцыннан TYЛЭY шартла-ры билгелэнгэн расписка ала. Каникул вакытларында идарэ аца Yзе белгэн hэм аца туры килгэн берэр эш табып бирэ. Шулай итеп, акча тапкач, шэкерт Yзенец мэктэп идарэсенэ булган бурычын TYЛи, килэчэктэ укыр ечен беркадэр ^лэмдэ акча туплый. Шул рэвешле матди ягы бик YK дитеш булмаган студент та укып hэм бер Yк вакытта hенэр Yзлэштереп, университетны тэмамлап чыга алган. Элеге мемкинлекнец тудырылуы, Ф. Энвэров билгелэп уткэнчэ, «бик бэрэкэтле хэрэкэт». Лэкин шул ук вакытта кайбер укучыларныц каникуллар вакытында гына укуга TYЛэрлек акчаны табып бетерэ алмаулары да очрый, алар, укуларын тукта-тып торып, эшлэп алырга мэдбYP булалар. Язмадан билгеле булганча, элеге ике татар студенты да нэкъ шул рэвешле укырга мэдбYрлэр. Алар, акчасызлык сэбэпле, укуларын ике ел ярымга кичектереп, шул вакыт эчендэ алга таба мэктэптэ укуларын тээмин итэр ечен акча табуны Yзлэренэ максат итэлэр20.
Ф. Энвэров уку йортындагы тэртиплэрнец дерес куелышы, акыллы тормышка ашырылуы - уцышка ирешYгэ ярдэм итуче зур кеч дип саный. Лэкин шуны да истэ тотарга кирэк: биредэ мэктэп идарэсе - ул шэкертлэр Yзлэре. Алар кицэшлэшеп,
170
1918
фикерлэшеп, укуга hэм яшэYгэ кагылышлы hэр мэсьэлэне Yзлэре хэл итэлэр. Мэктэп медире аларныц эшенэ кузэтчелек итэ, кирэк вакытта туры юлны KYрсэтэ21.
Америка hэм Россия мэктэплэрендэге аерма гыйлем hэм мэгарифкэ карашныц терле булуында да куренэ. Россиядэн аермалы буларак, монда гыйлем дип эшли белугэ, аз гына булса да акча китерерлек hэрбер эшкэ эйтэлэр22. Ике илнец мэгарифе арасындагы аерманы автор эшкэ булган менэсэбэттэ дэ курэ. Россиядэ гыйбадэт кылган кеше яхшы саналса, биредэ, аныц фикеренчэ, эшлэгэн кеше макта-улы. Америкалылар иц зур генаЬларныц берсе итеп эшлэмэYне, эштэн тартыну-ны саныйлар23. Шуца KYрэ, Энвэровныц ышануынча, биредэ Россиядэге KYп кенэ тэртиплэрне, аерым алганда, эшкэртелми яткан дирлэрнец булуын, ул дирлэрнец худаларыныц дир эшкэртY алымнарын ейрэнмэYЛэрен, начар яшэYЛэрен hич кенэ дэ башларына сыйдыра алмаячаклар24.
Вальпараисода дэрес биру ысуллары да Россиядэгедэн шактый аерыла. Монда дэресне тэгаен итY шэкертлэрнец Yзлэренэ тапшырылган. Шэкерт Yзенец кече дитYенэ карап, кененэ ДYрт-алты сэгать укырга мемкин, чиклэY куелмаган. Ьэр дэрес ечен бер мегаллим билгелэнгэн, hэр мегаллимгэ бер сыйныф бирелгэн. Кабинет системасы бар, укучылар Yзлэре терле сыйныф бYЛмэлэренэ кереп белем алалар25.
Нэтидэ ясап эйткэндэ, шуны ассызыкламый мемкин TYгел. Ф. Энвэровныц бу мэкалэсе Америка мэктэплэренэ, гомумэн андагы уку hэм яшэY шартларына сокла-нып hэм бары тик уцай якларын KYреп кенэ язылган. Ул. андагы кимчелеклэргэ тукталмый. Гомумэн алганда, бу елларда «Америка мэктублэре» башы астын-да «Вакыт» газетасында денья KYргэн мэкалэлэрнец дэ барысы шул рухта языл-ган. Ф. Энвэровныц «Вальпараисо университеты (Америкада)» мэкалэсенэ Галимдан Ибра^мов та игътибар итэ. Ул Yзенец 1915 елда «Йолдыз» газетасында басылып чыккан «Яца эсэрлэр, яца имзалар вэ яшь куэтлэр» дигэн хезмэтендэ Ф. Энвэровныц фикерлэренэ тэфсилле тукталып, аларны М. Горькийныц Америка турындагы CYЗЛэре белэн чагыштыра. «Горький Американыц матди хэятене куэтлэренэ хэйран булып яза. Лэкин аныц алдында табынмый», - ди ул, Ф. Энвэровныц Америкага мекиббэн китYенец сэбэплэрен эзлэп26.
Ф. Энвэров Вальпараисо кебек чит ил уку йортларында татар шэкертлэренец кубрэк булуын тели, килэчэктэ алар, шаять, кубрэк булырлар, дип ышаныч белдерэ. Деньяныц терле кыйтгаларыннан килеп, тырышып гыйлем алучы яшьлэргэ карап: «Бездэ дэ тырыш, гыйлем-мэгърифэт гыйшкы булган, шуныц илэ бэрабэр зиhен вэ фикерлэре башка миллэт балаларыннан бер дэ ким булмаган татар балалары аз TYгел. Шушындый дирлэрдэ укысалар, боларныц да башка миллэт балалары шикелле yk кеше булачаклары, болар арасында да зур кешелэр, гыйлем-мэгърифэт эhеллэре, hенэр вэ сэнэгать эрбабы дитешэчэге кояш кебек заhирдыр (ачык)», -
27
дип чын KYцелдэн ышанып яза27.
Татар яшьлэрен Вальпараисо университетына чакырып, Ф. Энвэров hичшиксез утэлергэ тиешле шартларны KYрсэтэ. Болар: инглиз телен белу, билгеле бер KYЛЭMДЭ уку ечен тулэу ечен акча туплау. Россия урта мэктэплэренец шэhадэтнамэсен алган кешелэрне биредэ югары булеккэ (университетка) имтихансыз кабул итэлэр, булмаган очракта, монда килгэч, ике елда урта мэктэпне тэмамлап, университетка керергэ мемкин, ди. Фуад Энвэров та, алда искэ алынган автор (Х. Байбулатов) кебек ук, Вальпараисо университетына укырга керергэ телэучелэргэ кузлэренец сэламэт булуына игътибар итэргэ, сэфэргэ чыкканчы ук кузлэрен яхшы доктор-га курсэтеп, сэламэтлеклэре турында шэhадэтнамэ алырга кицэш итэ. Ченки,
2018
171
аныц язуынча, ^злзре сзламзт булмаган кешелзрне монда кертмилзр, аеруча Нью-Йоркта юлчыларныц KYЗлзрен дикъкать белзн тикшерзлзр28. Тагын да KYбрзк мзгълумат алырга телзгзн кеше булса, Yзенз мер зж;з гать итзргз кушып, автор Yзенец адресын KYрсзтз29.
Кызганычка каршы, Америкада белем алган ике татар студентыныц моннан соцгы язмышы турындагы мзгълуматларны табу злегз мемкин булмады. Лзкин, булган кадзр материалларга таянып та, миллзтебезнец бу ике фидакарь улыныц халкыбызны мзгърифзтле итY, аны денья ^лзмендз таныту ечен шактый хезмзт итYЛзрен KYреп була. ХХ гасыр башында Америка, Европаныц атаклы универси-тетларында белем алган татар егет-кызларыныц саны артуда, мегаен, аларныц да елеше булгандыр.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Мзр^ани: ШиЬабетдин зл-Мзрж;ани хззрзтлзренец вилаятенз йез ел булу (1233-1333) мензсзбзте илз нзшер ителде. - Казан: «Мзгариф» матб., 1915. - Б. 628.
2. Миннуллин 3. Землячества и благотворительные общества татарских учащихся в мусульманских странах (начало ХХ века) // Мир ислама. - 1999. - № 1. - С. 140.
3. Байбулатов Х. Америкадан мзктуб // Вакыт. - 1911. - 11 сентябрь.
4. Шунда ук. - 1912. - 9 март.
5. Шунда ук.
6. Рэми И. Г., Даутов Р. Н. Эдзби сузлек (элекке чор здзбияты Ьзм мздзнияте буенча кыскача белешмзлек). - Казан: Татар. кит. нзшр., 2001. - Б. 361.
7. Габдуллин 3. Америкада зж;нзби мзмлзкзт талибзлзре // Вакыт. - 1914. - 11 февраль.
8. Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1914. - № 22. - Б. 697-699; 1915. - № 2. - Б. 54-56.
9. Америкада татар шзкертлзре // Вакыт. - 1915. - 23 сентябрь.
10. Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1915. - № 2. - Б. 56.
11. Рэми И. Г., Даутов Р. Н. Курс. хез. - Б. 364.
12. Вальпараисо университеты 1859 елда Америка Кушма Штатларындагы ир балалар Ьзм кызлар бергз укый торган беренче колледжларныц берсе буларак ачыла. Гражданнар сугышы вакыйгалары белзн бзйле рзвештз 1871 елда ул ябыла. Кабат 1873 елда эшли башлый. 1900 елда университет статусын ала.
13. Valparaiso University Bulletin. Forty-Second Annual Catalog 1915-1916. - Р. 162.
14. Student Credits book of Valparaiso University. 1914-1915. Old School Ledgers. - Р. 6. Электронный ресурс. Режим доступа: http://collections.valpo.edu/cdm/compoundobject/ collection/ledgers/id/9399.
15. Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1914. - №22. - Б. 697.
16. Шунда ук.
17. Шунда ук.
18 . Шунда ук. - Б. 698.
19. Шунда ук.
20. Шунда ук.
21. Шунда ук.
22. Шунда ук.
23. Шунда ук. - Б. 699.
24. Шунда ук.
25. Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1915. - № 2. - Б. 54.
26. ИбраЫмов Г. Яца зсзрлзр, яца имзалар вз яшь кузтлзр // Йолдыз. - 1915. - 29 апрель.
27. Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1915. - № 2. - Б. 55.
28. Шунда ук. - Б. 56.
29. Шунда ук.
172
1918
Вальпараисо шэhэре Шимале демаhир метэфэкъкыяныц1 Индиана вилаятендэ Чикаго шэhэренэ ике сэгатьлек дирдэ 4-5 мец халыклы бер илдэдер. Мистер Браун атлы мэгариф сеюче бер кешенец2 тэшбише илэ 1873 елда шушы шэhэрдэ университет ачылган3. Шуннан бирле дэвам итеп килэ. Ачылган вакытын-да бу университетныц шегъбэлэре4 бары ике, шэкертлэре дэ ялгыз 35 кенэ булган. Шуннан бирле дэвам итеп, 40 ел эчендэ шегъбэлэре 23кэ, шэкертлэре саны алты мецгэ диткэн. Америкада тэрэкъкыйнец ничек барганлыгын курсэтергэ бу кяфи5 булса кирэк. Хосусэн уземезнец Русия меселманнарында 10 ел эчендэ булган тэрэкъкыйнец ни дэрэдэдэ генэ икэнлеге куз алдына китерелсэ, фэрекъ6 бигрэк ачык зэhи7 булыр.
Бу шегъбэлэрнец иц меhимлэре зирагать8, тидарэт9, тыйб10, хокук, ташчылык11, голуме табигыя12, мэгариф, музыка шикелле гыйлем вэ фэннэрдэн гыйбарэттер.
Бу университетка керергэ хэзерлэу ечен шунда узенец янда ук, гимназия дэрэдэсендэ булган «Ьай шкул»13 вэ «колледж» кыйсемнэре дэ14 бар. Мэктэпнец ишеге hэркем ечен ачык. Дин, миллэт, мэзhэб аермалары hич игътибарга алын-мый, ^чкемгэ кысынкылык вэ процентлар да куелмаган. Шуныц ечен монда деньяныц дурт тарафыннан вэ дэhатендэн, биш кыйтгасыннан шэкертлэр бар. Ирлэр илэ кызлар бергэ укый. Шэкертлэрнец ярты микъдары кызлардыр. Затэн15 бу Вальпараисо шэhэре узе дэ Америкада гыйлем вэ тэхсыйль16 шэhэре булып танылган.
Бу дарелфенундэ17 укучы студентларныц хэят мэдмугасына18 карасак, узецне миллэтлэр выставкасында дип хисап итэргэ мемкин: испанияле, итальян, серб, болгарлардан башлап, Европадагы hэртерле миллэтлэрнец шэкертлэре естенэ, монда иранлы, яhYДи, татар, поляк, литвин (литвалы) балалары да аз тугел. Бу терле миллэт балалары арасында куплекне Русия кул астында булган эднэбилэр19 тэшкил итэлэр. Русча сейлэшучелэрнец куплегенэ караганда, бу дирне Русия инородецларыныц колониясе дип эйтергэ мемкиндер. Шушы кадэр куп миллэтлэр вэ мэзhэблэр арасында, мэга элтээссеф20, меселманнарныц хисапларын санар ечен ике кулдагы бармаклар дитэ. Бэлки бераз артып та кала: ике татар, ике гадэли21, ике гарэп, бер hиндлы. Барлыгы диде кеше! Меселманнарныц саннарына курэ иц азсанлы икэнлеге шебhэсез.
Университет демократический эсасларга22 корылган. Монда нэсел, байлык, кибарлык23, мэзhэб, миллэт, табгалык24 шикелле нэрсэлэр hичбер роль уйнамый-лар. Мэктэп идарэсе мондый хэллэрне белми, шэкертлэрнец мондый диhатлэрен25 hичбер игътибарга алмый. Аныц каршында hэммэсе дэ тигез. Ьэммэсе дэ мэктэп ечен мекатдэс балалар санала. Мэктэп шэкертлэргэ «Укырга, гыйлем вэ мэгариф тэхсыйль итеп бер мэслэк26 вэ hенэр иясе булырга килгэн», дип карый вэ аларны шул максатларына ирештерер ечен hэммэ хезмэт вэ фидакарьлекне итэ. Мэктэп идарэсе узен шулкадэр яхшы куйган ки, шэкертлэр бу мэктэпне мэхыз27 узлэренец сэгадэтлэре дип, куктэн ицдерелгэн бер нигъмэт дип карыйлар, мэктэпне чын куцелдэн, чын мэхэббэт илэ сеялэр. Шулай итмэслек тэ тугел: уку касды28 илэ бу мэктэпкэ килгэн кеше hичвакыт кире кайтарылмый. Гыйлем йортына килгэн кешене маэйус29 итеп, кире борып дибэруне америкалылар «генаhе кэбаир»дэн саныйлар. Мэктэпкэ мерэдэгать иткэн кешенец укырлык, торырлык байлыгы булмаса, мэктэп идарэсе узе рэтен табып, аны укыта, эш бирэ, фатир бирэ, мэукыйть30 бер заман
2018
173
ечен аца hзрнзрсз тзэмин итз. Лзкин буш тугел. Америкада «буш», «сздака» дигзн нзрсзлзр юк. Булса, белз монда hичкем: андый йез суы мокабиленз31 алына торган нзрсзлзрдзн файдаланачак тугелдер. Монда hзр нзрсзнец мокабиле эштер. Монда hзрнзрсз эш. Соцгы вз гайрзт илз алына вз бирелз.
Мохтад шзкертне мзктзп идарзсе шулай Yзе тзэмин итзчзк, Yзе ечен чыккан hзммз месарыфны32 TYЛзргз аннан бер сзнз33 ала. Тзгътыйль34 заманы дитY илз, мзктзп идарзсе аца Yзенз мензсзбзт вз Yзе белгзн берзр хезмзт табып бирз. Шулай итеп, акча тапкач, шзкерт Yзенец мзктзп идарзсенз булган бурычын TYЛи. Аныц естенз бераз меддзт35 укырлык акча да хасыйл итз. Икенче тзгътыйльдз тагы шулай итз. Шул таригъча36 уку сзясендз укып кзмалзт37 вз hензр кзсеп итз бара. Бзрзкзтле хзрзкзт TYгелме? Затзн монда гыйлем вз мзгарифкз дз бутзн терле карыйлар. Монда гыйлем дип эшли белYгз, ясый белYгз, такыр-токыр акча китерз торган нзрсзлзрне мзйданга китерз белYгз зйтзлзр. Файдалар ятлау, шулай булса болай булыр, болай булса тегелзй булыр, дип чYбек чзйнзп торырга, KYцелдзн вз фарыз берлзн зллз нинди мзсьзлзлзргз фзтвалар биругз монда гыйлем димилзр. Ни дип итз торганнардыр, белмим. Ченки монда андый нзрсзлзр бетенлзй юк.
Мзктзптз укый торган шзкертлзр шул шзкертлек заманнарында ук эшлзгзннзре ечен ашау-эчY илз кененз бер доллар (ике сум) акча таба алалар. Шул сурзттз фзкыйрь шзкертлзр Yзлзре эшлзп акча табып тзхсыйльлзрен дзвам иттерз алалар. Фзкать бу рзвешчз уку дицел бер эш TYгел. Ченки гомуми тзгътыйль вакыт-ларында гына тзхсыйль ечен дитзрлек акча табып булмый. Шуца KYрз тзхсыйль вакытларында укуны мзукыйть туктатып торып, эшлзп алырга тугры килз. Бу исз уку меддзтен (срогын) кичектерергз сзбзп була. Мзсзлзн, монда укып яткан ике татар баласы, шул акчасызлык сзбзпле укуымызны 2 ел ярымга кичектерергз мзж^р буламыз. Бу ике ел ярым меддзт шул мзктзптз укуымызны тзэмин итзр ечен акча табуга сарыф улыначактыр. Акчасы булган шзкертлзр гаять рзхзтлектз уларак тзхсыйль итзлзр, бик рзхзт гомер кичерзлзр.
Мзктзп уку урыны гына TYгел, шзкертлзрнец ашау-эчYЛзре, торулары да шунда. Боларны барысын да мзктзп идарзсе карый. Мзктзп янында шул алты мец студент торырлык бик зур hзйбзт биналар бар. Болар зллз ничз бина. Ьзркаюсында икешзр кешелек бYЛмзлзр ясалган. БYЛмзлзрдз кирзкле hзммз мебельлзр, карават, юрган, мендзр, одеал, деласа: hзммз нзрсз бар. Ьзркаюсы искиткеч яца hзм тазз. Ьзрнзрсз нзфис вз ^ззл. Керлзрне hзр атнада юып тапшырып торалар. Боларныц барысы да мзктзп идарзсеннзн. Монда шзкерт мзктзпкз килгзндз бездзге шикел-ле постельлзр, мендзрлзр вз зллз нзрсзлзр йеклзп йермилзр. Китабын тотып килз. Ашау да мзктзпнец Yзендз. Мекзммзл ашханзлзре бар. Гаять зур hзм монтазам38 столовойлар бар. Ир вз кыз шзкертлзр бергз утыралар. Хзтта 12 урындыклы бер естзл тирзсенз утырганда шзкертлзрнец алтысы ир, алтысы кызлар булалар. Шулай таныйлар монда месавзтне39. Шулай hзр тзрбия эшлзре монда, яшьлзрне шундый хер вз идракъле40 тзрбия генз адзмне адзм иткзнлеген монда бик яхшы ацлаганнар.
Иртз вз кендез кич берлзн еч мзртзбз аш бирзлзр. Аш хакы айга 36 сум илз 48 сум арасындадыр. Эшлзр шул тарафча корылганга, hзммз нзрсз монтазам машина шикелле эшлзп тора. Шзкертлзрнец hзр нзрсзлзре тзэмин ителгзн. КYцеллзр тыныч, бетен мзшгулиятлзре дзрес кенздер. Лзкин шуны да истз тотарга кирзк ки: мзктзп идарзсе дигзн зйбер дз монда шзкертлзр Yзлзредер. Бу эшлзрне бер кешенец приказы, змере йертми. Шзкертлзрнец совет мздлеслзрен аларныц Y3 тздбир вз фикерлзре йертз. Мзктзп медире бары машинаныц кабиленнзн41. Назыймы42 гынадыр. Ул шул эшлзрнец монтазам йерYЛзренз нззарзт кенз итеп
174
1918
тора. Хэтта мэктэпнец идэн себеру, булмэлэр дыештыру, аш пешеру, табак-саба юу, кыш кене пичлэрне ягу шикелле эшлэрне дэ шэкертлэр узлэре эшлилэр. Фэкать боларны шэкертлэр эшли. Буныц ечен аларга хак тэгаен ителгэндэ, эш ечен акча тулэудэн гафу ителэлэр hэм бу эшлэу аларныц тэхсыйльлэренэ дэ манигъ43 булмый, ченки эшлэре кененэ ике сэгатьтэн артмый. Шуны да хэтердэ тотарга кирэк: бездэ гыйбадэткэ ничек мекатдэс карыйлар исэ, монда эшкэ шулай мекатдэс карыйлар. Бездэ гыйбадэт иткэне кеше, кем генэ булсын, ничек кенэ булсын, ничек кенэ яхшы саналмакта исэ, монда эшлэгэн кеше файда гына булсын вэ ни генэ эшлэсен, кем генэ булсын, шулай яхшы саналмактадыр. Эшлэу монда hичкем ечен, hичвакытта гаеп саналмый. Эшлэмэу, эштэн тартылу, эштэн дирэну генэ иц зур rarnh санала. Андый кешегэ машинаныц хэрэкэтенэ манигъ булып торган бер чей дип карыйлар. Бара торгач, ул чейлэр читкэ ыргытылырга мэдур булалар.
Эгэр, бездэ шулкадэр куп дирле [...] бар, дирлэрен эшлэп файдаланмыйлар, дир эшлэу голумнэрен угрэнмилэр; ач торырлар, алама яшилэр, бэгъзылары хэер сорашалар яки башка кешелэрнец нэрсэлэрен угрылыйлар дип сейлэсэц, вэ Алла Эгълэме (иц яхшы белуче), hичкемне ышандыру мемкин булмастыр. Ченки андый бер хэлне халык зиhеннэренэ hичбер терле сыйдыра алачак тугеллэр.
Без, монда ике татар баласы, укудамыз. Иптэшем Ташкент татарларыннан Галимдан эфэнде Сэйфелмелековтыр.
Вальпараисода ысулы тэдрис44 безнец белгэн ысулдан бетенлэй башкачадыр. Монда дэрес тэгаен иту мэктэп идарэсенэ тугел, бэлки шэкертлэрнец узлэренэ гаидтер. Шэкерт узенец кече дитуенэ карап, кененэ 4-5-6 сэгатьлэр дэрес укырга мемкин. Хэтта урта мэктэплэр илэ бэгъзе бер шегъбэлэрнец уку меддэтлэре бетенлэй тэхдид тэ ителмэгэн45. Ьэр дэрес ечен бер мегаллим тэгаен ителгэн вэ hэр мегаллимгэ бер сыйныф бирелгэн. Сыйныфтан сыйныфка йеру бездэге шикелле мегаллим вазыйфасы тугел, бэлки шэкерт вазыйфасыдыр. Кайсы дэрес булса булсын, атнада биш сэгать укыла вэ билгеле бер меддэт зарфында46 икъмаль ителэдер47.
Монда елныц бер ае тэхтыйльгэ бирелэ. Калган дурт кыйсем «тэрм»гэ буленэ. Сэнэви48 имтиханнар монда юк. Ьэр тэрмдэ еч мэртэбэ имтихан бирелэ. Бу еч имтиханда алган балларныц мэдмугыны ечкэ булеп, шэкертлэргэ балл бирэлэр. Шулай итеп, шэкерт бер ел эчендэ унике имтихан тота. Имтихан бик еш булган-га курэ, шэкерт ечен бер дэ читенлек бирми. Имтиханнар hэрвакыт тэхрири49 вэ фэукыльгадэ50 нэзарэт51 илэ идраэ ителэлэр52.
Университетныц hэйят53 мэдмугасы бер гаилэ учагына охшый. Ьэйят идарэ бу гаилэнец рэисе, шэкертлэрдэ ифрадыйдыр54. Медиррият hэрвакыт уз шэкертлэренец рэхэте вэ сеhyлэтлэрен (уцайлыгын) тешенеп тора. Акчасы булма-ганнарга эш бирэ. Хэтта хутор вэ фирмалар илэ хэбэрлэшеп, акчага ихтыяды булган шэкертлэргэ шунда эшкэ дибэрэ.
Затэн тэхсыйль вакытында шэкертлэрнец барысы да диярлек шундый фирма-ларга хезмэткэ таралып бетэлэр вэ уку елы башына кадэр эшлэп бер кыш укырлык акча тээмин итэлэр. Монда талибэ хэяте шулайдыр. Урта дэрэдэ вэ фэкыйрь булган шэкертлэр уз кеннэрен узлэре курэлэр. Аталарыннан кургэн ярдэмнэре узлэре тапканга Караганда бетенлэй юк дэрэдэдэ.
Университетныц бинасы, идарэсе вэ hэммэ шегъбэлэре Вальпараисо шэhэренец бер читендэ булып, аерым бер мэхэллэ тэшкил итмэктэдер. Ишгаль итдеге55 берничэ урамында hэр нэрсэ табыла. Сачтараш, тегуче, аптека вэ hэртерле магазиннар бар. Йомыш утэр ечен шэhэргэ барып маташырга бер дэ кирэкми.
2018
175
Ьзр нзрсз яныцда. Эецнзн чыгып мзктзпкз, мзктзптзн чыгып ейгз керзсец. Кыш кеннзрендз мзктзпкз бару ечен туннар киеп, шарфлар урарга хадзт булма-ган шикелле, дзйнец эссе кеннзрендз сыйныфка кергзнчегз кадзр тирлзргз дз вакыт калмый. Мзктзп яныцда. Аш-су хззер. Хзят тыныч. Дзрестзн башка hичбер мзшзкать, hичбер эш юк. Шзкерт хзяте даимзн шатлык илз утз. Студентлар даимзн бер-бере берлз сейлзшеп, уйнап-келеп йерилзр. Араларында тзмам дуслык вз месавзт56.
Мзктзпнец театр залында тзгътыйль кеннзрендз театрлар уйнала, концерт-лар, конферанслар бирелз, терле уеннар тзртип ителз. Халисзн57, кайгысыз бер хзят кичерелз. Кеннзрнец уткзне сизелми дз кала. Yткзн кеннзр берсеннзн-берсе ззвыклы вз нзшатлы58 була бара. Бу яшьлзр дзмгыяте арасында яшзгзн саен, кешенец яшисе килз, хзятка мзхзббзте арта.
Атнаныц шимбз вз якшзмбе кеннзрендз тзгътыйль була. Шимбз кен шзкертлзрнец Y3 хосусый эшлзрен карауга хззер ителз. Бу кен талибз Yзлзренец керлзрен юалар, бYЛмзлзрен тазартып, интизамга59 куялар, эссе ванна алалар. Якшзмбе кеннзре исз ялгыз истирахзттз60 махсустыр. Бу кен ир вз кыз шзкертлзр барысы бергз катнашып геруЬ-геруЬ61 булып тзнзззеhб2 вз истирахзткз китзлзр, кырларга чыгалар, урманнарга баралар, анда ярыш, керзш ясыйлар, туп уеннары уйныйлар.
Монда укучы чит миллзт шзкертлзренз карап: «АЬ, безнец татарлар да кубрзк булса иде», - дип зйтми утеп булмый. Башка миллзт яшьлзренец мзгарифкз куйган hзвзслзрен, аларныц фигълиять63 вз рухлыкларын KYреп кеше кызыга. Кешелзр деньяныц hзр тарафыннан монда бар. Туган-Yскзн ватаннарыннан аерылып, Америка шикелле ерак бер диргз килгзннзр. Максат вз мзслзк64 хакына рзхзтлзрен фида иттереп65, кичз-кендез тырышалар вз ахырында, hич шебhзсез, максатлары-на наил булалар66.
Бездз дз тырыш, гыйлем-мзгърифзт гыйшкы булган, шуныц илз бзрабзр зиhен вз фикерлзре башка миллзт балаларыннан бер дз ким булмаган татар балалары аз TYгел. «Шушындый дирлзрдз укысалар, боларныц да башка миллзт балалары шикелле yk кеше булачаклары, болар арасында да зур кешелзр, гыйлем-мзгърифзт зhеллзре, hензр вз сзнзгать зрбабы67 дитешзчзге кояш кебек заhирдыр68.
Мин бу мзктубемне Y3 миллзттзшлзремнец назар-дикъкатьлзрен дзлеп итзр ечен язам. Безнец яшьлзр арасында да ерак дирлзргз китеп тзхсыйль hзвзсендз булган кешелзр аз тугел. Мин шундый кешелзрне Вальпараисога чакырам. Без дз башка миллзт яшьлзре кебек барлыгыбызны курсзтик, татарныц нзрсз икзнлегеннзн хзбзре булмаган америкалыларга аныц Шзрыктан туып килз торган кояш шикелле терле вз еметле бер миллзт булганын белдерик. Безнец яшьлзр, мзгатззссеф белзн, чит мзмлзкзт мзктзплзренз аз баралар. Русия мзктзплзрендз укучылары да куп тугел. Милллзтемезнец тамырларын бераз кицрзк сахзлзргз69 таба дзеп дибзрик. Yземездзн гали булган башка миллзтлзр арасында таралыйк. Алардан дзрес алып бераз денья курик. Америка, телдзн сейлзргз ерак кебек куренсз дз, хакыйкатьтз ул кадзр ерак тугел. Килер ечен юллары бик монтазам hзм ансат. Монда килгзндз взхши бер мзмлзкзткз килеп тешелми. Мздзният, инсаният вз гыйлем дзрьясына килеп тешелз.
Шулкадзр бар ки, hзрнзрсздзн бигрзк телгз ихтыяд бар. Монда инглиз теле истигъмаль ителз70. Ул бик авыр бер тел дз тугел. Бер мзртзбз зсасенз71 тешенгзннзн соц, бу телне шзкерт уз-узеннзн тзрзкъкый иттерергз мемкин. Шуныц илз бзрабзр зувзлдзн белмзгзн кешенец зувзлге елы шушы инглиз телен ейрзнугз китзчзктер. Моны аз да булса электзн белеп килу бик файдалыдыр.
176
1918
Уку ечен еллык месарыф шегъбэлэргэ карап терлечэ була. Мэсэлэн, музыка, ташчылык, тыйбби шегъбэлэре ечен уку хакы еллык 300 сум. Урта тэхсыйль дэхел улдыгы72 хэлдэ, башка шегъбэлэр 130 сум. Ашау вэ фатир ечен еллык иц аздан 180 сум чыга. Китап вэ башка нэрсэлэр ечен еллык 60 сум кадэр расход чыга. Халисэн, hичбер терле эш белэн шегыльлэнмэенчэ вэ эшлэп читтэн акча табарга мохтад булмаенча укыр ечен, сэнэви аздан 370-400 сум акча хадэт буладыр. Лэкин моннан куркырга ярамый. Эш эшлэп укырга да бик мемкин. Мэсэлэн, эш ечен алсагыз, бу месарыфнец яртысы берлэн уткэрергэ мемкин. Жэйнец бер ай тэгътыйлендэ дэ эшлэп ташласацыз, месарыф бетенлэй азая.
Вальпараисога килеп тешкэндэ янында 500 сум акчасы булган кеше шул акча илэ максудына ирешкэнчегэ кадэр укый аладыр. Русия урта мэктэплэренец шэhадэтнамэсен алган кешелэрне монда гали шегъбэлэргэ имтихансыз кабул итэлэр. Моца малик булмаган73 кешелэр илэ монда килгэч, ике елда урта мэктэп тэхсыйль тэмам итэ алалар.
Монда килергэ телэгэн кеше, сэфэргэ чыкмастан, элек кузлэрен яхшы доктор-га курсэтеп сэламэтлегенэ даир шэhадэтнамэ алырга кирэк. Авыру кузле кешелэрне монда кертмилэр. Хосусан, Нью-Йоркта юлчыларныц кузлэрен бик дикъкать итэлэр.
Мин узем монда Истанбул аркылы килдем. Истанбулдан туры Нью-Йоркка билет 66 сумга алдым. Нью-Йорктан Вальпараисога барыр ечен тимер юл 10 доллар (30 сум) тулэдем.
Дэхи дэ кубрэк мэгълумат алырга телэгэн кеше булып, мица мерэдэгать итсэлэр, мэга элмэмнуния74 давап язачакмын. Адресым тубэндэгечэ:
Сибирияле Фуад Энвэров.
Америка.
Amerique.
M-r F. Anveroff. South œmpus № 2.
Valparaiso University.
Valparaiso Indiana. N.S.A.
Ф. Энвэров. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1914. -
№ 22. - Б. 697-699; 1915. - № 2. - Б. 54-56.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Шимале демаЬир метэфэкъкыя -Америка Кушма штатлары.
2. Мистер Браун - Генри Бейкер Браун, педагог.
3. Вальпараисо университеты 1859 елда барлыкка килэ, 1871-1872 еллар-да Гражданнар сугышы вакыйгалары белэн бэйле рэвештэ эшлэвен туктатып тора.
4. Шегъбэ - булек, факультет.
5. Кяфи - дитэрлек.
6. Фэрекъ - аерма.
7. ЗэЬи - яхшы.
8. Зирагать - игенчелек, агрономия.
9. Тидарэт - сэудэ.
10. Тыйб - медицина.
11. Ташчылык - тезелеш, архитектура.
12. Голуме табигыя - табигать белеме.
13. «Ьай шкул» - Хай-скул (high school) - Америкада колледжга яисэ университетка керу ечен мэдбури урта белем дэрэдэсе, 9-12 сыйныфларга туры килэ; урта мэктэп.
14. Кыйсем - елеш, булек.
15. Затэн - нигездэ.
16. Тэхсыйль - гыйлем алу.
17. Дарелфенун - югары уку йорты.
2018
177
18. Хзят мздмугасы - бу урында: терлелек.
19. Эднзби - инородец, рус булмаган миллзт, чит ил кешесе.
20. Мзга злтззссеф - кызганычка каршы.
21. Гадзли - иранлы, фарсы.
22. Эсас - нигез.
23. Кибарлык - зурлык, бееклек.
24. Табгалык - кемгздер ияру.
25. Ж^ат - як.
26. Мзслзк - деньяга караш, принцип.
27. Мзхыз - фзкать, бары тик.
28. Касд - ният.
29. Маэйус - еметсез.
30. Мзукыйть - вакытлыча.
31. Мокабил - алмаш, эквивалент.
32. Месарыф - чыгым.
33. Сзнз - расписка.
34. Тзгътыйль - каникул, ял вакыты.
35. Меддзт - вакыт, срок.
36. Таригъча - ысул белзн.
37. Кзмалзт - елгергзнлек.
38. Монтазам - тзртипкз салынган.
39. Месавзт - тигезлек.
40. Идракъле - ацлап эш итучзн, хзлгз керучзн.
41. Кабил - кабул итуче.
42. Назыйм - тзртипкз салучы.
43. Манигъ - киртз.
44. Тздрис - дзрес биру.
45. Тзхдид ителмзгзн - чиклзу куелмаган.
46. Зарф - шарт.
47. Икъмаль ителу - камиллзштерелу.
48. Сзнзви - еллык.
49. Тзхрири - язу, язмача.
50. Фзукыльгадз - гадзттзн тыш.
51. Нззарзт - куззтчелек, контроль.
52. Идраэ ителу - башкарылу.
53. Ьзйят - комитет.
54. Ифрадыйдыр - аерым.
55. Ишгаль итдеге - шегыльлзну ечен.
56. Месавзт - тигезлек.
57. Халисзн - чыннан да.
58. Нзшатлы - шатлыклы.
59. Интизам - тзртип.
60. Истирахзт - тынычлык, ял иту.
61. ГеруЬ-геруЬ - теркем-теркем.
62. Тзнзззеh - куцел ачу.
63. Фигълиять - эш-гамзллзр.
64. Мзслзк - сайлаган юл.
65. Фида иту - корбан иту.
66. Наил булу - ирешу.
67. Эрбаб - зhел, ия.
68. Заhир - ачык.
69. Сахз - мзйдан.
70. Истигъмаль ителу - кулланылу.
71. Эсас - нигез.
72. Дзхел улу - кушылу.
73. Малик булу - ия булу.
74. Мзга злмзмнуния - шатланып, бик телзп.
Эдэбият исемлеге
Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1914. - № 22. - Б. 697-699. Энвэров Ф. Вальпараисо университеты (Америкада) // Шура. - 1915. - № 2. - Б. 54-56. Мэрж;ани: ШиЬабетдин эл-Мэрж;ани хэзрэтлэренец вилаятенэ йез ел булу (1233-1333) менэсэбэте илэ нэшер ителде. - Казан: «Мэгариф» матб., 1915. - 639 б.
Миннуллин 3. Землячества и благотворительные общества татарских учащихся в мусульманских странах (начало ХХ века) // Мир ислама. - 1999. - № 1. - С. 123-144.
Рэми И. Г., Даутов Р. Н. Эдэби сYЗлек (элекке чор эдэбияты Ьэм мэдэнияте буенча кыскача белешмэлек). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2001. - 399 б.
References
Апуегоу F. Valparaiso universitety (Amerikada) [Valparaiso University (America). In Tatar.]. IN: Shura, 1914, no. 22, pp. 697-699.
Аnvеrov F. Valparaiso universitety (Amerikada) [Valparaiso University (America). In Tatar.]. IN: Shura, 1915, no. 2, pp. 54-56.
178
1918
Marjani: Shihabetdin al-Marjani hezretlerenen vilayatene yoz el bulu (1233-1333) monesebete ile nasher itelde [Mardzani: the 100th anniversary of the birth of al-Mardzhani (1233-1333). In Tatar.]. Kazan, "Magarif" matb. publ., 1915, pp. 639.
Minnullin Z. Zemlyachestva i blagotvoritelnye obshchestva tatarskih uchashchihsya v musulmanskih stranah (nachalo ХХ veka) [Communities and benevolent associations of students in Muslim countries (the early 20th century). In Russ.]. IN: Mir islama, 1999, no. 1. pp. 123-144.
Rami I. G., Dautov R. N. Adebi suzlek (elekke chor adebiyaty hem medeniyate buencha kyskacha beleshmelek) [Literary dictionary (quick reference book on literature and the past century culture. In Tatar.]. Kazan, Tatar. kit. neshr. publ., 2001, p. 399.
Сведения об авторе
Муртазина Ляля Раисовна, кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: lyalyamur@mail.ru.
About the author
Lyalya R. Murtazina, Candidate of Pedagogical Sciences, Leading Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lyalyamur@mail.ru.
В редакцию статья поступила 09.02.2018 г., опубликована:
Мортазина Л. Р. «Ьенэр вэ мэгариф кайда булса, шунда барып тэхсыйль итэргэ кирэк» (Ике татар студенты Америкада) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 1. - Б. 164-178.
Submitted on 09.02.2018, published:
Murtazina L. R. "Honer ve megarif kayda bulsa, shunda baryp tehsyil iterge kirek" (Ike tatar studenty Amerikada) ["Learning and education can be gained everywhere they are available (The two Tatar students in America)". In Tatar.]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2018, no. 1, pp. 164-178.
