CC BY
3ЬЭР ЯЗМЫШНЫН - УЗ ИЯСЕ,
ЬЭР ТАРИХНЫН - УЗ
ГЫЙБР9ТЕ
И. Надиров. 1997 ел.
Мин Нэдер авылында туган мецнэрнец берсе. Балачагым-да, тегэлрэге 1932-1936 еллар-да, шул авыл мэктэбендэ укып йеруем-не, аннан сонгы чорда эти-энием белен Ютазы районындагы Алмата дигэн по-селокта яшэвемне иске тешерэм. Эмма Нэдер гомерем буе хэтеремнэн чыкма-ды. Иске алган Алматада безнен гаилэ кыерсытылган хэлдэ фэкыйрь гене тормыш алып барырга дучар ителгэн иде. (Анын сэбэплэре хакында эти-эни-емнен озын истэлеклэрендэ тэфсиллэп язылган). Шуна курэдер, Нэдер Ьэм Тайсугандагы туганнарым мине ел саен ж;эйге каникул айларында узлэренэ чакыралар иде. Беек Ватан сугышы башланган кайгылы кен дэ Нэдердэ
чагыма туры килде. Бу борынгы татар авылы минем кунелемне узенен милли сыйфатларга бай традицион кенкуре-ше, йолалары, халкынын ачык чырай-лы булуы, табигатенен гузэллеге белэн яулап алгандыр дип уйлыйм. Нэдердэн сон мина татар халык иж;атын ж;ыючы, ейрэнуче галим буларак Татарстан-да гына тугел, Русиянен куп кенэ ел-кэлэренэ таралып утырган йезлэгэн татар авылларында булырга туры килде. Эмма Нэдер кебек матур, милли рухлы авыллар бармак белэн генэ санарлык булып истэ калган. Бу сузлэр газиз туган авылыма карата ихластан эйтелгэн мактау Ьэм ярату сузлэре булып кабул ителсен иде.
Нэдер яныннан бормаланып агучы ямьле Зэй буйларында, куе урманнар-да йергэнебез, тауларга менгэнебез, «Изге чишмэ» дип аталган чишмэдэн тэмле су эчкэнебез, авылнын тирэ-якка атаклы алма бакчасында булганыбыз экияти теш кебек эле дэ хэтердэ тора. Шунысы укенечле, Нэдердэ хэзер якын кардэшлэребез калмады, язмыш аларны терле тарафка таратты.
Бай тарихлы борынгы авыл булса да, Нэдер хакында элегэ хэтле махсус хезмэтлэр язылмаган диярлек. Шулай да сонгы елларда денья кургэн дурт чыганакны аерып курсэтер идем. Алар дуртесе дурт жанрга карый, дурт стиль-дэ язылганнар, лэкин фэнни эЬэмиятлэ-ре ягыннан мактап телгэ алырлык кыйм-мэткэ иялэр. Минемчэ, мэгълуматка ин бае — Элмэттэ яшэуче тарихчы Рэфыйк Эмирхановнын «Образование Нады-ровской волости и основание села Аль-метьево» (к проблеме заселения края)
л
дигэн мэкалэсе1. Бу мэкалэдэ Нэдер Урэзмэтов (1711-1758) дигэн зирэк бер кешенен Яна Нэдер Ьэм анын тирэсен-дэге берничэ авылга нигез салуы, шул чордагы патша хезмэткэрлэре белэн бэйлэнештэ торуы, «старшина» дигэн рэсми исемгэ лаек булуы тарихи до-кументлар ярдэмендэ дэлиллэп курсэ-телэ. Мэкалэдэ Нэдер бабайньщ нэсел тамырлары турында да кызыклы гына хэбэрлэр бар.
Икенче чыганак исэ узенен тарихи язмалары, эдэби эсэрлэре белэн таныл-ган Ьэм Сарманда яшэуче галим Дамир Гарифуллиннын «^иде ж;ил дуенында» дигэн китабы. Анын тышында «^э-лил поселогы тарихы буенча кыскача хэбэрлэр» дигэн анлатма да бирелгэн. Китапта фэннилеге белэн эйбэт тээсир калдыра торган «Нэдер волосте Ьэм Нэдер Урэзмэтов турында суз» дип исемлэнгэн кечкенэ бер булекчэ бар2. Анда автор тарафыннан ясалган, Нэдер Уразмэтовнын XVIII гасырдан башлап бугенге кеннэргэ кадэр сузылган нэсел агачы (шэж;эрэ) рэ-семен аерым кыйммэткэ ия бер сэхифэ дияр идем (шэж;эрэдэ этием Нурис-лам ягыннан булган Ьэм безнен гаилэ тарихын куз алдына китерэ торган нэсел тамыры бирелуен рэхмэт тойгысы белэн билгелэп утим).
вченче чыганак — ике галимнен — Раиф Мэрданов белэн Ирек Ьа-диевнын Кукмара районы газетасында басылган Ьэм яна документларга байлыгы ягыннан истэ калучы мэкалэсе3.
Хуплау сузлэре
белэн телгэ аласы кил-гэн дуртенче чыганак — мэгълум педагог, журналист Ьэм язучы Хатип Хэбибуллиннын «Язмыш сукмагы» дигэн китабы4. Нэдердэ туып ускэн бу автор авылга булган ти-рэн мэхэббэтен аерым истэлек, мэкалэ Ьэм хи-
кэялэрендэ сурэтли. Китапны яратып, сокланып укыйсын, ченки ул Нэдернен кешелэрен, табигатен ж;ылы хислэр, куркэм сузлэр ярдэмендэ тасвирлый алган.
Нэдер авылынын бай тарихына бэй-ле кайбер мэгълуматлар безнен гаилэ архивыбызда да саклана. Алар: этием Нурислам ШаЬисламовнын (18881964) уз кулы белэн язган кулэмле генэ (кулъязма 34 биттэн тора) тэрж;емэи хэле Ьэм энием — Мэгъмурэ ШаЬис-ламованын (1900-1987) мина сейлэгэн хатирэлэре. Бу язмаларда урын алган вакыйга-хэллэр безнен хосуси гаилэ тормышын гына чагылдырмый, алар узган гасырнын беренче яртысындагы татар авылына хас социаль кенкуреш узенчэлеклэре хакында сейли торган шэхси-тарихи документлар буларак та игътибарга лаек.
И. Надировнын этисе Нурислам Ьэм энисе Мэгъмурэ. Ютазы районы, Алмата авылы, 1951 ел.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Пpоблeмы изyчeния истоpии зaсeлeния и обpaзовaния нaсeлeнныx пунктов Aльмeтьeвского peгионa. Maтepиaлы симпозиyмa. Aльмeтьeвск, 25-27 мaя 2000 г. - Кaзaнь, 2000. - C. 3-15.
2. Гapифyллин Д. дил дyeнындa. - Яp Чaллы, 2004. - Б. 8-12.
3. Mеpдaнов Р., поддав И. Ыaдep Ypaзмaтов hем aнын нaсeлe // Хeзмaт дaны. - 2003. - 6, 11 сeн-тябpь.
4. Хaбибyллин Х. Язмыш сyкмaгы. - Teмaн, 2002. - 255 б.
Элeккeгe Caмap гyбepниясe, Бeгeлмa eязeндa Иaдep диген 6ep aвыл 6ap. Бу зyp aвыл Зей eлгaсы 6yeнa ypнaшкaн. Aвылньщ бу ypbi^a кaйчaн yrapybi, ни eчeн Иaдep дип aтaлyы xaкындa xaлык apaсындa тepлe имeш-мимeшлеp йepи. Имeш, Екaтepинa II пaтшaлык иткен дaвepдa тepeк илe бeлен сугыш бapгaн. Хaтын пaтшa бep вaкыт шул сyгыштa йepгaндa, ami тepeклap yтepгaнчe кыйнaп сaзлыккa тaшлaгaннap. Лекин Е^-тepинa исен ^лган. Aнын янынa ypыс apмиясeнeн ите солдaты килeп чыккaннap дa, еби пaтшaны тaнып aлып, коткapгaннap. Пaтшa yзeн коткapyчылapгa бyлaк биpepгa булган. Cолдaтлapнын бepсe — Иaдep Ypезмет исeмлe икен. Ул yзeнa ^p соpaгaн. Пaтшa aHa xaзepгe Недep aвылы ypнaшкaн тиpaдaн зyp ram мaйдaн биpepгa кapap кылгaн. Недep биpeгa кyчeп килгеч, aвылны amiH исeмe бeлaн aтaгaннap. AHa двоpян исeмe биpeлгaн. Ж^жн чиклape Caмap бeлaн Уфaгa кaдap сyзылгaн икен. Недep кapт куп диpлapeн сaтып, якыннapынa eлaшeп бeтepгaн. Axыpдaн yзe де диpсeз кaлгaн. Бу вaкыттa еби пaтшa улген бyлa индe. Иaдep кapткa сyдлaшa тоpгaч сaжингa-сaжин улчеп, бaшкaлap бeлaн тигeз игеп диp биpeлгaн. Бeлгaн двоpян aвылынa Кaзaн ягыннaн килген xaлык тулган. 800 ден apтык xyдaлык дыйтлган. Бу xaбapнe яшь чaгындa ишeткен идeм.
Mин шушы aвылдa, 1888 eлдa 11 янвapьдa Шahислaм исeмлe кpeстьян гaилaсeндa тyгaнмын. Бaбaлapымнын исeмнеpeн aлe де xaтepлим — етдам Шahислaмнын aтисe Ибpahим, aнын етите Mонaсыйп, aнын aтисe Йосыф, amiH aтисe Якуп, aнын aтисe Эюп, Эюпжн aтисe Иaдep... Иaдep raprabiH aтисeн бeлyчeлap юк.
Этиeм Шahислaм кapт ypтa xaллe кpeстьян булган. Ул 1855-1860 eллap тиpaсeндa туган. 18 яшeндa пpиeмнaн (солдaткa aлынyдaн) кaлгaч, Исxaк xaдигa яллaнып кyчep булып эшлеген. Шyндa эшлегенде, Элметте eraara. Эниeм Caбый исeмлe бaлтa остaсы-нын кызы — Зehpе бyлa. Mиннaн бaшкa бeзнeн сeмьядa тaгын икe бaлa бyлa — Фaтый-мa (1884), Meкappaмa (1886). Бepeнчe aпaм тизден yлeп ките.
Эттам Иaдepдa 1891 eлны уле. Эниeм де бep eлдaн сон, aвыpып yлeп ките. Бeз Meкеppеме aпa бeлaн икe бaлa ятим ^лдык — минa бep aт бeлaн йоpт тypы килген. Aннapы минe aтиeмнeн aгaсы Cолтaн теpбияге aлгaн. Meкappaмa aпaм Ильяс исeмлe тyгaннapы кyлындa кaлгaн.
Mин 12-13 яшьке кaдеp Иaдepнeн искe медpесесeне yкыpгa йepдeм. 14 яшeмдa ^л-тaнгapaй бaйгa эшке яллaндым. Елыт 12 сум aкчa, бep rnp кyлмaк-ыштaн, икe пap биялей, me кдам оeк, бep дилен биpepге булды. Чaбaтaны yзeм ясaп кияpге тиeш идeм. 15 яшьке чык^ч Кapaбaшкa киттeм. Aндa xaзpaт yзe yкытa, кapa, кaгaзь, кaлaм биpелеp икен диген xaбapнe ишeткaн идeм. 30 чaкpым д^ж деяулеп китеп, кич сaгaть 8 де бapып кepaм дизнилapгa. Икeнчe кeннe ук минe Эxмaтсaгыйть xaлфaгa илтeп, укьфга биpдeлap. Maктaптa шaкepтлap куп, кyнeллe. «Mexтaсap»ны, коpъaн тaфсиpeн яxшы-лaп yзлaштepдeм. ^^^map бик тapбиялaп TOnbraap. Бep ук вaкыттa дaйлapeн тыpмa тыpмaлaп, сapык кeтeп йepим, кeзлеpeн-кышлapын укыйм.
Жизней, Бeгeлмaдa Исxaк xaдиньщ кaссиpы бyлгaнлыктaн, шaктый бaй идe. Maл-диp бap. Aлaй дa мин кaчapгa булдым. Maдpaсaдaн бeтeн aйбepлapнe кaйтapып куйдым дa, бep ятим мaлaй бeлaн Ржaeвкa бояpынa яллaныpгa ниятлaдeк (Бeгeлмa apъягындa). Бу 1905-1906 eллapдa булды. Эшлибeз. Mera бep вaкыт бояp кaзapмaсынa бep ниче кeшe килдeлap. Aлap peволюционepлap булып чыкты. Иpтaгa помeщикны тaлapгa бapaбыз
* Истaлeклapнeн кулъязмйсы И. Шд^ов apxивындa сaклaнa. Бaсмaдa ^i^apTOn биpeлдe.
Илбарис Надиров,
филология феннеpe кaндидaты
Кайгы курми егет ир булмый (Нурислам IIIahuc.'iavioB истэлеклэре)
i*
1959-1960 eллap.
ЬЭР ЯЗMЫШИЬЩ — YЗ R3CE, ЬЭР TAPH^blH, — YЗ ГЫЙБРЭТЕ
дилер. Таланган малларны булэлэр. Без Жэлалетдин исемле 19 яшьлек егет белэн бу хэллэрдэн куркып качтык. Боярны талауны ишеткэч патша гаскэр щибэрде. Кутэрелеш-не бастырдылар. Мин Карабашка кайтып киттем.
вс-баш эйбэт иде. Егет чак. 1907 елда Кодаш авылыннан килгэн Тэхави бай малае узлэренэ ялчылыкка чакырды. Ул узе сэудэгэр булып Элмэт-Селэй базарларында сату итеп йери иде. Анын улы Хэниф белэн без ситса сатып йердек. Буш вакыт аз, ченки йорт эшендэ дэ катнаштым. Шундый хэлне хэтерлим: Тэхави белэн Элмэткэ барабыз. Кара тен. Мукшы авылы кырында арба чокырга ауды. Бай малае комач астында басы-лып калды. Кычкыра бу: «Чыгар тизрэк, улэм», — ди. Мин келэм моннан: «Шулаймы, улэсенме? Ул! Мине сугэсен, кычкырасыц. Башкача алай эшлэмэсецме? Эйт, ант ит», — дим. Ант итте бу. Бер елга якын ачуланышмый гына йердек. Аннан расчет алдым да, Нэдергэ кайтып киттем.
Бер вакыт Элмэтнен Йосыф бай малае Зэки узенэ батраклыкка чакырды. Ул сатучы иде. Аца ялландым. Коры кеше. Мине авылдашлар алдында «бурлак» дип сугэ иде. Мин урысча белмэгэч, бурлакны «бур» белэн бутап моца ачуым килде. Бер чак тоттым да ачуланыштым, ул куркып чыгып качты. Кибет минем кулда калды. Аннары мин кайтып киттем. вйгэ килде, ялына бу. Ат щигеп кил, дидем. Расчет сорадым, бирмэде. Казанга барып кайт инде, аннан китэрсен, ди. Яхшы эшли идем, шуна чыгарасы килмэде. Кей-лэп, чейлэп бер ел йертте бу. Мица 19 яшь иде инде.
Нэдергэ кайттым. Арслан хащи Нэдернен ин атаклы алпавытларыннан берсе. Анда ике елдан артык батрак булып эшлэдем, приемга кадэр. Хащинын 15 баш аты, 15 сыеры, 50-60 сарыгы бар иде.
Прием килеп щитте. 1910 елда Ахун бай малае Шэрифщан, Рамазан Гыйльфаны Ьэм 10-15 егет щыйналдык. Шэрифщан дус кеше иде. Солдатка бармас ечен, йомырка гына эчеп, начар ашап нечкэрде. Аны нэзек дип калдырдылар. Мина льгота бар иде. Мекэр-рэмэ апаны минем тэрбиядэ итеп курсэтеп, эти-энием юк дип калдырдылар. Мекэр-рэмэ апаны «Мактама башына» кияугэ бирделэр.
1911 елда мин Нэдернен бер егете Миннехуща белэн читкэ чыгып киттем. Бэлэбэй-гэ кадэр атка утырып бардык. Аннан Уфага киттек поезд белэн. Атна чамасы грузчик булып йердек пристаньда. Минем паспорт та юк бит, свидетельство гына. Монда оша-мады. Икэу Чилэбегэ юнэлдек. 10 кенгэ якын вокзалда грузчик булып йердек. Анна-ры контрактныйлар янына яшеренеп кенэ утырдык та, Себергэ сыпырдык. Иркутскига щиттек. Аннан пароход белэн Читага. Тимер юл эшлэнэ торган тупикта тукталдык. Урман кисэргэ тотындык. Бу юлны Коротков дигэн бай эшлэтэ иде. Анда эллэ никадэр тоннель, косогор бар иде. Безнен авыл кешелэре бар дип ишетеп, Хабаровскига киттем. Солдатлардан сораштым — берэу дэ белми. Миннехуща Читага китеп барды, шунда очрашырга булдык...
1914 ел якынайды. Ак билетларны сугышка ала башладылар. Мин Ьаман тимер юл эшчесе булып йерим. Нэбиулла Гибанов дигэн бер иптэш белэн Благовещенски шэЬэреннэн чикне утеп, Амурны кеймэдэ чыктык та Махуга юнэлдек. Кытай шэЬэре, акча бар. Ике ай чамасы тордык. Спиртонос булырга исэп бар. Дуртэу булдык — ике урыс, Нэбиулла Ьэм мин. Монда спиртнын 5 шешэсе 18 тиен кемеш, э бездэ 10 тэнкэ. Кытайлар бик куп. Русча белэлэр. Бер вакыт спирт щыйдык та Амур аша киттек чыгып. Сакчыларны кейлэдек.
Акча кубэйде. Тагын киттек, кытайларны яллап кубрэк алып чыга башладык. Ике ел чамасы йердек. Сонгы чыгуда берничэ кеймэдэ идек. Яныбызда ефэккэ, йонга терел-гэн 116 чилэк спирт иде. Юлдашлар 48 кытай. Кезге яфраклар коелган чак, 1915 елнын кезе.
Таможнийлар белэн очраштык. Алар 8 ат естендэ, коралланганнар. Сугыш булды. Чигенсэк тэ, кырпак кар естендэ эзлэр кала. Яшеренгэн щирдэн икенче кенне 20 лэп таможник чолгап алдылар, бик каты кыйнадылар. Кытайларны кайтарып щибэрделэр. Таможниклар бар да кораллы. Безнен дуртебезне алып кайттылар уз стансаларына. Ко-ралларны, эйберлэрне алдылар. Сэгатьлэр, алтын балдакларда бар иде. Допрослар баш-ланды. Безне 3 кен тоткач, Благовещенскига алып киттелэр, алар ат естендэ, без щэяу, юл буенча чыбыркы белэн кыйнап бардылар. Аннары конвой астында пароход белэн Хабаровскига щибэрделэр. Пристаньдэ урыслар икесе дэ качты, без икебез кача алма-
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
дык. ^Eahap тepмaсeнa яптылap, 1915 eлньщ ноябpь ae идe, peволюция булгары, шyндa икe eл яттык. Бeзге суд булмый тоpды, кичeктepдeлap. Бeзге aйтaлap: «Ceзгa котылу юк, я yлeм, я 20 eл тepме», — дилap.
Рeволюция бyлгaч тa, бeз яткaн тepмaгa кызыллap, пapтизaннap килeп кepдe. Cyд бyлмaгaннapгa тикшepy бaшлaнды, суд бyлгaннapны я беxилледeлеp, я сyгышкa бapy вaгъдaсe бeлен чыгapдылap. Mин пeкapь булып эшлегенге почeт бap идe, eс-бaш тaлaн-сa дa, яpыйсы идe.
Mинe чыгapгaндa, юлгa 18 тенке ama, спpaвкa, билeт биpдeлap. Влaдивостоккa кит-тeм. Taнышлapны тaбып, пpистaньдa — товapный двоpдa эшлapгa кaлдым. Бapжaлapдa aйбep бyшaтaбыз, тeяп озaтaбыз. Кepeнский aкчaлapын кочaк-кочaк aлa идeк. Пpистaнь бyeндa зyp сapaйгa озын eстелге кумеч, бaлык китepaлap идe — эшли^н, aшыйсын, тyктaп тоpy юк. Эшe куп бyлгaндa, aкчaсы дa куп кepa идe. Илге кaйтaсы киле идe индe yзeмнeн де, бep кeмгa де xaт язмыйчa 8-9 eл yтeп киттe бит. Уйлыйм индe, кaйтып дит-сем Cолтaн дизниге бep 100 сум биpем де, киpe Ceбep яклapынa чыгып китем дип.
Кaйтa тсфгач килeп диттeк Ииколaeвски диген CTaraara. Пeтpопaвeлны, Чилaбeлap-нe уздым. Уфaгa диттeк. Кaссaгa киттeм. Хaзep Бeгeлмеге кaйтaсы бap бит. Кaссa янын-дa кypaм, бep белекей мaлaй бeтepeлa минeм яндa. «^ин, aбзый, кaя бapaсын?», — ди. «^ин Бeгeлмaгa — Уpсaлы волостeнa», — дим. Шугай диюге ул мида: «Иypислaм aбый, елле синмe бу?» — ди. «Эйe, — дим. — ^н кeм бyлaсын?» «^ин синeн тyгaнын, Ceлaймaн бyлaм. Cолтaн улы», — ди. Aптыpaп ^лдым. Ул тeгe белекей Maсyп динги-нeн улы икен. Mин киткенде ул дингижн кeчкeнa гeнa мaлae кaлгaн идe. Шул булып чыкты. Cоpaшa бaшлaдым. Ул ейте: «^ин eйдaн чыгып китapгa мaдбyp булдым. Эни yлдe, ети яшь xararn aлды, минe кaгa бaшлaдылap. Mero бep eл индe шyлaй йepим», — ди. Кapыйм, aягындa чaбaтa, eстeндa бep aлaмa пиндек, apкaсындa бep кaпчык.
Mин aны aвылгa бepгa кaйтыpгa eндaдeм: «Бepaз кутк бyлaбыз дa, киpe минeм бeлен китapбeз», — дидeм. Килeштe бу. Уфaдa aны киeндepдeм. öстeнa костюм, aягынa шиблeт ботинкaсы, фypaжкa, кyлмек-ыштaн aлдым. Aннapы билeт aлып Бeгeлмеге юл тоттык. Aндa кaйткaч, Шагали aбзыйлapгa тeштeк. Aлapдa кyнaклap бap идe. Бeзнe мyнчaгa дибapдeлap. Бу 1918 eлнын 28 мapты идe. 0ч кeн бye кyнaк булдык мондa. 1 aпpeльдa Шahгaли aбзый Элметтен келеш aлып кaйтты — Эшpеф кызын. Иaдepнeн Caxaбиe китepдe тpойкa бeлaн. Болap кaйткaч, тaгын кyтapeнкe кyнeл бeлaн бep шн булдык тa, Caxaбинe яллaп, тpойкa бeлaн Иaдepгa киттeк. 40 сум биpдeм. Кapaбaш-тaгы aбыстaйгa кepдeм. Жизни улген икен. Шyндa aбыстaйгa 10 apшин ситсa биpдeм. Бик кyaнды, бик куп paxмaтлap укыды. Mинeм исен бyлyымa гaдaплaндe. Бeз aшыгып кынa кaбaт юлгa кузгалдык. Бep сaгaтьтaн Иaдepгa кaйтып тa диттeк. Cолтaн aбзыйлap кaпкaсы aлдындa тyктaлдык. Tpойкa, дyгaлapдa кынгыpay чылтыpый. Бу xaлнe кypeп xaлык дыeлды, бaлa-чaгa... Иypислaм бeлaн Ceлaймaн кaйткaннap диген xaбapнe тиз тapaткaннap. Mинeм eс-бaш мeнa диген, кapa шльто, кapa костюм, бaштa эшлепе, aяктa ялтыpaвык ботинкaлap, кyлдa кaкpe тaяк. Яндa икe чeмодaн. Ceлaймaн дa жшы кыяфет-лe. Mин бaлaлapгa кeмeш aкчa чaчтeм, бусы индe дaн eчeн де эшлaндe.
Mинeм Иaдepгa кaйтып тeшкaн кeн 1918 eлнын 3 aпpeлe идe. Cолтaн aбзый бик xyп кypeп e^a aлып кepдe. Ул apaдa чей де eлгepдe. Кyчтaнaчлapeм куп идe, кумеч, конфeт, лaндepин, тaктa чей — бap дa eстaлгa кyeлды. Кypшe-тиpa, тyгaн-тyмaчaлap бeлaн eй тулды. Чeнки 8-9 eл бep xебеpсeз xaт тa сaлмыйчa йepeп кaйттым бит.
Aт бeлaн олayчы булып, йeк тaшып йepи бaшлaдым. Элметтен Бeгeлмеге, Бeгeл-меден Богыpыслaнгa. Aннaн он тaшып кeн ите бaшлaдым. 1919 eл килeп диттe. Ж^н сaбaн сepeп икмек чечуде бyлсaм, кышын йeк тaшыдым. Богыpыслaннaн Чaллыгa, Aлa-бyгaгa дa йepдeк. Yз фaйдaмa бepap кaпчык он сaлып кaйтa идeм. Eгepмeнчe eл дa шул эш бeлaн yrre.
Eгepмe бepeнчe eл aчлык булды. Бу eлдa минe Элмaтнeн волость исполкомы^ во-eнкомaткa эшке aлдылap. Бep eл дияpлeк дeзepтиpлap бeлaн кepешeп yттe. Aннapы во-eнкомaттaн yзeм соpaп киттeм. Гpaмотaм юк, мищ мондый эш aвыp дигеч дибеpдeлеp. Aтны сaтып икмек aлыpгa тypы килдe. Aлaй дa кyпмeдep вaкыттaн кaбaт aт глып, йeк тaшyгa кyчтeм. Бу эш бeлaн тaгын eч eл бye шeгыльлaндeм. Yзeбeз eчeн икмек игу эшлapeн эшлеpге де тypы килдe.
1925 eлдa посeлкaгa кучмек булып язылдык бep ниче кeшe, шyндa кучу ниятe бeлaн
ЬЭР ЯЗMЫШИЬЩ — YЗ ИЯCE, ЬЭР TAPH^blH, — YЗ ГЫЙБРЭTE
йерибез. Без уйлаган идек Петровка бояры урыныннан щир алырбыз дип. Тик алай бу-лып чыкмады. Андрей Пузанов дигэн бояр щиреннэн бирергэ булганнар. Без ЖиЬан-гиров Рамазан белэн анда бармаска булсак та, Нэдер халкы безнен калуга риза булма-ган диделэр... Шуннан сон без 1926 елнын язында яна урынга кученеп килдек. Бегелмэ районы, Урал авыл советы, Пузанов щиренэ Алмата исеме кушылды. Андагы совхоз каядыр кучеп китте. Бу урынга без ничек кучеп килдек. Узем 1888 елда туган, хатыным Мэгъмурэ 1900 елда туган, Илбарыс исемле бер улым бар (1925 елда туган), хатыннын энисе — эби бар, 75 яшьлэрендэ. Минем бер ат бар. Нэдердэге ейне сатып алдым.
Шулай итеп яна урында бер иске ейне сиплэп тора башладык.
Хекумэт урман биргэн иде халыкка, мин дэ шунын хисабына бер бура буратып куй-дым. 1927 елда бер кладовой салдырдым таштан, боярнын каралтысын булгэндэ мина да таш бирелгэн иде.
Ярый, 1928 елда икмэклэр яхшы унды. Кечкэ урып щыйдык игенне. Алты кеше бер булып урак машинасы алдык. Шул машина белэн бер урып карадык. Бегелмэ зем-отделы озын срок белэн тулэргэ дип, бер молотилка бирде. Ул ике ел ятты чокырда, моны телэучегэ килеп суктыру ечен гомуми щыелыш белэн рехсэт бирергэ булдылар. Ул вакытта молотилканы беребез дэ курмэгэн бит, рэтен белмибез. Алай да Ярулла, Габдрахман белэн ечебез каешлар сатып алып 4 ат щигеп суктырып карадык. «Новое поле» авылыннан бер урыс мастеры алып килгэн идек. Молотилканын ничек эшлэвен карарга бетен авыл щыелды. Шулай итеп бер кышны ашлык суктык. 1929 елда колхоз-лашу куренэ башлады. Бу вакыт мине бик байга санап, ургычы, молотилкасы бар дип, хезмэтчелэр тота дип сейлэучелэр булган. Дересендэ, мин бер кайчан да хезмэтче тот-мадым, узем гомер буе хезмэтче булган кеше бит.
1929 елда барыбыз да колхозга кердек. Халык надан. Счетовод юк колхозда. Тот-тылар да мине хисапчы итеп куйдылар. Юкса, мин дэ бер нэрсэ белмим бит инде. Самоучка. Русчам бар аз гына, иске хэрефлэр белэн татарча язгалый алам. Шул гына. Авыл советы председателе урыс — Кудряшов Михаил иде. Мин язам берэр кэгазь рус-ча, ул бер нэрсэ дэ анламыйм, дип кире щибэрэ. Шуннан бер вакыт Сталин иптэшнен «Унышлардан баш эйлэну» дигэн мэкалэсе чыга. Колхоз таралып та бетэ. Шул вакыт мина син гариза язып биргэнсен дип, юк бэла тагалар. Кудряшов бу хэбэрне ишетеп, мине бик шелтэлэде. Шуннан бу юк бэланы таккач, мин дэ тузмэдем, ачуым килеп колхоздан чыктым. Ярый, язга чыктык. Игеннэр чэчтек. Без бер аерым хущалык инде. Икмэк унды. Мин колхозга кабат кайтырга телэп, гариза язсам да мине кабат алмады-лар. Келэттэге икмэклэрне кечлэп алып киттелэр. 1931 елда июнь аенда ГПУ килде. Бер нинди тикшерусез, судсыз-нисез кулак ясадылар да куйдылар. Сабитов Хэйретдин белэн икебезне атка утыртып Бегелмэгэ озаттылар. Барып кердек термэгэ, еченче каме-рага, шпаналар булмэсенэ. Халык шыгырым.
Менэ шулай бетте ул колхозга керу хэле. Бэлэкэй генэ эштэн, алдый-алдый зур эш чыгардылар. Дереслекне тикшеруче булмады, яклаучы булмады. Оятсыз, кенче ке-шелэргэ ышандылар, мине тынламадылар. Шул кара эчле кешелэр аркасында Бегелмэ термэсенэ килеп элэктем.
1931 елнын августында булса кирэк, безне бу термэдэн монастырьга кучерделэр. Бер ай чамасы шунда яттык. Шунда чагында бер кенне, кетмэгэндэ, Алматадан Мэгъмурэ-не, Илбарысны, эбине эйберлэр белэн китерделэр. Эбине икенче кенне Нэдердэн Сабир баща гариза биреп алып китте. Шул монастырь казармасында 10 кен яттык. Аннары барыбызны да вокзалга алып киттелэр. Халыкнын иге-чиге юк. Кара болыт кебек. АЬ-ваЬ килеп елаучыларнын тавышы кая карама ишетелеп тора. Вагоннарга теяделэр. Без: «Каласын инде Бегелмэ, каласыз туган щирлэр», — дип щырлап барабыз. Бер заман ба-рып щиттек Уржумка дигэн станциягэ... Тешерделэр безне. Карлы янгыр ява. Салкын. Коридорда ятабыз. Мин чирлэдем шунда. Шул тенне безнен бетен багажны урлап кит-телэр вокзал ишек алдыннан. Бетен кием-салым, савыт-саба, урын-ятак эйберлэре юкка чыкты. Ярый, иртэн атлар килде. Сельхозкомбинаттан биш чакрым ерактарак икэн без яшэргэ тиеш урын. Ат сарайларын чистартып шунда урнаштык. Рэт-рэт сэкелэр яса-дык. Мич юк. Салкын. Ашларны урамда пешерэбез. Бик тыгыз. 800 лэп кеше диделэр. Монда кубесе байлар, муллалар икэн. Мин генэ ярлы булганга, гарьлэнэм дэ, хурланам да. Мэгъмурэ дэ бик ачулана. «Без монда ник килдек, ник щибэрделэр безне монда»?
СВИДЕТЕЛЬСТВА. МЕМУАРЫ
— ди. Mондa эшли бaшлaдык. Дpaнкa яpa6ыз. Mинeм 6eлен 6epге ^мы aвылыннaн ra-pиф Кaшaпов, Hypeтдин Феpxeтдинов, Колшеpиф aвылыннaн Maнсyp Mинhaдeв 6eлен Жиhaншa мyллa улы Энеслеp эшли. Дpaнкa 6eлен тy6елеp ябaбыз.
Mегъмypе бит aвыpлы булып килген идe. Ул 1931 eлнын ноябpь axыpлapындa 6ep беби — мaлaй тaпты. Aнa Эмиp дип и^м куштык. Кyпмeдep вaкыттaн сон скapлaтинa чыгып Mегъмypе 6eлен Ил6apыс чиpли 6aшлaдылap дa, aлapны Злaтоyсткa илтeп боль-нискa сaлдым. Белекей беби бeлен мин де киттeм. Aлap aндa 6ep aй чaмaсы яттылap. Aннapы 6eзнe кyчepepге xе6еp килдe. Вaвилово стaнсaсынa — ypмaн m^pra. 20 чaк-pым ypмaн эчeне. Бу дeкa6pь ae идe индe. Иx, сaлкын бозлы янгыp явa кeн-тeнe, шул чaгындa eшyлеpeм... Хезep де дылынa aлмaгaн тeслe тоeлa. Бapып кepдeк 6ep 6apaккa, тимep мичe 6ap, 6 сeмья идeк. Утын кисеpге кyштылap. Mинe бpигaдиp иттeлеp. Ул кapa ypмaн ^p^fflErn тa идe. Aюлap, 6ypeлеp, eлaннap куп идe. Бep eл aндa эшлеп yттe... 1932 eлнын июнь aeндa xaтынны икe улым бeлен кaйтapып ди6еpдeм. Кaчыpып эшлен-дe бу эш. Hедep aвылынa — дизни^не. Mегъмypе aндa кaйткaч, мектепке кapaвылчы булып эшке кepе. Олы улым 1 клaсскa yкыpгa ^pra^ Hедepге мин де eлынa и^ меp-тебе — 6ep яз, бep кeз кaйтып йepи бaшлaдым. Бep aй тоpып киле идeм. Aннaн килгеч комeндaнткa кypeне идeм, 6ep суз де ейтми идe.
Эшe6eз haмaн шул дpaнкa яpy, тубе ябу. 1932, 1933 eллap шyндa yттe. Иптешлеp де ис^. Mегъмypе бу вaкыт колxозгa ^pe^ мектептен 6yшaгaн чaклapдa колxоздa дa эшлеп йepдe.
Mектепте aлap и^ кapaвылчы булып, эшлеpe бик те куп икен. Бу вaкыт мин Ютa-зыгa, Кaзaнгa гapизaлap язaм. Mинe дepeс paскyлaчивaть итмедeлеp дип, &лты меpте6е яздым. Tик бepсeне де дaвaп килмедe. 1934 eлдa язын Hедepге, кeзeн Aлмaтaгa ^шьт кeшeлеpге эшлешeп йepдeм.
Hедepге бep кaйтyымдa тaгын гapизa яздым, TaтЦИКнын контpоль комиссиясeне. Mинe дepeс дибеpмедeлеp, мин гaeпсeз дип. Бу raproa^i кapaгaннap. Хе6еpe Ютaзы aшa Aлмaтaгa кaйткaн. Ул язyдa минe «A^apra, высылкaдaн кaйтapыpгa, иpeк 6иpepге, кaйдa колxозгa кepepге тeлесе шyндa яше^н», дип язылгaн дидeлеp.
Mин Hедepден сeмьяны aлып, Элметтен икe6eзге де пaспоpтлap aлып килдeк Aлмa-
И. Бад^ов гaилесe бeлен. 1971 eл.
ЬЭР ЯЗMЫШHЫЦ — YЗ RHCE, ЬЭР TAP^HbI4 — YЗ ГЫИБРЭTЕ
29
тага. Исэп бар иде бетен семья белэн Ташкент ягына китэргэ. Тик алай булып чыкма-ды.
Илбарыс Нэдердэ укып калды, ба^айларда торды, 5 класста иде инде, без Мэгъмурэ белэн Эмир — ечебез Алматада Хэким абзыйларда вакытлыча урнашып яши башла-дык. Колхозга алдылар. Бу 1935 елныц кезендэ булды. Шул вакыт колхоз идарэсенэ вербовщик килгэн. Карелия лесхозына 4 ат, ике кеше ^ибэрергэ кирэк дип. Бу эшне мица куштылар. «Иптэш булса, барам», — дидем. Китэр кен ^итте, иптэш юк, киттем бер узем 4 ат белэн. Ютазыга баргач, Кыска Елга авылыннан тагын 6 ат бирделэр. 10 ат белэн киттем шулай Петрозаводскидан ары Пазежир дигэн ^иргэ. Пазежирныц узендэ леспромхоз дирекциясе, пекарня, кибеттэ ни телисец бар. Монда бетен эшче — фин халкы. Контордагы, кибетлэрдэге халык бик чиста киенеп йери. Финнэр усал халык. Тэкэббер, узлэре белэн бер-ике кат сугышырга да туры килде. Ну, берне биреп икене алдык. Закир абзыйга кубрэк элэкте.
Апрельдэ безне ейгэ кайтырга була диделэр. Бэйрэкэдэн Закир абзый белэн узебез алып барган атларны танып, табып алдык та, юлга чыктык. Петрозаводскига килеп, по-ездга утыртып ^ибэрделэр. Аннан Алматага кайттым. Апрельнец 15 иде. Чэчу вакыты. Председатель икенче кеше — Яркэев Сэлах. Ацардан ейне, усадьбаны сорыйм. Сэлах инде минем ейдэ торучы Зиннэт Кэлимуллин белэн дуслашып алган, ейне мица кайта-руга каршы тора. Район ху^алары аша сорарга куштылар. Бер кенне мине дэ, Зиннэтне дэ райисполкомга чакырдылар, тик анда да Яркэев сузенэ карап, мица йортны бирмэскэ дип, карар чыгардылар. Шулай итеп узебезнец яр буендагы мунчага кучендек. 1937 елныц языннан 1940 елга кадэр шул мунчада тордык. Бик гарьлек булса да, мэ^бур бул-дык инде. Бер сыерыбыз, бер сарыгыбыз, ике кэ^эбез бар иде. 1937 елда икмэк бик нык уцды, кая куярга да тугел, 12 шэр кило булдек эш кененэ. Узебезнец мунча тубэсен, сарай тубэсен тутырдык... Бодай оныныц поты 5 сум, арыш оны 3 сум иде. Бер вакыт бер бричка он теяп Бегелмэгэ базарга барганым истэ калган. Минем белэн Илбарыс та барды. Эллэ ничаклы кием-салым алып кайткан идем.
Алматада яшэгэн чакта олы улыбыз Илбарыс 1942 елда Кэрэкэшле дигэн авылда 10 класс бетерде. Аннары елдан артык Ютазыда эшлэп йерде. 1943 елда кезен Уфага авиация институтына укырга китсэ дэ, сугыш аркасында армиягэ алынып 4 елдан артык шунда йереп исэн-сау авылга кайтты. Бераз вакыт уткэч Казанга китте укырга. 5 ел университетта укыды, аннары еч ел аспирант булды. 1956 ел кезеннэн башлап бер инс-титутта эшли. Хатыны Дания — укытучы. Ике бэбилэре бар: Зелфия белэн Илнур.
Икенче улым Эмир, 1931 елда туган, ул армиягэ алынмады. 1956 елдан башлап Эл-мэттэ эшли, газосварщик булып. Хэзер Элмэттэ урын алып шунда йорт салырга уй-
И. Надиров туганнары Ьэм энисе Мэгъмурэ белэн. Элмэт, 1970 ел.
лый.
öчeнчe улым Гaмиp, 1938 eлгы. Элeгe кeндa Элметте укып йepи шофepлыккa. Укуы фeвpaльдa бeтepгa тиeш.
Дypтeнчe улым Haил де Элметте укый, 9 клaсстa. Ул 1940 eлдa тyгaн идe. Бeз xaзepгe вaкыттa Ютaзы paйонынын Aлмaтa диген aвылындa яшибeз. 19S7 eл мapтыннaн мондa совxоз оeшты. 19S8 eлдa мaй axыpындa Aлмaтaдaгы eйнe, бap вaк-тeяк aйбepлapнe сaтып Элметке килдeк.
Mин еткейден 8 яшьлapeмдa кaлгaнмын. Этиeм Xaфиз исeмлe идe. Бeз eч кыз бул-гaнбыз. влкеж Фaтыймa, ypтaнчыбыз Meсaвapa, кeчeсe — мин. вйде кызлap гынa булганга кypa диp aз бyлгaн. Эткейжн нибapы дидe кисек диpe бap идe. hap кaйсы eч-дypт aдымлык кынa. Эyвaлe душны eл сaeн eлaшкaннap, сонгa тaбa eч eлгa бep гeнa кaт бyлгaннap. Эткей eч eл бye paндeгaн. Шунтн душ булген eлны гынa вaфaт бyлгaн. 1908 eлдa axpbi. Бeзге еткейден бep eй, бep №iep кaлгaн. Энкaeм Гaйнидaмaл игeн че-чeп, киндep сугып кeн ^pre^ Ул бeзнeн eчeбeзнe де y^rrapra тыpышкaн. Oстaбикaгa имтиxaн биpeп йepген чaклap aлe де исте елe.
Фaтыймa aбыстaй иpгa бeздaн иpтеpек чыкты. Э бeзнe Meсaвapa aбыстaй бeлaн ите-бeзнe де 1918 eлдa биpдe. Meсaвapa aбыстaйны Taйсyгaн aвылынa биpдeлap, a минe Hедepдегe йоpтыбызгa кepттeлap. Димлaдeлap де эш бeттe, мyллa aбзый никax укыды.
Этиeгeз eйлaнгaнчe 9 eл читте йepeп, кyнaккa гынa дип ^штан бyлa. Tyгaннapы aны читке янaдaн дибapмaскa сeйлaшaлap. Aгaйлap монa amarap: «Дaвaй, син кгл Ha-дepде, eйлaн», — дип. Шyннaн ул бeзге йоpткa кepгaн индe. Этдан нaсeлeндa Haдиpов Apслaн xaди булган, ягъни xaдгa бapгaн бaй кeшe булып сaнaлгaн. Aнa гyбepнaтоp дa киле тоpгaн бyлa дип œmmap идe. Ул Apслaннын бep мaлae — xaди Mexaммaт исeмлe бyлa, aнын мaлae Haдиpов Шaмил елe де исен, Гaбдpaxмaн aвылындa пpeдсeдaтeль идe. Этиeн aнын янынa бapгaлaп тa йepдe бeз Элметке ^ш^ч.
1918 eлнын мaй числолapы идe. Этиeн бeзнeн eйгa килгaнe исте елe де. öс-бaшындa бик ейбет киeмнеp, динeлчa зaнгap пaльтодaн, кyлындa кaкpe тaяк, бep бapмaгындa an-тын йeзeк. Yзeнчa бaй индe. Бep янчык кeмeш aкчa дa aлып килген идe... Aтaн и бaтыp бyлгaн индe, и кылaнгaн индe, йepaк те бyлгaн yзeнде, дapт те бyлгaн...
вйленгеч, ул бик ныкгап эшке кepeштe.
Бeзнe aвылдaн 1931 eлны дибapдeлap. Mинeм Эмиp бeлaн йeклe чaгым идe. Этиeн бeлaн Caбитов Xaйpeтдиннe гене aлып киттeлap бит. Этиeн дей бaшындa утын aзepлap-ге дип ypмaнгa киткен идe, aны шунтн aлып киткaннap, a бeзнe aвгyстa дибapдeлap. Aлмaтaдa eч aтыбыз, eч сыepыбыз кглды, дeнья шул ул, дeнья, ул бep aлдын, бep apтын кypсaтa, дилap бит. Бeзнe дибapгaнчe aлe бик кaты тeнтy бyлгaны исте тоpa. Hиндидep яшepген мaл эзлaдeлap, бepни де тaпмaдылap. Этиeн yзeнeн тыpышлыгы бeлaн бaйый бaшлaгaч, кeнчeлap, дошмaннap кyбaйдe. Ул бит ypaмдa тaштaн кибeт те эшлеткен
Яpap, бeзнe Aлмaтaдaн Бeгeлмaгa китepдeлap. Mонaстыpь диген тaш йоpткa япты-лap. Бу индe тepмa идe. Mин олы коpсaклы, синa S яшь идe. Шул кызыл тaш тepмaдa 9 ^н яттык. Xaйpeтдин aбзыйны киpe ^mapEm дибapдeлap. Aвылдaн бep бeзнe гене сepдeлеp.
Бeзнe Бeгeлмaгa озaткaндa ебжнж Haдepдaн килген Caбиp дизни aлып кaлды, ышaныч язуы бeлaн. Кызыл тaш тepмaдaн чыккaч, бeзнe вaгоннapгa тeяп Maгнитстpой-Злaтоyст ягынa дибеpдeлеp. Уpжyмкa диген стaнсaгa бapып тeштeк. Xaлыкнын чуты-кыpыe юк. Aтaн aндa ypмaн эшeндa булды, ami бpигaдиp иттeлap. Э бeз rapa ypмaн эчeндaгe бapaктa тоpдык. Этданжн бaшынa бypaнa тeшeп, бaшын яpды. Шyннaн биpлe гомepe бyeнa бaшы aвыpтты.
Бeз тоpгaн бapaкнын eстeнде тaвыклap, aстындa сapыклap идe. Бapaк 33 кeшeлeк
* Xaтиpaлap кыскapтып биpeлa.
Рэхэтеннэн михнэтен кубрэк курдек шул (Мэгъмурэ Шahиcлaмовa хатирэлэре)*
ЬЭР ЯЗMЫШHЬЩ — YЗ ИЯCЕ, ЬЭР TAPHXHblH, — YЗ ГЫИБPЭTЕ
иде. Морща чыгарып тордык инде шунда. Магниторскидан 40 чакрым дилэр иде. Эмир шул баракта туды, кезен. И, елан куп иде анда, кара еланнар мэш килэ иде. Барак янын-да агым су бар, син шул тираде уйнарга ярата идец. Бик шаян, шук малай идец, тирэ-курше хэйран була иде.
1932 елныц щэенэ таба без еч хатын, алты бала качтык аннан. Качтык дип, безне Камы кешесе Гариф Уфага кадэр илтеп, поездга утыртып щибэрде. Ул Гарифныц ха-тыны Сащидэ, тагын бер хатын Мэсрурэ исемле иде. Аларныц да икешэр бала. Кайтып тештек Бегелмэгэ. Аннан мин Нэдергэ, алар Камыга юл тоттык. Ахырдан ишетуемчэ, аларны Котдус исемле туганнары этап белэн кире щибэртэ.
Юлда Эмирне яулык белэн аркама асып, сине щитэклэп барганым эле дэ истэ. Нэ-дердэ авыл халкы мица якты чырай курсэтте. Фатыйма абыстайларда яши башладык. Атацнан хатлар килгэлэп торды. Эгэр кире щибэрсэлэр, без фэлэн урманда, шуннан эзлэп табарсыз, дип яза иде.
Колхозга керсэм, мине кире щибэрмэслэр дигэч, колхозга керу артыннан йери баш-ладым. Сельсоветта эйттелэр, ирецнэц аерылсац гына колхозга алабыз диделэр. Аерыл-дым. Ике бала белэн ничек итеп кара урман арасына кабат китим инде. Бер эшэке Гариф исемле кеше бар иде. «Кулак хатыны килгэн икэн, шуца курэ колхозныц эшлэре алга бармый», — дип сейлэнеп йергэн бу. Андый денсезлэр бар иде инде ул вакытларда. Ул Гарифныц ахырдан ике аягын кистелэр, рэхим курмэде. Колхозга керсэм дэ, теп эшем мэктэптб булды. Аена 1 сум 80 тиен тулилэр иде. Без икэу сторожиха булып эшлэдек. Тугызар булмэ иде Ьэркайсыбызга. Ул вакытта мэктэптб 700 лэп укучы, 18 укытучы бар дип сейлилэр иде. Зэй буенда мэктэпнец уз басуы бар иде. Анда иген чбчблбр. Мэк-тэпнец узендэ столовые бар иде. Эй, гомерлэр. Тамак ечен йердек инде ул вакытларда. Мбктбптб атна саен йэ театр уйныйлар, йэ кино курсбтблбр. Ул вакыт тавышсыз кино иде, электр белэн эшлэми, кул белэн эйлэндерэ торган.
Бер вакыт мэктэп директоры Шагалиев чакыра мине: «Эйдэ, Мэгъмурэ, театр ка-рыйбыз», — ди. Ул арада сбхнбгб артистлар чыгалар. Берсе ак алъяпкычтан, башына кызыл косынка ббйлбгбн. Кулында Элифба китабы. Латин хэрефлэре белэн. Бу шуннан укый нэрсэдер. Икенчесе башына борынгыча итеп иске яулык бэйлэгэн, естенэ кам-зул кигэн. Кулында искечэ язылган бер китап, шуннан нидер укыган була. Бусы, янэсе мин инде, имеш, мин яцача укый белмим, искелек ягында калган кеше. «Ай, мэктэптэн эйбер урлаган бу, дип рисвай итмэгэч, бусына бик исем китми», — дидем дэ чыгып киттем. Келешеп калдылар.
Алматада, бигрэк тэ сугыш елларында, интегеп яшэргэ туры килде. Ачлык, икмэк юк. Хатын-кыз да, бала-чага гына эшлэп маташа. Кеше башына 15 эр гектар щыярга бирэлэр иде. Шунда эшли-эшли биллэрем бекрэйде. Шул атац тырышлыгы аркасында ач булмадык, аллага шекер.
Фотолар авторныц шэхси архивыннан. РЕЗЮМЕ
И. Надиров предлагает вниманию читателей воспоминания семьи Нурислама и Магму-ры Шагисламовых, выходцев из д. Ново-Надырово Альметьевского района РТ. Воспоминания, изложенные в форме автобиографии Н. Шагисламова, одухотворены личными переживаниями, деталями крестьянского быта, неизбывной тоской по родным местам и суровой правдой нелегкой жизни тех времен.
