CC BY
11Кырлай авылыннан ^аек (Уральски) каласына алырга килгэндэ «мин ян тэрэзэ тебендэ "Рисалэи Газизэ" укып утыра идем», — дип язып утэ Г. Тукай узенец «Исемдэ калган-нар» эсэрендэ.
Ьэр китапларныц арасында Свеп укыганым «Газизэ» Салкын йвзлэрдин, щаман суздин Бэнем щан гынаем да бик бизэ.
1860 нчы елларга караган бер кулъ-язмада энэ шундый юллар бар. Биредэ дэ суз шул ук «Рисалэи Газизэ»* китабы турында бара.
Филология фэннэре докторы, профессор Габдрахман ТаИирж;анов: «Рисалэи Газизэ» кулъязма килеш бик куп таралудан тыш эллэ ничэ тапкырлар ба-сылган да, Ьэм ул дистэлэрчэ мэртэбэлэр нэшер ителгэн «Кыйссаи Йосыф», «Ки-секбаш», «Бэдэвам», «Нэсихэт-эс-сали-хин», «Рэунэкъ-эл-ислам» китаплары белэн бергэ авыл мэдрэсэлэрендэ дэрес-лек булып хезмэт иткэн»1, — ди.
Г. Рэхим белэн Г. Газиз дэ аны «без-нец татарныц бик яратып укый торган китапларыннан берсе»2, — дилэр. «Казан утлары» журналыныц 1966 елгы
* Китап беренче тапкыр Санкт-Петербургта бастырыл-ган. Мондый мэгълумат бирелгэн: Та^етдин Ялчыгол угылы. Рисалэи Газизэ (шэрхе «Себат-эл-га^изин»). - СПб. Нижний губернасы Сергач еязе, Ендовише во-лосте Пар авылыныц Ризван Малай (Мэлэу. — Д. Г.) харэ^эте илэн, 1847 (1263). - 372 б. Китап Казанда беренче тапкыр 1850 елда денья кургэн.
А
(Та^етдин Ялчыголныц тууына 240 ел)
Та^етдин Ялчыгол.
1 санында Н. Исэнбэт язуына Караганда, бу китап Тащетдин Ялчыгол угылы тарафыннан язылган.
Кем соц ул Тащетдин Ялчыгол?
Аныц турында элек тэ, хэзер дэ матбугатта мэгълуматлар чыгып тора. Ул Ш. Мэрщани, Р. Фэхретдинов ке-бек мэшЪур галимнэрнец игътибарын-нан читтэ калмаган. Эдэбиятчылардан Г. Рэхим, Г. Газиз аныц ищатын ейрэн-гэннэр. Соцгы чорда А. Фэтхи, М. Гос-манов, Х. Мицнегулов, М. Эхмэтщанов, М. Гайни-Лабити хезмэтлэрендэ Тащет-дин Ялчыгол ищаты чагылыш таба. Баш-кортстанда Э. Харисов, И. Галэветдинов Ьэм башкалар аныц хакында, эсэрлэре-нец теле турында язып чыктылар.
Г. ИбраЬимов аны «ике халык ара-сыннан чыккан», ягъни татар Ьэм башкорт халкы арасыннан кутэрел-гэн эдиплэр рэтендэ искэ ала3. Г. Рэхим Ьэм Г. Газиз тарафыннан тезелгэн «Татар эдэбияты тарихы»нда аныц ту-рында куп мэгълумат бирелсэ дэ, алар-ныц шактый тегэлсезлеген курсэтергэ кирэк. Мэгълум булганча, Тащетдин Ялчыгол узен «Рисалэи Газизэ» кита-бында «аз азыклы, куп языклы Кедэй халкыныц галиме» дип атый. Шуннан чыгып Г. Рэхим белэн Г. Газиз «Кедэй» Тащетдиннец «ихтимал мулла булган авылыныц исемедер»4, — дилэр.
Профессор Г. ТаЬирщанов та «Кэди халкыныц» дигэндэ бу суз артына со-рау билгесе куя. Э Э. Харисов китабын-да элеге суз юл хэрефеннэн башланган «гидай» сузенэ эверелгэн. Монда инде «гидай» — телэнче, хэерче, саилче, ярлы дигэннэрне ацлата, ягъни Тащет-диннец ниндидер ярлы, хэерче халык-ныц галиме дип ацларга тиеш булабыз.
Чынлыкта исэ, Кедэй бер ыруныц исеме. Мэсэлэн, XVП-XVШ гасыр-ларда бу ыру дурт нэселне: Терекмэн Кедэй, Урман Кедэй, Шайтан Кедэй Ьэм Бэлэкэй Кедэй нэселлэрен берлэш-тергэн. Берничэ йез элек бу ыру Эй ел-гасы буенда яшэгэн Эйлелэр составына кергэн. Эйле ыруыныц шэщэрэсенэ караганда, Т. Ялчыголныц дистэлэгэн теп бабасы энэ шул Эй елгасы буенда терек-лек кылган*.
* Тащетдин Ялчыгол нэселеннэн килуче, Казанда яшэуче Нэкыя апа Сэфэровада (Татарстан эчке эшлэр
Аныц хакында безгэ мэгълум булган биографик мэгълуматлар бай булмаса-лар да, алар бу шэхесне асылда ацлау Ьэм аны узе яшэгэн ищтимагый шарт-ларга куеп, шул чор сыйныфларыныц ихтыящлары белэн бэйлэнештэ караганда, аныц тормышыныц теп мэгънэ-сен дерес билгелэу ечен щитэрлек дип эйтэ алабыз.
Тормыш терле Ьэм катлаулы булган кебек, тарихи шэхеслэрнец дэ язмышы катлаулы Ьэм терлечэ. Кайчакта шулай була ки, аларныц кайберлэре турында эйтелергэ тиешле уцай фикерлэр эйтел-мичэ кала. Ченки аларны эйтудэн элеге шэхеслэрнец шэхси тормышларындагы кайбер нюанслар тоткарлый.
Соцгы вакытта Тащетдин белэн дэ шулайрак килеп чыкты. 1972 елны Казанда чыккан М. Госмановныц «XVII-XVIII гасыр татар тарихи чыганаклары» дигэн китабында «Тэварихы Болгария» эсэренэ багышланган булектэ язучыга карата тирэн эзлэнусез бирелгэн бэя нэтищэсендэ, Тащетдинныц «ачы бал эчеп кинэт кенэ улуе турында»гы хэбэ-ре — «исерек хэлендэ улгэн» дигэн «сенсация»гэ эйлэнэ. Эйдэгез, асылы-на тешенеп карыйк. Ш. Мэрщани аныц турында болай яза: «Сэяхэте вакытын-да дусларыннан берэунец йортына ке-реп эчэргэ сорады, ей хущасы ачы бал китереп биреп, шуны эчеп кинэт кенэ Имэнле исемле авылда вафат булып, ка-берлегендэ кумелде»5. Р. Фэхретдинов Тащетдиннец 1838 елныц 26 июнендэ (Ьищри белэн 1254 ел, рэбигыль-ахир аеныц 14нче кенендэ) улуен генэ яза6. Вафатыныц ни сэбэптэн икэнен телгэ алмый. Югыйсэ, ул да бит Ш. Мэрща-нине кабатлый алгандыр. Мэсьэлэ монда катлаулырак. Щимешле агачка таш аталар дигэндэй, узе муллалык иткэн авылдан 30-40 чакрым читтэ кинэт кенэ улгэнлектэн, заманында аныц улуе ха-кында терле авылда терле хэбэр тарал-ган. Шундый хэбэрлэрнец берсе: исе-реп, эчеп улуе хакындагысы Тащетдинне курэ алмаган муллалар, меэззиннэр тарафыннан купертелеп щибэрелуе дэ гащэп тугел. Мегаен, энэ шундый хэбэр
министры Э. Сэфэровныц энисе) галимнец казанлылар ясаган шэщэрэсе бар. Анда Тащетдинныц туу урыны итеп Олы Этнэ ягындагы Ашыт суы буендагы Шимбер авылы курсэтелгэн. Бу зур ялгышлык.
к
РУСЛАН
гоог
растет V
461 - у
Х^мшъшчМ
НЭКЫЯ »Т
+ / Бэйрамглмл а- / 1912. - 1979 I
масрчре
1«92,-1934
а хэертаии^ 1681-1912-
Л. р А V 3 А
У^ .файь^ллл
V кьо- 1чЗв
л. СРЭХРЕТАИН
, ' ШГ-/ алы
т
РАМПА
ИИ5- ¿НЭС
РЭФГАТ
ХШЛЕТАИН
ЙОСМФ^
месрурзг^
- ^ Т дин ^
Та^етдин Ялчыголныц шэ^эрэсе.
ЧЫРАГЫ НУР СИБЭ БУГЕН ДЭ
(ТАДЕТДИН ЯЛЧЫГОЛНЬЩ ТУУЫНА 240 ЕЛ)
Ш. Мэрщанигэ да барып ишетелгэндер. Э инде айлар, еллар уткэч, хакыйкать ескэ чыккан Ьэм Р. Фэхретдинов дерес-лекне ацлаган хэлдэ, мэсьэлэне купер-теп торуны кирэк тапмаган, шуца курэ аныц кайсы авылда, кайчан улуе турын-да гына хэбэр иткэн.
1914 елныц 27 апрелендэ «Шура» журналына щибэру ечен язылган «Медафэга»да*: «...Зэй буе тарафлары-на барып кайтканда Тащетдин Имэнле-баш дигэн авылда Габдессэлам дигэн бер танышына кунарга керэ. Иртэн на-мазга барып кайтканнан соц, алар чэй эчэргэ утыралар. Шунда бер касэ чэй эчеп, эллэ нигэ кэефем узгэреп тора эле дип ястыкка таянып тора Ьэм озак та тормый улеп тэ китэ», — дип язылган. Аны Югары Мэлем авылыныц имамы, Тащетдин оныкларыннан бер-се Ьидиятулла Тащетдинов бабасыныц улемен уз кузлэре белэн кургэн Вэлид дигэн кеше авызыннан узе ишеткэн бу-енча язган.
Менэ болардан чыгып, без Т. Ялчы-голныц кинэт кенэ улуен эйтэ алабыз.
Тарихтан билгеле булганча, Тащет-дин яшэгэн дэвердэ бигрэк тэ терки халыклар арасында феодализмга хас йомыклык, карацгылык, томаналык Ьэм дини фанатизм бик нык хекем серэ. Патша Россиясе алып барган реакцион сэясэт татар Ьэм башкорт халкындагы ищтимагый фикер усешен нык тоткар-лый. Халык массалары реаль тормышта аз гына да бэхет чаткылары эсэрен кур-мэгэч, чын бэхетне, рэхэтне — хыялый теге деньядан емет итэ. Суфыйчылык, ишанлык кебек куренешлэрнец тамыр щэюен дэ нэкъ энэ шуныц белэн ацла-тырга кирэк.
Табигый, замандашларыныц куп-челеге шикелле, Тащетдин дэ узенец деньяга карашы белэн идеалист. Аныц карашыныц нигезен ислам идеологи-ясе тэшкил итэ. Ул щирдэге тормыш-ны «фани», хыялдагы теге деньяны «бакый» — «мэцгелек» дип тану прин-ципларыннан чыгып эш итэ. Шул ук ва-кытта аныц ищатында деньяви фикер-лэр дэ куп.
* Медафэга — яклау язуы. Югары Мэлем авылы имамы, Тащетдин Ялчыгол нэселеннэн килуче Ьидиятул-ла Тащетдинов тарафыннан язылган элеге медафэга-ныц кучермэсе авторда саклана.
Тащетдин 1768 елда туа, яшьлек елларын туган щиреннэн читтэ уткэрэ, димэк, тормышка менэсэбэте дэ туган щиреннэн читтэ формалаша. Шуца курэ аныц идеялэрен, фикерлэрен ту-лырак ацлау ечен ул гизгэн Ьэм булган дэулэтлэрнец шул чордагы хэлен ейрэ-нергэ кирэктер.
Без аныц кайда Ьэм купме торуы хакында нигездэ узе язганнарга таянып фикер йертэбез. «Тэварихы Болгария» дигэн эсэрендэ («Тарихнамэи Болгар» исеме белэн дэ билгеле) ул узенец шэщэрэсен яза. Бу эсэр безгэ теге яки бу дэрэщэдэге тарихи чыганак була-рак кына тугел, авторыныц узе турын-да китергэн мэгълуматлар щэЬэтеннэн дэ кызыклы. Дерес, элеге хезмэтендэ-ге шэщэрэ 1897 елда М. вметбаевныц «Ядкарь» дигэн китабында басылып чыккан. 1960 елда Уфада басылган «Башкорт шэщэрэлэре» дигэн китапта (тезучесе Р. Г. Кузеев) бу шэщэрэнец бераз узгэртелгэн, 1912 елда кулдан кучерелгэн варианты «Башкортларныц эйле ыруы шэщэрэсе» исеме астында бирелгэн.
Казан дэулэт университетыныц Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар булегенэ татар археографы С. Вахиди тупланма-сыннан кергэн бер кулъязмадагы (587 сакл. бер.) шэщэрэдэ Тащетдиннец узе турында тагын да тулырак мэгълумат китерелгэн.
М. вметбаев Ьэм С. Вахидилэрдэ китерелгэн шэщэрэдэ Тащетдиннец читтэ атасы белэн бергэ 17 ел 8 ай 3 щомга (атна) булганы язылган. Шуныц 14 елын ул Дийарбэкердэ (Теркиядэ) хащга киткэн этисен кетеп уздыра.
Элбэттэ, уткен зиЪенле Тащетдин кул кушырып кына ятмаган, ул уз-легеннэн куп укыган, мэдрэсэлэрдэ дэреслэр тыцлаган Ьэм узе дэ дэреслэр бирерлек булып елгергэн. Бу щэЬэттэн филология фэннэре кандидаты кавказ-лы С. Акбиевнец: «Эйтик, 1768-1838 елларда Жаксай шэЬэрендэ Тащетдин Ялчыгол исемле татар мегаллиме укыткан»7, — дип язып чыгуы эЬэми-яткэ ия. Дерес, бу даталар Тащетдин-ныц туу Ьэм улу вакытын курсэтэлэр. Аныц Жаксайда XVIII гасырныц 80нче
еллары тирэсендэ укыткан булуы мем-кин. Эмма ни генэ булмасын, 15-16 яшьлек Тащетдиннец кумык балалары-ныц мегаллиме булуы игътибарга лаек. Бу уцайдан Э. Харисовныц «Башкорт халкыныц эдэби мирасы» дигэн кита-бындагы бер искэрмэне искэ тешерик. Анда суз М. вметбаевныц югарыда телгэ алынган китабында Т. Ялчыгол турында язылган мэгълуматлар турын-да бара: «М. вметбаев (э аца карап Р. Фэхретдинов) Тащетдинныц атасы 1200 (1785) елда улгэн дип курсэтэ. Эмма бу дата Тащетдин Ялчыголов ха-кындагы башка биографик мэгълумат-лар белэн ярашмый. вметбаев китергэн датага караганда, атасы улгэндэ Тащет-динга 18 яшь була, э шул гомер эчендэ инде ул Дагстанда да укыган, Дийарбэ-кер каласында да 14 ел торган, аннан соц атасы белэн бергэ 4 елга якын сэяхэттэ йергэн! Монда йэ Ялчыголныц улгэн елы дерес эйтелмэгэн, йэ Тащетдиннец Дийарбэкер каласында укыган вакыты арттырып курсэтелгэн (14 ел тугел, э 4 ел гына булуы бик мемкин)».
Э. Харисовныц шиге дерес, элбэттэ. Эмма биредэ гаеп М. вметбаевта тугел. Тащетдиннец этисы Ялчыголныц 1200 (1785) елда вафат булуында шигебез юк, ченки ул «Рисалэи Газизэ» дигэн китабын 1806 нчы елны тегэлли Ьэм аны буйга щиткэн, укый-яза белэ торган кызына багышлый. Тащетдин этисе улгэч кенэ ейлэнэ Ьэм кызы элеге ки-тап тегэллэнгэндэ 15-20 яшьлэрдэ бул-гандыр дисэк, этисе 1785-1800 елларда улгэн дигэн нэтищэгэ килэбез.
«Башкорт шэщэрэлэре» (вфе, 1960) китабында «1708 Тащетдиннэн БэЬа-ветдин тугмышдыр. Сиксэн щиденче [елында улде]. БэЬаветдин хэзрэтлэр-дер» дигэн юллар бар. Кушымтада эле-ге шэщэрэнец фотокопиясе бирелгэн. Анда шакмаклы щэя эчендэге сузлэр юк. Минемчэ, сиксэн щиде (1887) БаЬа-ветдинныц улу вакытын дерес курсэтэ. Димэк, ул Ялчыгол бабасы улгэннэн соц туган булып чыга. Этисе Тащетдин хэзрэт улгэндэ ул инде бишенче дистэ-не тутырып килгэн.
Сэет Вахиди тупланмасыннан кер-гэн кулъязмадан куренгэнчэ, Тащетдин Ялчыголныц 4 малае, 3 кызы булган
(БэЬаветдин, Щэлалетдин, Шэрхенет-дин, Госаметдин, Бибинэфисэ, Газизэ, Щэмилэ). Бэлкем эле Газизэ иц елкэне дэ булмагандыр. Боларны искэ алып торуныц кирэге булмас та иде, лэкин безгэ Тащетдиннец ничэнче елны туган якларыннан этисе белэн чыгып китуен ачыклау бик меЬим. Кызганычка кар-шы, мэсьэлэнец бу ягына моца кадэр беркем дэ игьтибар бирмэгэн.
Ышанганыбызча, Тащетдинныц этисе Ьищри 1200 елда, ягъни хэзерге ел исэбе белэн 1785 елда вафат була. Без бу датадан аларныц сэфэр елларын алып ташласак, Тащетдин белэн атасы-ныц 1767-1768 еллар тирэсендэ читкэ чыгып китулэрен исэплэп чыгарабыз. Лэкин 1768 елда Тащетдин деньяга гына килгэн. Этисе улгэндэ аца нибары 17-18 яшь кенэ була. Этисе кукрэк ба-ласын ияртеп чыгып китмэгэн, билгеле. Хикмэт нэрсэдэ соц? Безнецчэ, бу фэ-кать китап кучеручелэр ялгышы.
Элеге шэщэрэлэрдэ эйтелгэн-чэ, Тащетдин Теркиянец Дийарбэкер шэЬэрендэ этисен 14 ел тугел, э 14 яшенэ кадэр, яки Э. Харисов икелэнеп кенэ курсэтеп уткэнчэ, 4 ел гына кет-кэн булуы бик мемкин.
Куп дигэндэ Тащетдин Дийарбэкер-дэ этисен 5-6 ел кеткэн булуы ихтимал, икенче терле эйткэндэ, аларныц Кав-каз-Теркия якларында 8-9 ел йереп кай-тулары мемкин. Шулай фараз кылганда Тащетдингэ этисе белэн читкэ чыгып киткэндэ 8-11 яшь була. Ягъни бу 17751777 еллар тирэсенэ туры килэ.
Моца хэзергэ ачык дэлиллэр юк. Алга таба Тащетдин шэщэрэсенец яца кучермэлэре, тэрщемэи хэленэ караган яца язмалар табылу гына моца ачыклык кертэ ала. Эмма Тащетдин нэселенец бугенге вэкиллэре арасында яшэп кил-гэн бер риваять безнец фикеребезне куэтли тешэ. Алар узлэренец ерак ба-баларыныц (ягъни Тащетдин этисенец) «Пугачау явында» катнашуын Ьэм элеге восстание бастырылгач, 1775 еллар-да щэзадан качып Кавказ ягына чыгып китуе турында сейлилэр.
Тащетдиннец узе турында кайбер мэгълуматлар аныц «Рисалэи Газизэ» дигэн китабында да бар. Бу китап 1796 елда язылган Ьэм уз дэверендэ куче-
_ЧЫРАГЫ НУР СИБЭ БУГЕН ДЭ У\
(тАДЕТДИНЯЛЧЫГОЛНЫЦТУУЫНА140™ЕЛ)Х9/
Тажетдин Ялчыголнын Коръэне.
релэ-кучерелэ халык арасында кин та-ралган. Ул Бохара суфые Аллаярнын (1713 елда вафат) «Себател-гажизин» (Кечсезлэрнен ныклыгы) исемле шигъ-ри эсэренэ комментарий (шэрех) рэве-шендэ язылган. Китап исламны тануга Иэм тотуга, анын тарихына, ахирэткэ багышланган. Бер ук вакытта бу эсэрдэ денья тормышына, эдэп-эхлакка карата да фикерлэр эйтелгэн, мэсьэлэне тулы-рак яктырту ечен хикэятлэр китерел-гэн. Боларнын кубесен Тажетдин узе естэгэн. Бэлкем нэкъ менэ шунын ечен дэ Ш. Мэржани «Рисалэи Газизэ» ав-торынын «Себател-гажизин»не ялгыш шэрехлэве турында суз алып барадыр.
Мэгълум булганча, Аллаярнын бо-рынгы Идел буе теркисенэ шактый якын, лэкин узенэ генэ хас узенчэлек-лэре булган «чыгтай шивэсендэ»* язылган бу эсэренэ Утыз Имэни дэ 1782 елда гарэпчэ шэрех яза.
Лэкин тегесе дэ, бусы да кин мас-сага рэхэтлэнеп анларлык булмый. Кешелэрнен бу эсэрне ана теллэрендэ анлатып бируе турында ялваруына Га-зизэ исемле кызынын утенече дэ естэл-
* Чыгтай шивэсендэ — иске узбэк телендэ.
гэч, Тажетдин бу китапка анлаешлы терки телендэ тэфсилле анлатмалар бирэ. Бу китап шул чор мэктэплэрен-дэ тел-эдэбият дэреслеге сыйфатында кулланылып йергэн. Язылып кырык елдан артык вакыт уткэч, (хэтта Тажетдин узе улеп 9 ел узганнан сон гына) ул 1847 елда Петербургта басылып чыга. Казан император университеты типо-графиясендэ 1850 елда басыла Ьэм шун-нан сон Казанда куп мэртэбэ (сонгысы 1916 елда) бастырылып таратыла. Анын В. И. Ленин исемендэге Бетенсоюз ки-тапханэсендэ ундурт басмасы саклана. «Рисалэи Газизэ»нен язылу формасы эчтэлегенэ тулысынча туры килэ. Эгэр дэ шигъри калыпта язылган Аллаяр тексты кейлэп укыганда илаЬилык тесе алып хискэ тээсир итсэ, Тажетдин ком-ментарийлары аз гына булса да день-яви фикерлэуне кузгатып жибэрэлэр. Бу китапнын халыкта куп таралуына Ьэм анын яратылып укылуына энэ шул сэбэп тэ инде. Ченки ул чын мохтаж-лыкта Ьэм карангылыкта яшэгэн ке-шелэргэ эзме-купме рухи азык биргэн, якты тормышка еметлэрен ездермэгэн.
Тажетдин Ялчыгол проза елкэсен-
дэ дэ, шигърияттэ дэ шактый хэбэрдар
булган. Ул, милли эдэбиятыбызда бе-
ренчелэрдэн булып, татар кыллы инс-
трументларына игътибар итэ. Мэсэлэн,
Тажетдиннен Сарман районында табыл-
ган бер кулъязма эсэрендэ татарлар
арасында кин таралган геслэ, скрипка,
думбра йэм эрилэнен рэсемнэрен бируе
карашларынын кинлеге, татар мэдэния-
те белэн якыннан таныш булуы турын-^ 8 да сейли8.
Тажетдин нэселе кешелэре тап-шырган иске кулъязмалар арасыннан табылган шигырьлэр арасында улы Щэлалетдин хэзрэт язган бер шигырь аеруча игътибарга лаек*. Ул Тажетдин улгэннэн сон язылган. Ьэр ике юллык-нын беренче юлы баш хэрефлэрен бер-гэ жыйсан «Вэлэд Тажетдин» дигэн суз килеп чыга. Элеге телестихта** Тажет-дингэ реаль бэя бирелгэн. Бу шигырь-дэн анын Зэй буенда берничэ еллар йорт-жир белэн тереклек итуе, балала-рынын Кызыл илдэ (ягъни Кызыл Чап-чакта) ускэнлеге, Тажетдиннен исеме танылган булуы, бер ук вакытта анын диндар икэнлеге, куп китаплар ейрэнеп белем алуы йэм зур омтылыш белэн дэрес бируе эйтелгэн. Шул ук вакытта деньяны сеймэве йэм эйлене (биредэ ил турэлэрен дип анларга кирэктер) дус тотмавына басым ясалган. Бу юллар Тажетдиннен «Рисалэи Газизэ»гэ язган кереш сузендэ узе турында «адэмилэр арасында дошман тотылган, барча эшне Ходага тапшырган» дигэн сузлэре белэн аваздаш янгырыйлар.
Тажетдин Ялчыгол йижри 1240 елда Югары Мэлем авылына кучеп килгэч язган йэм «Тэфсире Сидрэт ел-мен-тэйа» дип аталган «Ьэфтияк» тэфсире-нен бер кулъязма несхэсендэ шагыйрь йэм куренекле рухани Гали Чокрыйнын (1828-1889) узенен шэкертлэре йэм укучылары ечен язылган бер шигыре теркэлгэн. Ул заманында шактый та-нылган дин эйеллэрен олылап язылган. Яртысыннан кубесе Тажетдин хэзрэт турында.
* Куен кесэсе дэфтэре битлэренэ язылган бу шигырьлэр авторда саклана.
** Телестих — шигырь юлларынын баш хэрефлэреннэн
аерым исемнэр яки сузлэр ясалучы шигырь.
Нессхан ли-туллабиЬи вэ тэлямизэтиЬи***
Яраннар, булмагыз бикар тээлифтэ Тырышъщ булсацыз Румда, Хэлэбтэ. Утыз Имэндэ мулла Габдерэхим Утырып тузмэгэн, твзегэн мэназыйм.
Симэктэ Шакиэхмэт мвштэкирец Свялеп ятмамыштыр, бэрык дэйярдец. Дэхи Чэлэби дэйяры мулла Эхмэт Даны чыкты тырышмакдин бэлягать.
Газизэ сахибе мулла Тащетдин Оязгэ ат чыгарды щэЬеду щэИеддин. Аныц тэдрис заманында вендэ Чирагы сунмэгэн дирлэр твнен дэ.
Твне-квне кэр каю фэндин китабы Твзэтеп эйлэмешдер мвстэтаби. Ничэ табда рисалэ эйлэмешдер, Ничэ мвшкилне тэскил эйлэмешдер.
Тияр аныц кэмалинэ берэусе Шэкэр-балдыр хэлвият дэ барысы. Аныц каны нэвалендин ничэ гам Алыр бэкрэ ничэ ай да, ничэ гам.
1785 елны этисен хэзерге Мамадыш районына кергэн Кече Сен авылында жирлэгэннэн сон Тажетдин Кама аръ-ягына чыгып шунда теплэнеп кала. Мо-нын уз сэбэплэре бар. Беренчедэн, ана этисе кабере тирэсеннэн ерак китмичэ йорт-жир белэн яшэргэ йэм елына ике мэртэбэ каберенэ зират кылырга васы-ять итэ. «Тэварихы Болгария» эсэрен-дэге шэжэрэдэн куренгэнчэ, «Шартла-рымны утэмэсэн эбэд разый дэгелмен» дип кисэтэ этисе. Икенчедэн, бу яклар-да аны якынрак анлаучы халык була. Ул башта Кызыл Чапчак (Тубэн Кама районы) авылында яши, крестьян балалары-на дэреслэр бирэ. Шушы авылда ейлэнэ йэм балалары да шушында усэ. Сонын-нан ул Югары Мэлем (хэзерге Зэй районы) авылына кучэ йэм муллалык итэ.
Имэнле авылында бу кеннэргэчэ «Ьэфтияк»нен Тажетдин кулы белэн язылган тэфсире сакланган булган. Ул анлаешсыз, гарэп-фарсы телендэ языл-ган популяр китапларга, терки тел-лэрне яхшы белгэн хэлдэ, гади халык
*** Тэржемэсе: «уземнен укучыларыма Ьэм шэкерт-лэремэ курсэтмэ».
_ЧЫРАГЫ НУР СИБЭ БУГЕН ДЭ У\
(ТАЖЕТДИН ЯЛЧЫГОЛНЫН, ТУУЫНА 240 ЕЛ) \9
Taжeтдин Ялчыголньщ шаxcи мehepe. Taтapcтaн Pecпyбликacы Зай шаhаpe мyзee фoндындa caклaнa.
aнлapлык итeп шаpexлаp (кoммeнтa-pийлap) язгaн. Mаcалан, P. Фаxpeтди-нoв «Аcap» иceмлe xeзматeнда Mаp^a-ни^н «Ta^eтдин xазpат гaят кятиб, 6У xазpат hам ^аяу йepep бep зaт идe, "^фия" кacыйдаceна, "Tагълимec-ca-лaт", "Шopyтыc-caлaт" китaплapынa шаpexлаp язды. Язуы маpгyп ва кaмил hем гyзал pавeштадep»9, — диган суз-лаpeн китepа.
Димак, Ш. Mеp^aни aнын тypындa югapы фикepда да булган, гаpча yзe-нeн «Mecтефaдeл-еxбap» китaбындa ул Ta^eтдиннeн «мecтафaди фaxиш ила гaлатдep» ди, ягъни бaшкa чыгaнaклap-дaн aлынып язылгaн еcеpлеpe нaчap hам xaтaлы, ди. ^лимга, кypаceн, aнын yзeннан ecти-ecти шеpexлевe бик oшaп бeтмагандep.
Taгын мoнa кaдаp кyтаpeлмаган бep наpcага тукт&лып утмича булмый. Эда-бият тapиxындa Ta^e^ra Ялчыгол дип магълум булган бу шаxecнeн фaмилияce ничeк булган? ^шы^л диган фикepнe aлгa cepyчeлеp да бap. Moнa этаpyчe cебеплеpнeн ин зypыcы — aнын кaбep тaшындaгы язмaлap.
Зай paйoнынын Именлeбaш aвылы зиpaтындaгы кaбep тaшындa aнын Я-шыкoл углы иканлeгe hем 1838 eлдa вa-фaт булуы баян итeла. «Taшкa бacылraн бу мегълyмaтлap aнын улу eлын («^ш-кopт ша^аpалаpe»нда hам кaйбep бaшкa чыгaнaклapдa ул 1837 eл дип кypcетeле)
тeгал кypcатy бeлан бepге «Яxшыкoл» диган иceмe тypындa yйлaндыpa.
Ta^e^ra Ялчыголмы, алла Ta^e^ дин Яxшыкoлмы? P. Фаxpeтдинoвнын «Аcap»ындa Ta^eтдиннeн тамaмлaнгaн китaплapы axыpындa язып бepкeтeлген гыйбapалаpe китepeлган (336-337 бит-леp). Андa ул Ta^eтдин бинe ^ты^л ал-Бoлгapи ал-Иштаки фopмacындa ки-тepeле. Бep xaтындa пpoфeccop Г. Tah^-^aнoв Ta^e^ra xазpатнeн xaттaт Cегъдeтдин кyчepган язмaлapын ^p-ганe булуын, aндa Ta^e^ra Яxшыкoл дип язылуын xабаp иткан идe. Cагъдeт-дин Ta^eтдиннeн зaмaндaшы hам дус-ты, aнын бeлан бepга гаплашeп, фикep aлышып яшаган Иманлeбaш aвылы те-шece бyлыpгa тиeш. Авылдaшлapынын ейтyeне кapaгaндa, ул «aтaклы китaп кyчepyчe» бyлгaн. Зиpaттa алe xазep да Ta^e^ra кaбepeннан 20 мeтp гыт читта, яшe йeздан apткaн куш чыфшы acтындa «Cагъдeтдин бaбaй кaбepe» caклaнгaн. Cагъдeтдин Ta^eтдин aтa-сынын иceмeн яxшы бeлгандep дип ей-таce кила. Эммa ул Яxшыкoл, Ялчыгол иceмнаpeн бepдай кypeп, бу иceмнеp килачакта баxаc тyдыpыp дип yйлaмa-гaндыp дa. Э мeне i987 eлдa Capмaш-бaш aвылы мyллacы H. Щамилeвтан тa-былган язучынын тaш мehepeнда да «Ta^e^ra Ялчытл углы» дип языл-ган. Бу индe янa баxаcлаpга ypын гал-дыpa шикeллe...
Ta^e^ra Ялчышл уз xaлкын arap-тyгa юнелтeлген xeзматe бeлан ис-кeлeкнe чaтнaтyгa, яpa бaшлayгa чeй кaгyчылapнын бepce бyлa. Ул чopнын магъpифатчeлаpe, гадим hам укымыш-лылapы йoлдызлыгынa куз caлcaк, мадани кyгeбeзнeн яpлы тyгeллeгeн кypабeз. Ta^e^ra Ялчыгол дa шушы йoлдызлыктa yзeнeн иceмe hам ypыны бeлан адабият тapиxыбызгa кepeп га-лыpгa лaeк... Э мoнын eчeн aны с&лкын йeзлаpдан, ямaн cyзлеpден apaлapгa киpак. Эдабиятчылapыбыз бу eлкеде тиeшлe эш бaшкapыpлap дип ышaнып кaлacы кила.
СYЗЛЕК:
Бакpа — фaйдa.
Балягaть — суз шйлауда яки язyдa бyлгaн мaтypлык. Баpык дайяpдeн — яшeн кeбeк ялтыpaвы.
Бикар — эшсез, файдасыз, бушка вакыт уздыручы.
Газизэ сэхибе — Газизэ хужасы, иясе. Суз «Рисалэи Газизэ» китабынын авторы турында. Гам — масса (халык).
Кан (кян) — рудник, карьер. Суз Тажетдин хэзрэтнен узе казынып тапкан файдалы булэклэре ха-кында.
Кэмаль — тулылык, елгергэнлек, булуы житкэнлек.
Мэназым — шигырь белэн язылган хикэя магънасенда. (Биредэ суз Габдерэхим Утыз Имэнинен
Кол Галинен «Кыйссаи-Йосыф» эсэренен куп санлы кульязмаларыннан бербетен китап тезуен искэ
алган булса кирэк).
Местэтаби — кунелгэ ятышлы эйбер.
МештэЬир — атказанган, данлы, куренекле.
Нэвал — булэк, бирелгэн эйбер.
©язгэ ат чыгарды жэйеду жэйеддин — тырышлыгы белэн еяздэ дан алды, танылды мэгънэсендэ.
Рум, Хэлэб — шэйэр исемнэре.
Симэк — авыл исеме (хэзерге Меслим районында).
Тэдрис — дэрес биру, укыту.
Тэсйил — унайлаштыру, жинелэйту.
Тээлиф — жыйнау, тезу, китап (эсэр) язу.
Утыз Имэн — авыл исеме.
Хэлвият — балланган (елгереп житкэн) жимешлэр.
Чэлэби дэйяры — Чэлэби (авыл, кала исеме, Чилэбе булырга мемкин) хужасы. Чираг — булмэне яктыртучы ут; лампа, шэм, чырак. Яктылык. Яран — дус, иптэш.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тайиржанов Г. Эдэби багланышлар Ьэм аларнын нэтижэлэре // Казан утлары. - 1975. - № 10. -Б. 131.
2. Рэхим Г., Газиз Г. Татар эдэбияты тарихы. - Казан, 1925. - Б. 156.
3. ИбраЪимов Г. Эдэби тел мэсьэлэсе янадан кутэрелэ // Кызыл байрак. - 1923. - 8 май.
4. Рэхим Г., Газиз Г. Татар эдэбияты тарихы. Феодализм дэвере. - Казан, 1925.
5. Мэржани Ш. Эл-кыйсьмес-сани мин китаби «Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар». - Казан, 1900. - Б. 250.
6. Фэхретдин Р. Асар. - Оренбург, 1904. - Б. 336.
7. Акбиев С. Габдулла Тукай Ьэм кумык эдэбияты // Казан утлары - 1976. - № 4. - Б. 140.
8. Монасыйпов Ш. Сызылып кына мон чыкканда // Казан утлары. - 1977. - № 2. - Б. 158.
9. Фэхретдин Р. Асар. - Оренбург, 1904. - Б. 336.
Фотолар авторнын шэхси архивыннан.
Публикация историка-краеведа Д. Гарифуллина посвящена жизни и творчеству видного татарского писателя Таджеддина Ялчыгула (1768-1838).
Дамир Гарифуллин,
туган як тарихын ейрэнуче
РЕЗЮМЕ
(ТАЖЕТДИН ЯЛЧЫГОЛНЫН, ТУУЫНА 240 ЕЛ)
ЧЫРАГЫ НУР СИБЭ БУГЕН ДЭ
