CC BY
5Рухи
медениятебез тарихына
Татар шигырьлэреннэн туплам / Нэшригэ тайарлавчы: М. Ч анышев. Мвхэррир: 3. Дулат. - времче: Шец^ан
уйгыр автономлы районы аз санлы миллэт кадимге эсэрлэр эшханэсе, 1994. - 394 б. (гарэп хэрефлэрендэ).
Терле деверлерде терле себеплер ар-касында деньяныц куп кене башка мемлекетлерене, аерым алганда Кы-тай ж;ирлегене, Ьижрет итерге меж;бур бул-ган миллеттешлеребезнеи меЬажирлектэге хеяте, аларныц андагы рухи-медени тормы-шы турында М. Госманов1, С. Моллаудов Ьем Г. Сегъдеваккасов2, Т. КаЬЬари3, Р. Элтеф4, Н. Деулет5, М. ТаЬир6 тарафын-нан язылган мекалелерде, китапларда шак-тый мегълумат табарга мемкин.
Хезерге Кытай Халык Республикасы Шеижан Уйгыр автономлы районы аз санлы миллет кадимге есерлер эшханесенеи казакъ-татар теркеме план нигезенде езерлеп 1994 елда Эремче шеЬеренде нешер ителген «Татар шигырьлереннен туплам»7 диген китап та бу юнелеште кызыклы хез-метлернеи берсе булып тора. Гареп графи-касына нигезленген гамелдеге уйгыр елиф-басында тезелген Ьем гомуми кулеме еч йез туксан дурт битне тешкил иткен бу басма Малик Чанышев, Зариф Дулат, Экбер Фейзулла тырышлыгы белен башкарылган.
Элеге китапка, аньщ «Суз башы»нда беян ителгенче, Чеучек (Чугучек) шеЬе-ренде гомер кичерген Гайше ханым Чаны-шева (1908-1975) тарафыннан 1920-1940 еллар аралыгында терле чыганаклардан ж;ыйналган шигырьлер, аныц Ьвм яшьли ва-фат булган кызы Зейтуне туташныц хатире альбомнарына теркелген истелеклер туп-ланган.
Гайше ханым Чеучек шеЬеренде Керим Чанышев гаилесенде деньяга киле. Алар Эремчеге кучеп килгеннен сои анда Мерьям абыстай Дегетбаева ачкан кызлар сыйны-фында алты ел белем ала. 1929 елда кияуге чыга Ьем яне Чеучекке китеп калган гоме-рен шунда уткере.
214:
НОВЫЕ КНИГИ. ОТЗЫВЫ И РЕЦЕНЗИИ
Китапны нвшриятка взерлвуче М. Ча-нышев аныц тематик яктан тугыз булеккв буленуен язып, аларныц Ъврберсенв кыс-кача гына шврехлвмвлвр бирв. АЛарда урын алган всврлвр шулай билгелвнгвн: авторы мвгълум шигырьлвр (йез кырык сигез), свя-си темадагы шигырьлвр (йез кырык), мвхвббвт темасына караганнары (алтмыш сигез), табигать тасвиры (илле еч), хатын-кызлар темасы (унтугыз), балалар темасы (кырык), татар халык ж;ырлары (дурт), аль-бомнар (биш), драма шигырьлвре (еч).
Шигырьлврнец авторлары мвгълум бул-ганнары арасында XX йез башы татар вдвбиятында яхшы билгеле булган Двр-демвнд, ЗаЬидв Гыйффвт, Зариф Бвшири, Зыя Ярмвки, Сания Гыйффвт, Свгыйть Сунчвлвй, Швехзадв Бабич, Фазыл Туйкин, Кврим Эмири, Мирхвйдвр Фвйзи, Мвхмут Бедвйли, Нвж;ип Думави, Нвкый Исвнбвт, Техфвт Ченвквй, Эбрар Свгыйди, Квшшаф Патии Ъвм башка вдиплврнец исемнврен курергв мемкин.
Аларныц всврлвренец кубесен Гайшв ханым, курвсец, «Шура» журналы битлв-реннвн кучереп барган. Двлил ечен, бары-сына да тукталып тормастан, мвсвлвн, Швехзадв Бабичньщ «Телимен», «Очты-лар» шигырьлвре вйтелгвн басманыц 1916 елгы икенче Ьвм алтынчы саннарында ба-сылган булуларын вйтергв кирвк.
Авторларыныц исемнвре курсвтел-мвгвн шигырьлврнец кайсы шагыйрь тара-фыннан иж;ат ителгвн булуын, эзлвнв тор-сац, ачыкларга мемкин. Эйтик, бишек ж;ырына вверелгвн «Бвбквй бвллу бву»не Дврдемвнд язган Ъвм ул «Шура» журналы-ныц 1909 елдагы икенче санында денья кургвн.
Гайшв ханым файдаланган чыганаклар арасында, бвлки, уз вакытында нвшер ителгвн китаплар яисв башка вакытлы мат-бугат та булгандыр.
Элеге уцайдан шуны да вйтеп уту за-рур: Кытайда татарлар куплвп яшвгвн Ъвр тебвктв диярлек татарча газет-журналлар-ны, китапларны даими алдырып барганнар, байтак кешелврнец бай китапханвлвр туп-лавы да мвгълум.
Балалар темасына язылган шигырьлвр узлвренец эчтвлеклвре белвн сабыйларны укырга, белем алырга ендву, вдвпле-тврби-яле булып усвргв чакыру ягыннан аеруча игътибарны ж;влеп итв:
Иактырта кара бэхетне,
нурландыра бу мжтэп,
Алда йакты йолдызымны
курсэтэдер бу мжтэп.
Шадлык алган йврэгемэ
нур саладыр бу мэктэп,
Кара йулдан йакты йулга
чыгарадыр бу мэктэп.
Дырлар арасында «Кулымдагы йезе-гемнец исемнвре...» дип башлана торган шаян такмаклар белвн бергв текстныц авторы, мвсвлвн, Нвкый Исвнбвт булган «Уракчы кыз» Ьвм башкалар урын алган. Араларында моц-сагыш, туган якларны са-гыну хислвре белвн сугарылганнары да юк тугел.
Китапта урын алган альбомнарга кил-гвндв исв, аларда да кызыклы гына фактлар ачыла.
Иствлек-хатирвлврне, нигездв, Гайшв ханым Ъвм Звйтунв туташныц туганнары, дуслары шигырь белвн язганнар. Аларныц кубесе узлвренец исем-шврифлврен тулы-сынча язган, в кайберлвре баш хврефлврен генв куйган. Арада мегаллимвлвренец дв язмаларын очратырга мемкин. Менв Гайшв ханым альбомыннан бер урнвк:
Нвзвквтле Гайшв туташ сица гомерлек хатирвм.
Син эле йэш, син эле саф,
Син эле сулмаган гвл.
Щикан бакчасына зиннэт
Булып ус, квнгэ-квн зур бул.
Чвучвктв мегаллимв: Гелвндвм Хвби-буллина. 1926.10.24. Чвучвктв.
Ацлашылганча, ул вакытта Гайшв Ча-нышева вле уналты яшьлек кыз булган Ъвм аныц Голж;ада яшвгвн вакыты. Хатирв, курвсец, аныц туган швЬвренв, ягъни Чвучвккв бервр свбвп белвн барып чыккан вакытында язылган булуы ихтимал.
Гелвндвм ханым Хвбибуллинаныц Та-рабагатай вилайвтендвге уйгыр мвктвбе мвгаллимвлвре белвн 1942 елныц 8 февра-лендв тешквн тарихлы фоторвсемен М. Госмановныц мвгълум китабында курергв мемкин.
Гайшв ханым альбомына иствлек-ха-тирв язган мегаллимвлврдвн янв Мврьям Дегетбаеваныц исеме дв бар. 1926 елныц 7 гыйнваре белвн билгелвнгвн бер язмасын-да ул ж;вялвр эчендв Казанлы дип тв куй-ган.
Звйтунв туташ альбомыннан ките-релгвн иствлек язмаларыныц берсенв игъ-тибарны юнвлтик:
Сеекле Звйтунв иптвш, сица гомерлек ядкяр.
Ядкяр язам мин сица,
Син дэ язарсыц мица.
РУХИ МдДдНИЯТЕБЕЗ ТАРИХЫНА
Г215
Син сандугач кебек мица, Мин ничек икэн сица. Бакча матурлана гвл белэн, Альбом матурлана суз белэн. Матур сузлэр таба алмадым, Карарсыц матур куз белэн. Ак чэчэкне бик яратам, Матур чэчэк булганга. Син иптэшне бик яратам, Тырыш шэкерт булганга.
Менирэ Вахитова. 1942 ел, 31 март.
М. Госманов мэгълуматына куре, Габ-дулла Бубый, Закир Кадыйридан белем ал-ган Менирэ Вахитова (1908-1980) Голда-дагы Яца шэЬэр татар мэктэбенец абруйлы укытучыларыннан берсе булып, бетен го-мерен балалар укытуга багышлаган мегъ-тэбэр зат. 1950 елда Советлар Союзына чыгып, соцгы егерме биш елын Ташкентта уткэрэ, шунда вафат була.
Укытучылар турында суз чыккач, алар эшлэгэн мэктэплэрдэ башка миллэт, ягъни уйгыр, казакъ, узбэк, децгэн балалары да укыганлыгы мэгълум. Эйтик, егерме дурт яшендэ Чан-кай-ши зинданында Ъэлак
ителгэн талантлы уйгыр шагыйре Лотфул-ла Моталлиб, язучылардан А. Мехэммэди, Г. Мехэммэди, Ь. Искэндэров, Н. Исраилов белемне эувэл татар телендэ узлэштер-гэннэр8.
Китапньщ ахырында урын алган «Та-Ьир-ЗеЬрэ», «Галиябану», «Асылъяр» дра-маларыннан шигъри езеклэр, дырлар уз вакытында Голда, Чэучэк шэЬэрлэрендэ-ге Ьэвэскэрлэр тарафыннан оештырылган татар театрларыныц бэрэкэтле эшчэнлеге-нец бер чагылышы булса кирэк9.
Гомумэн, биредэ тупланган шигырьлэр, хатирэлэр безгэ бер яктан меЬадирлектэге миллэттэшлэребезнец татар эдэбиятына карата булган мэхэббэтен Ъэм ихтирамын, аларныц эстетик зэвыгын тагын да тирэн-рэк ацларга ярдэм итсэ, икенче яктан хал-кыбызныц рухи-мэдэни тормышын тулаем ейрэнудэ меЬим чыганакларныц берсе бу-лып тора.
Китапны Эремчедэн алып кайткан Ъэм аны безгэ булэк иткэн ечен Казан шэЬэре-нец Ш. Мэрдани исемендэге икенче санлы татар гимназиясе директоры Камэрия Зин-нур кызы Хэмидуллинага зур рэхмэтемне белдерэм.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Усманов М. Голда татарлары // Азат хатын. - 1959. - № 2. - Б. 20; Аныкы ук. Уйгур шагыйре Лотфулла Моталлиб // Совет эдэбияты. - 1961. - № 1. - Б. 30-34; Аныкы ук. Чэчелгэн орлыклар // Казан утлары. - 1992. - № 3. - Б. 110-139; № 4. - Б. 68-110; Аныкы ук. Ябылмаган китап яки чэчелгэн орлыклар. - Казан: Татар. кит. нэшр., 1996. - 206 б.
2. Моллаудов С., Сэгъдеваккасов Г. Татар Ьэм уйгурлар арасында культура менэсэбэтлэре // Казан утлары. - 1967. - № 9. - Б. 114-120; Сэгъдеваккасов Г. Уйгур эдэбиятына Г. Тукайныц тээсире // Казан утлары. - 1966. - № 4. - Б. 93-94.
3. КаЬЬари Т. Уйгур-татар мэдэни багланышлары тарихыннан // Казан утлары. - 1977. - № 11. -Б. 162-165; Аныкы ук. Гелэндэм — мэгърифэтле ана // Сеембикэ. - 1991. - № 9. - Б. 22-23; Аныкы ук. Фидакарьлек // Сеембикэ. - 1993. - № 7. - Б. 21-22.
4. Элтэф Р. Маньчжуриядэге миллэттэшлэребез // Казан утлары. - 1990. - № 10. - Б. 187-188.
5. ТаЬир М. Чит иллэрдэ татар вакытлы матбугаты // Казан утлары. - 1990. - № 10. - Б. 189.
6. Дэулэт Н. Шагыйрь ШаЬвэли Келэули идаты // Казан утлары. - 2000. - № 1. - Б. 147-158; Аныкы ук. Ерак Кенчыгыштагы татар-башкортларга ни булды. - Казан: Казан дэулэт ун-ты нэшр., 2005. -100 б.
7. Татар шигырьлэреннэн туплам / Нэшригэ тайарлавчы: М. Чанышев. Мехэррир: З. Дулат. - Эрем-че: Шецдан уйгыр автономлы районы аз санлы миллэт кадимге эсэрлэр эшханэсе, 1994. - 394 б. (гарэп хэрефлэрендэ).
8. Уйгур шагыйре Лотфулла Моталлиб... - Б. 30; Моллаудов С., Сэгъдеваккасов Г. Кур. хез. -Б. 116.
9. Бу хакта тулырак: Госманов М. Ябылмаган китап яки чэчелгэн орлыклар. - Б. 133-139.
Рэмил Исламов,
филология фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
В статье доктора филологических наук Р. Исламова анализируется сборник татарских стихов, изданный в 1994 г. в г. Урумчи Синьзянь Уйгурского автономного района КНР.
216:
НОВЫЕ КНИГИ. ОТЗЫВЫ И РЕЦЕНЗИИ
