CC BY
5Свидетельства. Мемуары
(Т~ ¡Б'яаигь м,эзин.
^эаигъ мэзия
£у ъязмаеы-
Елълзмааы
А _>/ V/ V-/ елныц февралендв Бвдигъ мвзиннец йортыннан чыгып китеп ата курквсе югала. «Казан мехбире» газетасы-ныц шул елгы 3нче февраль (№ 32) санын-да, игъланнар булегендв: «Бвдигъ мвзиннец ата курквсе чыгып югалмыш. Китеручегв бер сум Ъвдия кыйлыначак», — дигвн игъ-лан басылып чыга. Шул ук елны бу хвбврне сатира вдвбияты мыскыллы келке материа-лына вйлвндерв. Оренбургта чыга торган «Карчыга» исемле келке журналыныц (1906 ел, № 2, ноябрь) «Митинг» дигвн пам-флетында Шакир Мехвммвдев «Карчыга»-ныц беренче номерында: «Бвдигъ мвзиннец утквн ел Казанда югалган ата курквсе бу ел Америкага барып чыкканы Нью-Иорк-тан хвбвр бирелгвн иде. Шул куркв хвзер Казанга кайтып, урдвк, каз, куркв, тавык кебек йорт кошлары арасында херрият фи-керен тарката башлаганын ишеттек... Курквнец Америкада бирелгвн исеме — Куыктыр» (Ш. Мехвммвдев. Сайланма всврлвр, 1958. - Б. 235-252), — дип башлап китеп, аллегориягв тартымлы итеп, 19051906 елларда татар иж;тимагый хврвквте эволюциясен, проблемаларын, кимчелек-лврен келкеле чагылдыра. Ш. Мехвммвдев-твн куреп, «Бвдигъ мвзин курквсен» вдвби-ятта уйнатуны Г. Тукай кутвреп ала. «Яшен» журналыныц 1909 елгы сентябрь санында басылган «Авыл ж;ырларында» (икенче келтв) бастырган:
Башымдагы чабатамныц
сиксэн сигез серкэсе.
Бу двньяда швкрэт алды
Бэдигъ мэзин куркэсе.
Бу юллар халык теленв кереп кала. Шул рввешчв Бвдигъ мвзин исеме татар вдвбия-ты туренв утеп, бер популяр вдвби персо-нажга вйлвнв.
Бвдигъ мвзин исеме тагын бер фактта онытылмас-жуелмас рввештв татар вдвбия-те белвн бвйлвгвн. Бвдигъ мвзин куцеле, холкы, омтылышлары, табигате, свлвте белвн, вдвбиятка якын кеше булган. Ул денья хвллвреннвн бихвбвр комсызлыктан кузе томаланган йомыкый да, ваемсыз кеше дв булмаган. Эдвбият кебек, талант, иж;ат эшенв ул хермвт курсвтв белгвн.
Казандагы Каюм Насыйри музее шул Бвдигъ мвзин йортында урнашкан. Элквн яшьтвге, караучысыз, йортсыз-ж;ирсез вдип-не, картлык кенендв, Бвдигъ мвзин уз канаты астына сыендыра. К. Насыйри мвгъри-фвтчелек Ъвм иж;ат эшчвнлеге белвн ше-гыльлвнв алсын ечен, куп елларга, зур-зур булмвлврен, тулвусез, К. Насыйриныц уз иркенв тапшыра. Уйлап карыйк вле: Казанда, кем кемгв мондый изгелек курсвтв ал-ган? Э бит ул черегвн бай булмаган. Куркв игъланы да шактый чиклвнгвн милек иясе бер кеше булганына уз ирониясе тугел миквн вле? «Бвдигъ мвзин курквсен» —
рухи, фикри чиклвнгвнлек урнвге санап, ацардан келв белвбез. Э аныц К. Насыйри-га курсвтквн олы ж;анлылыгы турында бе-рврсе телгв алдымы? Юктыр.
Университет китапханвсенец кулъязма-лар булегендв борынгы язмаларны ейрвнеп утырганда каталогта Сибгат бине Бикме-хвммвд дигвн кешенец 1893 елда язылган «Бвгъзе вакыйгате тарихи» (№ 594 т) дип курсвтелгвн бер кызыклы кулъязмасына юлыктым. Зур форматлы ун битш гарвп телендв «Твзкирвтел-фвкыйрь Сибгатулла бине Бикмехвммвд, 31.01.1893» дигвн дурт бает шигырь бар. Сибгат бине Бикмехвммвд кулъязма авторы тугел иквн. Дурт юллы мврсия аталмасында гына аныц исе-ме шулай телгв алынган. Двфтврдв еч урын-да «Фвкыйрецез Бвдигъ» (4 кгз.), «Бвдигъ бине Галим Хесвенов», ««Бвдигъ Хесвенов» (7 кгз.) дигвн имзалар кулъязманыц Ъвм бар-лык язуларныц Бвдигъ мвзиннеке иквнендв шик калдырмый. Димвк, Бвдигъ мвзиннец втисе Галим исемле, фамилиясе Хесвенов булган. К. Насыйри втилвренв язган куп кенв хатларында Галим абзыйсыныц исвнлеген хвбвр итв. Аныц втисе дв Хесвен улы «Галим абзый» — Габденнасыйр Хесвен улы-ныц туганы (энесе), Каюм белвн Бвдигъ ике-туган балалары иквн.
Исемен мвцгелвштергвн ата курквсе кебек ук, мвзин бабайныц бу двфтвр кисвге дв гуя шул максатка гына каратып эшлвнгвн. Ул еч булектвн тора. 1). Эдвбият. Бу двфтврдв аныц берничв прозаик Ъвм шигъ-ри всвр сызмалары бар. Сейлвм телебезгв якын вдвби теркидв язылган «Хвлифв МвЬди биллаЪ Ъвм ком гарвбе» хиквясе. «Мужик бветлвре», остазы Кышкар Ис-мвгыйль ишан Утвмешевкв зур мврсия (1804-1884), «ШаЬнамв»двн, «Фезули»двн 5-6 бвет тврж;емвлвре... Ьвммвсендв чын шагыйрь кулы сизелв. Болар калвм сынау, ейрвнчек твжрибвлвре дв була алмый, графоман врсезлеге ж;имешлвре дв тугел. Каюм бабай дврвж;всенв якын вдвби свлвткв ия булган кеше диясе килв. Шигырьлвренец теле дв сейлвм теленв якын. Дерес, менв бу эпиграммасындагыга охшаш чуар телле урнвклвр дв бар:
Салэфлэр кем, ирерлэр ба мерэувэт,
Диделэр: «Эл-карз икрази мэхэббэт»
Эмма кулъязманыц теп елешен (Б. 530), узе ук «Бвгъзе вакыйгаи тарихия вв бвгъзе хараикъ гадвт эшлвр» дип атаган 1886-1894 еллар «вакаигънамвсе» (узенчв-
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
лекле елъязмасы) билвп тора. Сокландыр-гыч улчвмлелек, ниндидер эчке кыйблалы-лык XIX гасырныц икенче яртысында (Ш. Мврж;ани, Р. Фвхретдин, К. Насыйри) Ъвм ХХ йезнец беренче елларында (Габдул-ла Мвгази) татарныц яца заман тарихына материаллар, сызмалар рввешендв, укы-мышлыларныц Ъвм кайбер куренекле кеше-лврнец кыскача тврж;емви хвллвре китапла-рын («Мествфадел-вхбар»ныц ике томы, «Асар»ныц дурт кисвге, ««Некролог, яки ка-бер ташлары» (К. Насыйри), «Голвмаи ко-раэ» (Г. Мвгази), тезу эшлвре ж;анлана. Бвдигъ мвзин, ««Вакаигънамв» язу традиция-лвре нигезендв, бу юнвлештвге эшчвнлек-не яца бер тармакта кицвйтеп ж;ибвру эшенв алына Ъвм безгв мвгълум двфтврендв бу юнвлешнец ниндидер нвтиж;в курсвтквн бердвнбер билгеле ввкиле булып кала. Шул яцалыгы Ъвм уникальлеге аны югарыда са-налган куренекле галимнвребез белвн бер рвткв куя. Шул беренчелеге Ьвм бердвнбер-леге, курвсец, аныц бу язмасын тематик як-тан да киц эчке тармаклануларга китереп чыгарган. Узенец кешелек миссиясе Ш. Мврж;анилвр рвтендв булуын автор узе дв сизв, таный кебек. Ш. Мврж;ани абруе татарныц Ъвр китап вЬеленв остазлык дврвж;всенв ирешквн шартларда ике швхес, К. Насыйри Ъвм Бвдигъ мвзин генв, безнец белуебезчв, швкертлек сызыгында тугел, тицдвшлврчв, оппонентлык чиклврендв тора алганнар. Ш. Мврж;анинец «Меств-фад»ында Хисаметдин Меслими «Твварих Болгария»сенв твнкыйтенв К. Насыйри ж;ит-ди Ъвм кыю анализ белвн чыга. «Бвгъзе ва-кыйгаи тарихия» язмасыныц башында ук (Мехвммвдьяр Солтанов мефти итеп сай-лану хвбвреннвн соц), 1886 елда ШиЪаб хвзрвтнец 18 яшьлек кызга ейлвнуе турын-да язма урнаштыра. Куплвр, башкалар да бу фактны хвзрвтнец абруена кулвгв тешерв торган хвл дигвн карашта булган-нар, курвсец, безнец белуебезчв, бу факт башка бер урында да телгв алынмый. Бвдигъ мвзин язган: (ШиЪабетдин Мврж;а-ни) Буа Габденнасыйр кызын унсигез яшендв гакыд кылды. Вв зефаф — 75 яшендв (чынлыкта 68 яшь). Вв ж;вмвгатендв куп ж;внж;аллары Ъвм булды (соцыннан ествгвн курвсец). Бвгъдв, ике свнв ярымнан соц, Ши-Ъаб дамелла вафат тапты. Берникадвр ва-кыттан соц яшь остабикв Сафа хаж;ига Га-ликвевкв барды. Бер айдан Сафа хаж;и вафат. Уз урынында, «Вафате голвма» булегендв, еченче кеше итеп 1886 елда «30.03.1886 Буави дамелла Габденнасыйр
д
Mеxeммeдeмин углы 90 яшeндe вaфaт» бу-луы xeбep итeлe. «Бyaви дaмeллa» бyлca дг, Гaбдeннacыйp xeзpeт coh гoмepeн Kaзaндa яшеген булуы мемкин. «Шиhaб дaмeллa» 70 яшь бycaгacындa, яшь xaтын дepтeндe, Бyaгa бapып, кыз яyчылaп-тyйлaп йеpи aлыp микен? «Baфaтe ehлe [aлтынчы] мexeллe» бyлeгeндe Caфa xa®^ бинe Гйли-кейтец 68 яшeндe 1890 eлдa вaфaт булга-нын язгaн.
Ш. Mepж;aни иceмeнe кaгылышлы тя-гын бep xeбep 29.01.1890 дaтacы бeлeн язылган. Ш. Mepж;aни вaфaтыннaн COH, мeдpececeндe шeкepтлep тaвышлaнyы бу-лып ana, кapт ocтaзлapын юкcынгaн яшь-^илтенчек [шeкepтлep], 25 eл мeдpeceдe укытучы булып эшлеген Ш. Mepж;aнинeц киявe, Caфиyллa тиpeceнe cыeнaлap. Этиce вaфaтыннaн COH, улы Mеxeммeд дaмeллa бyлa. Икe aй ул дepecкe чыкмый тopa. Бap-чa шeкepтлepнe, бapлык фeннepнe Caфиyл-лa мегaллим укытып тopa. Mеxeммeд мexдyм дepecкe кepe бaшлaгaч, шeкepтлep бeлeн apaлapындa ^нфликт чыгa. Бep шeкepт бep cyзнe aцлaтyны copый. «Ceзнe бу эшке Caфиyллa кoтыpткaн», — ди, мexдyм ждвяп биpми. Шeкepтлep: «Бeз гадя yтыpмыйбыз: cин — нaдaн, — гoмepeбeз зaигъ yтe», — дип дepeceн тaшлaп чыгып китeлep. Mexдyм мexeллeгe чыгып зapлa-нa. Mexeллe oлылapы кepeп: «Яxшы тopы-гыз!» — дип yгeтлeгeннep. Шeкepтлep келгeннep, мecxepe кылгaннap, бapaбaн кяк-кaннap. Teгeлep чыгып, пoлициягa зapлaн-гaннap. Пoлиция гyбepнa идapeceнe xeбep ите heм шeкepтлepнe мeдpeceдeн кya. Mexeллe xaлкы икe лaгepьгa бyлeнe. Бep як, Caфиyллaгa пpигoвop ж;ыя. MoHa кapшы, мexдyмгe кызгaнy йезeннeн пpигoвop ж;ыялap. Kypeceц, гyбepнaтop apaлaшып [Caфиyллaгa] яцa чacтьтa шeкepтлep укы-тьфга фaтиp aлып, шyндa чыгapaлap. «Bapa-бapa ни бyлa, яне язapмын. Бедигъ. 30.01.1890», — дип куйган. «Дей бяшын-дa [Caфиyллaны] Xaн кaльгacынa (кypeceц, Бyкeй ypдacы yзeгe КУЗ aлдындa тoтылa) мeдpece имaмы итeп, 40 шeкepтe бeлeн an-мaкчы бyлaлap. Икe тapaф тa pизa бyлa. Китем дип тopгaндa мexдyм тapaфы: ул кoтыpтыpгa бapa. Kaзaклapгa Kaзaндa шун-дый-шундый эшлep эшлeдe дип cyдкa кypceтeп, axыp, aлapны xaнгa бyлмacкa эшлeдeлep [rapap чыгapттылap]. Oктябpь бaшындa [Caфиyллa] шeкepтлepeнe eйттe: кaйcы мeдpeceгe бapcaгыз дa pеxceт: мин yкытa aлмыймын, дидe. Шeкepтлep биш мeдpeceгe тapaлдылap». Ш. Mepж;aни
xeзpeтлepe мeдpececeнeц бу фa^игacы дя, Бедигъ мeзиннeц шул язмacыннaн бяшкя, бepкaйдa дя чaгылгaны юк кeбeк.
Г. Бapyди тypындa тepкeп кaлдыpгaн икe xeбepeнeц бepce Ш. Mepж;aни иceмeнe кйгылып ките. Yзe вaфaтыннaн coh, яныц axyнлык дepeж;eceн Kaзaнныц бep имямы-ня биpepгe тиeш бyлaлap. Шehepдe aбpye зyp eтиce бу дepeж;eнe улы Гaлимж;aнгa ana-cы иткен. Эммя шул ук мexeллeдe Гaлим-ждн xeзpeттeн 15 eллap элeк имямлык ите бaшлaгaн елкен яшьтeгe Иocыф xeзpeт бap. Бep axyнлык ypынын имaмнapныц икeceнe де биpyнe юлляп йеpгeндe, тягын дя зyppaк булдыклылык кypceтeп, Xyж;aexмeт мулля Уфяга бapып, yзe axya булып кяйтя. Эммя бу денья дите^н шундый «yткeн» Xa-^иexмeт xeзpeт бyлcaц дя, cеpтeндepe. 1892 eлдa яныц укязы aлынyы, xибecкe (теpмeгe) элeгye тypындa язмя бap. Ceбeбe xaкындa бep cy^e юк. 1894 eлдa шул ypын-га икe axya Г. Бapyди heм Иocыф xeзpeт билгeлeнe.
«[...] 5.03.1891 ceнe Teтeш еязe Caлтык-ныц Гepeй иceмлe тaлибe гыйлeм 35 яшьте меpтeт булды [чукынды] 1 200 тецке вя-зыйфя [ эш xaкы] илен [дyxoвнaя] aкaдeмия-ге гapeпчe yкытыpгa кyйдылap.
25.01.1892 eлдa гyбepнaтopны бep ypыc ятты еч мepтeбe. Бepce тидe. [...]»
Фaж;игaлe xeллepe де бeзнeц зaмaнгa aвaздaш. Texникa зямяны бяшляну бeлeн, ул куп йезлеп кeшeлepнe heлaкeт упкыны-ня юлыктыpa. «10.08.1888. Эcтepxaн иле Capaтoв apacындa «Caмoлeт» пapoxoды янды. 300 ядем вяфят, 50 кeшe — йезeп чыккaннap. Пapoxoд, келлен [тyлыcынчa] янган. Meкepйeгe бapyчылap куп икен, 15 метелмян дя бap икен. Яне 1886 eл aвгycт axыpындa ж;ек пapoxoды кaзaны яpылды, 50 ядем вяфят».
Xeep, xaлыкныц кapaлыгыннaн туган heлaкeтлep кoлaчы дя тexникaдaн кaлыш-мый. «4.01.1892 eлдa, Oдecтa, xaч [repe] мaнгaндa, бoз кyпep ж;имepeлeп, 1000 ypыc дицгeзгe тешeп [бятып] вяфят. Taбигый aфeтлep..., 1891 ceнe июнь, июль, яв^ст бик эcce булды. Регайде яшлык булмяды, кят-кян ж;^ булды. Coлы [пoты] — бep cyм ун тиeн, apыш — бep cyм кыpык ттен... Hичe мeц ядем ячкя вяфят булды. Hичe-ничe мем-лекеттен якчя жышп ж;ибepдeлep. Kaзaндa, бep мeц меceлмaн фeкыйpe[н], 6-7 йез ca-быйлapы[н] aшaттылap яця apышкaчa».
«1892, rammap, фeвpaль, мapт, aпpeль, мяйдя Kaзaндa тиф мapзы кyeтлe булып, меceлмaннapдaн 1500 кeшe вяфят».
БдДИГЪ МЭЗИН ЕЛЪЯЗМАСЫ
Г123
«1892 свнвдв июнь, июльдв ваба бул-ды. Кызылбаш (Иран) эчендв, Швмвхадв, Свмврканд, Ташкент, Эулия Атада Ъвм кувт-лервге — Эстерханда. Казанда Ъвм бераз булды, бервр йез меселман [вафат]. 1893тв дв бераз булды».
«1894 свнв. Авыл-авыл Ьижрвт кыла-лар, Истанбулга, Мвкквгв, Мвдинвгв, Рос-сиядв хввеф бар, дип. Бастырмаган китап-лар укылмаска. Китапларны цензурсыз бас-тырмый [...]».
«1895 свнв. Су бик кувтле килде. Куп йортлар уалды. Май 11ендв кими башла-ды».
Язманыц бу булегендв авторныц био-графиясенв кагылышлы материаллар да бар. Аларныц кайберлвре «Хатирв двфтвре» сызмаларын хвтерлвтвлвр. «16.07.1888. Иосыф хвзрвт мвхдуме Мехвммвдввли Бо-хараи шврифкв китте. Фвкыйрецез Бвдигъ Спасский затонга кадвр озатты. Аннан Болгар швЬвренв йереп, якшвмбе кен кайттык». «1890 свнв, июльдв кымызга бардым, баш-кортка». «11-15. 05. 1891. Шырдан, Кар-мыш кариялврен йереп кайттым».
Терле елларда ел фасылларындагы Ъава хвллвре, явым-тешемнвр, боз киту, су ташу, чана юлы тешу турындагы язмалары, шул теркем материалларга якын тора. Автор биографиясенв кагылышлы тагын кызыклы бер теркем материаллар бар. Болар — «Общественный банк»ка акча салуы Ъвм Рвфикъ исемле улын Сатыш мвктвбендв укыту белвн бвйле материаллар. Алар ул чор урта кул татар гаилв тормышыныц буген инде онытыла барган куп кенв конкерт як-ларына яктылык кертвлвр...
«21.11.1893 свнв. (13 яшьлек) Рвфикъ-ны Сатыш мвдрвсвсенв укырга илтеп кайт-тым, 17 сум расходы булды», — дип баш-лап, кайчан купме акча ж;ибврулврен, кайт-канында, нинди максатларга купме акча(сы) таратылуын шулай ук, бухгалтерия кита-бындагыдай, бервмтеклвп язып курсвтв. Шулай, банкта ж;ыелган акчалар, малайныц уку чыгымнарына тотыла. Милек менв-свбвтлвре, швкерт бюджеты конкрет куз алдына бастырылалар.
Язманыц икенче булеген автор «Вафа-те голвма рвхмвтуллаЪи вж;мвгыйн» дип атый. Бу булек турында суз чыккач ис-квртеп китик: 1885нче елда Ш. Мврж;ани-нец «Мествфадел-вхбар»ныц беренче томы басылып чыга. Бу хезмвт кулъязма хвлендв ук укымышлылар кузенв элвкквн булырга охшый. «Мествфад»ныц басылып чыгуы — ул кенге татар мвдвнияте тормы-
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
шында, масштабы белвн булмаса, мвгънвви функция эчтвлеге буенча (XVIII йез француз энциклопедиясе кебегрвк), шуннан соц-гы яшвешнец мвгънвви барышында твэсир курсвтв торган факторга Ъвм куренешкв вйлвнв. Бвдигъ мвзин язмасыныц беренче булеге турыдан-туры Ш. Мврж;ани «Меств-фад»ыннан усеп чыккан. Менв бу «Вафате голвма...» булеге дв «Мествфад»ныц ике томы белвн принципиаль бвйлвнештв тор-ганы ацлашыла. Автор куренекле укымыш-лыларныц исемнврен, деньядан уту елла-рын тарихыбызда саклауны, мвцгелвштеру-не кайнар яклый. Бу эшне ниндидер био-графиялврен булдыру омтылышы рвве-шендв генв тугел, уз язмасы кебек, терле вак жанрларда да, квгазьгв теркву рвве-шендв генв булса да, яшвучвн Ъвм тотрык-лы яца куренешкв вйлвндеру чарасын иш-вйтуне кайгырта. Бу булектв дв Бвдигъ мвзин Ш. Мврж;анигв турыдан-туры ияру, кушылу юлыннан бармый. Мвсьвлвгв иж;ади якынлашып, замандашы башлаган утв меЬим эшне, яцалыкны кицвйту, ишвй-ту юлын тота.
Язмада алтмышлап кешенец вафаты хвбвр ителв. Купчелегенв кыскача, вхлакый бвя бирелв. Мвсвлвн, менв ике коданыц ва-фаты хвбвре:
«93нче свнв Хесвен хвзрвт (Эмирхан), Яца Биств, гыйнвар 10ында вафат».
«93нче свнв, май 28ендв Чистай ишан дамелла Закир бине ГабделваШаб 85 яшьтв вафат. 50 мец сумасы, 14 баласы калды. Твкъва, галим адвм иде. Хода швфвгатен насыйп итсен иде».
Географик колачы бик киц: язмада Хан-кирмвн, Тройски, Петропавел, Бохарада вафат булган кайбер татар укымышлыла-ры, хаждан кайтышлый, Мисырда, Истан-булда вафат итквн муллалар турында хвбврлвр дв бар.
Бу икенче булеккв «Вафате вЬле мвхвл-лв» дигвн, уз хезмвте буенча, алтынчы мвхвллв халкыннан, 1886-1896нчы еллар-да мврхум булганнар исемлеген дв кушып карарга була. Автор шундый твжрибв дв ясап карый. Бу зур исемлекне без югарыда-гы хисапка кертмвдек, бу аныц гадвти, кендвлек эш квгазьлвре булганмы, яки ул гади кешелврне дв зур тарих бизмвненв якы-найту омтылышы курсвтквнме, безгв юрар-га гына кала.
Бвдигъ мвзиннец сакланып калган язма-ларына ясаган кузвтуебездвн шул нврсв ацлашыла: автор — актив табигатьле, иж;ади характерлы куп яклы таланталы ж;ан
д
иясе булган, уй Ъвм омтылышлары буенча заманыныц иц алдынгы фикер, и^тиЪад Ъвм иж;ат иялвре янвшвсендв торган. Язмала-рыннан, аныц талантлы калвм иясе булга-ны ацлашыла. Бу двфтврдвн башка да, вл-бвттв, язмалары булгандыр. Эзлвнулвр, био-графиясен ейрвну, килвчвктв, бу мвсьвлв-
лвргв куп ачыклыклар кертер дип ышанасы килв. Бу кулъязмасы нигезендв инде аныц иж;тимагый фикер тарихында, шигырьлврен искв алганда, вдвбиятыбыз тарихында игъ-тибарга алырлык урыны булганы бвхвс уят-мый. Укучылар игътибарына аныц кайбер шигырьлврен твкъдим итвбез.
Гвл булырмы, эй куцел, галэмдэ, чвнки, харсыз?! Гаепсез яр истэюб калма щиканда ярсыз! Кэнщулырмы бу щиканда, чвнки, ул марсыз?! Шэхес улырмы, чикмэс михнэтлэр дилдарсыз?! Эй щэрири, нэхс талигътан шикайэт эйлэмэ, Гомер улырмы кем, кичэр двньяда ак-зарсыз!
Бает «ШаИнамэ»
Очырсын, — кош кеби оч сэмая Кидэрсен, соц эущи эущи тэхб-ш-ширая Нэдер двнья, аца сэн шад уласын Куцел биреп, аны мэхрэм кыласын?! Аны мэхрэм идэннэр калды мэхрум, Аныц швкрен идэннэр калды мэзмум. Щиканныц бакма татлы нигъмэтенэ, Инанма ул ялганчы дэулэтенэ.
Мужик бэетлэре
Щыртылган чабатадыр аягында,
Алын-салын, кулмэклэре кэм встендэ.
Кып-кызыл кан, — бер нэрсэ юк кэм башында, —
Ачык башын эссе кояш кыздырыр имди.
Ул, бичара, ничэ еллар эшлэп йври:
Озын квннэр сука берлэн сабан свреп
Ьэм, ындырда, ашлык суырып, квшел свзеп,
Бер эш бетсэ, икенчесен башлар имди.
Гомере буе ятадыр хезмэт итеп,
Сука берлэ щир тырмый, иртэ китеп,
Сукасыныц берсе твзек, берсе китек,
Тимере утсэ, сука башы бозык имди.
Киц учыныц твплэренэ свял ускэн,
Кул тирэли суелу белэн ярылып твшкэн. —
«Бэхетсезлек твшмэс бугай безнец встэн.
Мужик булган моцсыз булмас», — диер имди.
Ничэ сука ватадыр ул гомерендэ
Ничэ кврэк сындыра ул щылында, —
Ьич нэрсэ тузми аца, эшлэгэндэ,
Эле дэ, мескен тырыш мужик тузэ имди.
Мискин мужик, гомере буе эш эшлидер.
встеннэн иске кием кич твшмидер.
Куп байларныц моца бер дэ эч пошмыйдыр,
Кайда курсэ, анда тотып сугэ имди.
Мэсгуд Гайнетдин,
филология фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
Статья доктора филологических наук М. Гайнетдинова освещает биографию и творческое наследие Б. Хусаинова, являвшегося родственником знаменитого татарского ученого К. Насыри.
БвДИГЪ МЭЗИН ЕЛЪЯЗМАСЫ
Г125
