CC BY
6
Оренбург шэЬэре янэшэсендэ бай тарихлы зур Каргалы авылы бар. Хэзерге рэсми язмаларда ул Татар Каргалысы дип атала. Соцгы ел-ларда мица ул авылда еш булырга туры килде. Анда куренекле татар зыялыла-рыннан Закир Рэмиев (Дэрдмэнд), Ри-заэтдин Фэхретдин эзлэре дэ саклана.
Ул авыл элегрэк заманнарда мин ускэн тебэкнец рухи-дини бер башкала-сы булып торган. Безнец Бозаулык суы буе татар авыллары мулла-мэзиннэре-нец купчелеге шуннан чыккан. Совет хакимияте чорында да Каргалыдан чык-кан укытучылар ишле иде. Сугыштан соцгы елларда Бозаулык буе Иске Бело-гор авылында безне дэ Каргалыныц бер кешесе укытты. Уз исеме Мехэммэтне балалар теленэ кертмэскэ тырышып, ул узенэ «Салихов абый» дип эндэшуне генэ хуп курэ иде.
Халык телендэ бу авылныц «Сак-мар буе Каргалысы» дигэн исеме дэ бар. Ченки ул Сакмар-су тамагына якын гына жирдэ урнашкан. Эйе, татар деньясына мэгълум еч зур Каргалыныц берсе булган бу авылга карата халык телендэ берничэ терле исем саклана. Еникиев, Терегулов морзаларныц теп йорты саналган (элек Бэлэбэй еязенэ кергэн) «Бэлэбэй Каргалысы» белэн Татарстанныц Чистай шэЬэре янэшэ-
сендэге Каргалыдан аермалы буларак, Оренбург янэшэсендэгесенец тагын бер рэсми атамасы булуын да эйтеп утик. ХУШ-Х1Х йезлэргэ караган язма доку-ментларда ул «Сэгыйдь бистэсе» (Сеи-тов посад) исеме белэн дэ йергэн. Риза-этдин Фэхретдиннец Уфада яшэгэндэ ук бу авылга багышлап «Сэгыйдь» исемле китап (1898 ел) язганлыгы Ьэм «Эхмэт бай» китабында (1911 ел) аерым булек багышлавы мэгълум.
Каргалы элек Оренбург — Казан юлы естендэге иц зур авылларныц бер-се булган. Хэзер дэ эле ул Сакмар ел-гасы буйлап еч-дурт чакрымга сузылып утыра. «Эхмэт бай» китабыныц «Каргалы шэЬэре» булегендэ Р. Фэхретдин XX йез башы авылын болай тасвирлый: «Оренбургтан егерме чакрымнарда, Сак-мар елгасыныц уц яры буйлап сузылган бер шэЬэр булыр. Халык телендэ ул Каргалы дип кенэ йертелэ. (Бу исем аца шэЬэр уртасыннан Сакмарга агып тешу-че Каргалы елгасына нисбэтле рэвештэ бирелгэн.) Аныц «Сэгыйдь бистэсе» дигэн атамасы да бар. Анда меселман-нар гына яши. Бу бистэне сэудэгэр Сэгыйдь Хэялин нигезлэгэн, шунлык-тан шэЬэр аныц исеме белэн дэ йери. Щаек Ьэм Идел елгалары буйларында башка андый саф меселман шэЬэрлэ-ре юктыр. Шушы кендэ Каргалыда ун
хэбэр итуенчэ, 1747 елда Каргалыда 173 йорт-каралты дитештерелгэн, анда яшэуче ир-ат саны мецгэ диткэн. Бу авылга зур сэудэгэ керешер-лек бай мелкэтле Ъэм эз-ким сэудэ тэдрибэсе туплаган кешелэрне генэ алырга ты-рышканнар. Беренче кученеп утырган ике йезлэп сэудэгэр башлыча Казан, Вятка, Сем-бер губерналарыннан ките-релгэн. Элбэттэ, алар ара-сында дин эЪеллэре дэ ишле генэ санала. Мэсэлэн, Карга-лынын икенче ахуны, сонын-нан илле ел чамасы Россия-нен Европа Ъэм Себер елеше меселманнары мефтие вази-фасын утэгэн Мехэммэтдан бине эл-Хесэен эл-Борынды-кый чыгышы белэн Сембер губернасыннан булса кирэк. мэчет булып, кубесендэ икешэр указлы Ьэр сэудэгэр, Ъэр мулла йорт-кура Ъэм мулла бар. Каргалыньщ барлык эЪалисе мал-туар тоту ечен узе белэн берничэ (халкы) чама белэн унеч мендер. Укы- хезмэткэрне алып килэ алган. Аерым мышлысы (хэлфэ вэ суфыйларны керт- Ъенэр осталарын чакырып китеру дэ мичэ) йез ярым чамасы булачактыр. рехсэт ителгэн. Мондый мэсьэлэлэрне Каргалы шэЪэрендэ Ъэр гасырда узенэ хэл иту авылнын беренче старостасы курэ шеЪрэтле галимнэр, аз булса да Сэгыйдь Хэялинга йеклэтелгэн була. шагыйрь вэ эдиплэр яшэгэн. Сэгыйдь 1780 еллар башында монда еч мэ-бистэсен императрица Елизавета 1745 чет эшлэгэнлеге мэгълум. Аннары Ъэр елда тезергэ рехсэт бирэ... Шушы кен- ун-унбиш ел саен диярлек берэр мэчет ге Каргалыда элегэ почта вэ телеграф салынган. Сакмар буендагы бишенче юк, хастаханэ дэ юк. Мона шэЪэр исеме мэчетне булачак миллионер Хесэенев-бирелуе башкалардан аеру ниятеннэн лэрнен бабасы Хесэен бай салдырган, эшлэнгэндер. Оренбургта исэ бу кендэ дип хэбэр итэ Ризаэтдин хэзрэт. XVIII-йез мен чамасы кеше яши, шунын дурт- XIX йезлэр аралыгында тезелгэн кайбер тэн бер елеше экле ислам кешеседер», таш мэчет биналары хэзер дэ исэн эле. — ди галим. Зэки мулла тырышлыгы белэн тезелгэн
Боларга естэп шуны гына эйтик, беренче таш мэчет 1775 елда ачылган. патшабикэ эмере чыкканчы ук бу авыл- Элекке агач мэчет урынына яхшы кир-га нигез салына башлый. Оренбург печтэн еч катлы итеп 1883 елда тезел-губернаторы И. И. Неплюев рехсэте гэн базар мэчете XIX йезнен сонгы мэ-белэн 1743 елда ук анда берничэ йорт чете була. 1912 елгы зур янгыннан сон корыла. Димэк, Каргалы авылы хэзерге авылда тагын бер мэчет торгызыла. Оренбург шэЬэре белэн бер ук вакыт- Р. Фэхретдин уз китабынын Карта тезелэ башлый. Э кайбер галимнэр галыга багышланган булегендэ «бу фикеренчэ, ул дирдэ элек-электэн ерак шэЬэр килэчэктэ уз трамвае, телефон бабаларыбыз яшэгэн булырга тиеш. станциясе, хастаханэсе булган тагын да Ченки ул безгэ кардэш халыклы Урта зуррак шэЬэргэ эверелер эле», дип язса Азия мэмлэкэтлэре белэн Уфа, Казан да, ул еметлэр елешчэ генэ акланды. тебэклэрен тоташтыручы сэудэ юлы Без яшэгэн гасырнын утызынчы-кы-естендэ утрак тормыш алып бару ечен рыгынчы елларында биредэ йортлар-ин дайлы урыннарнын берсе. га электр уты, радио кертелэ башлый,
Оренбург тарихчысы Сергей Попов телефон линиясе сузыла. Э медицина
1749 елда имам Эбубэкер Габделмекмэнов белэн Гатаулла Мехэррэмов тезегэн «Куш манаралы мэчет».
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
пункты (амбулатория) белэн аптека унынчы елларда, унбиш авыруны дэ-валауга исэплэнгэн тебэк хастаханэсе исэ 1961 елда ачыла. Совет хакимияте дэверендэ элекке «шэИэр» усми, кире-сенчэ, йортлар саны бермэ-бер, халык саны исэ ечлэтэ-дуртлэтэ кими. (Хэзер авылда дурт мец чамасы кеше яши.) Мондый «киму»лэрнец сэбэплэре Ьэр-кемгэ ацлашыладыр, ике-еч йорт хуж;а-сыныц берсе байлар исэбендэ йергэн ич ул вакытта.
«Ьэр мэчет хозурында ибтидаи (башлангыч) вэ бэгъзелэрендэ реш-ди (ждде сыйныфлы) мэктэплэр ачыла», дип хэбэр итэ Р. Фэхретдин. Эйе, авылда тезелеш барган елларда ук мэк-тэп-мэдрэсэлэргэ дэ нигез салына. Тэу-ге мэдрэсэ медэррислэре Каргалыга ку-ченеп килгэнче ук дини уку йортларына ж;итэкчелек иткэн абруйлы шэхеслэр булалар. Шундый шэхеслэр арасында Габдессэлам бине Уразмехэммэт мулла беренче булып тора. 1746 елда Кар-галыга кученеп килгэнче ул Казан ар-тындагы Ташкичу авылы мэдрэсэсендэ балалар укыткан. Каргалыга кучкэндэ аца 46 нчы яшь була. Белеме, тэжри-бэсе дэ ждту булган бу мулланы авыл сэудэгэрлэре махсус чакырып китергэн булса кирэк. Килгэч тэ ул монда берен-че мэдрэсэне ачып ж;ибэрэ. Узе белэн ияртеп кайбер шэкертлэрен дэ алып килгэнлектэн, хэлфэ-мегаллимнэргэ кытлык кичерми. Тарихтан мэгълум ки, патша хекумэте ж;эберлэвенэ тузэ ал-мыйча баш кутэргэн татар-башкортлар фетнэсен оештырган Батырша да шушы Габдессэлам ахун шэкертлэреннэн була. Оста янына оста, зыялы янына зы-ялы ж;ыелыр дип эйтэ бит халык. Шигъ-ри ж;анлы мулла Габдессэлам артыннан ук диярлек Каргалыга Буа тарафын-нан Вэлит мулла да килэ. Вэлит бине Мехэммэт эл-Эминне икенче мэхэл-лэ каршындагы мэдрэсэгэ баш итеп билгелилэр. Вэлит ишан хэзрэтлэре белэн Уразмехэммэт ахунныц (кыскача исеме Габдессэлам Урай) шигырь ур-нэклэре безнец кеннэргэчэ сакланган. Аларныц кайберлэре «Татар поэзиясе антологиясе»ндэ дэ урын алганнар. Бо-ларныц мэдрэсэсенэ эдэби Ьэм гыйль-ми иж;ат белэн шегыльлэнугэ дэрте булган шэкертлэр терле тарафтан килэ башлый. Оренбург губернасы Бегелмэ
еязе Тимэш авылыннан килгэн шэкерт Габдерэхим дэ Каргалыда Вэлит ишан мэдрэсэсен уз итэ. Укуын тэмэмлагач ул мэдрэсэдэ калып, балаларга берничэ ел белем бирэ. Шушы ж;ирлектэ ул ша-гыйрь Габдерэхим Утыз Имэни эл-Бол-гарый буларак таныла, тэуге гыйльми эзлэнулэрен шушында башлап ж;ибэрэ. Утыз Имэни белэн бер ук чорда Каргалыда аныц яшьтэше, каЬарман язмышлы Салават Юлаев та белем ала. Билгеле, ул да олуг шагыйрьлэр арасында узе-нец шагыйрьлек кечен сынап караган-дыр. Бу ике яшьтэшнец шэхес буларак ж;итешулэре Ьэм иж;атларыныц чэчэк ату чоры, шебЬэсез, шушы Каргалы дэ-веренэ туры килэдер. Габдерэхим Утыз Имэнинец Каргалы кызына ейлэнуе, 1774 елда аларныц кызы Бэдигыльж;э-мал туганлыгы да мэгълум.
Купмедер вакыт Харэземдэ Ьэм Казан артындагы Казаклар, Кышкар мэдрэсэлэрендэ шэкертлэргэ белем би-реп, байтак тэжрибэ туплаган шагыйрь Ьэм фикер иясе Ишнияз бине Ширнияз бине Ярмехэммэт эл-Харэзми дэ 1776 елда Каргалыга килеп теплэнэ. Монда
1791 елда улгэн имам Ьэм шагыйрь Ишнияз бине Ширнияз эл-Харэзминец кабер ташы.
ЕРАКТАГЫ АК ДИЛКЭННЭР
163
аны да мэдрэсэ медэррисе итеп куялар. Ишнияз мулланын эдэби Ьэм гыйльми мирасы кулъязмалар хэлендэ елеш-чэ Казан мирасханэлэрендэ саклана. Каргалы авылы зиратында тулы исем-атамасы язылган гадирэк кенэ кабер ташы да бар эле. Анын терки деньяда мэшИур булган «Лэйлэ илэ Мэжнун» поэмасы жирлегендэ, шул исем белэн аталган жыйнак эчтэлекле матур бер хикэя ижат иткэнлеге, Каргалыда яшэу дэверендэ 1780 елда «Гакаиде Болга-рийэ» (Болгарда дини ышанулар) фэл-сэфи хезмэтен язганлыгы мэгълум. Бу мэгърифэтче мулланьщ дини эчтэлекле дэреслек кулъязмаларынын булуы да билгеле.
Бер авылда яшэгэн Ишнияз бине Ширнияз остаз белэн Утыз Имэни-нен узара аралашмаулары Ьич тэ мем-кин тугел. Лэкин ул хакта элегэ тулы мэгълумат юк. Беек Ватан сугышын-нан сонгы елларда Ишнияз мулланын купчелек мирасын якташлары Ургэнеч каласына алып китэлэр. Андагы мирас белэн безнен галимнэр таныш тугел дияргэ була. Утыз Имэнинен 1788 елда ишле гаилэсен алып Бохарага чыгып китуендэ дэ, бэлки, Ишнияз остазнын йогынтысы булгандыр. Лэкин элегэ ул хакта мэгълумэт юк шикелле. Ишнияз бине Ширнияз 1791 елда Каргалыда вафат була. Гаилэсе шунда торып кала. Варислары бугенгэ билгеле тугел. Кар-галынын беренче шагыйрьлэреннэн булган Габдессэлам Уразмехэммэт (Урай) Каргалыга Утыз Имэни килгэн-че ук, 1762 елда вафат булган. Вэлит мулла 1800 елда хаж сэфэренэ китэ Ьэм 1803 елда шунда гур иясе була. Лэкин авылда аларнын купсанлы варислары, ижатташ шэкертлэре кала.
Каргалы халкынын зыялы катла-мыннан чыккан, татар деньясында куре-некле эз калдырган шэхеслэр дэ ишле генэ. Шулардан берничэ исемгэ генэ тукталып утик. Каргалы тебэгенэ бер-кетелгэн авыл муллаларына баш, ягъни ахун хэзрэтлэре вазифасын да утэгэн Габдессэлам бине Уразмехэммэтнен оныгы Эбелмэних Эбелфэез улы Габ-дессэламов исеме Ьэм ижаты эдэбият сеючелэребезгэ бик таныш. Ата-бабасы кебек мулла вазифасын утэудэн бигрэк ул безгэ классик шагыйрь Эбелмэних Каргалый буларак билгеле. Анын икен-
че тэхэллус-кушаматы исэ Сэгыйдь бистэсенэ нисбэтле була: Хажи Эбелмэних эл-Бистэви эс-Сэгыйди. Уз авы-лында мэдрэсэ белемен узлэштергэннэн сон, ул берникадэр вакыт Бохарада, Ис-танбулда укып йергэн. Шул узэклэрдэ ижат иткэн эдиплэр белэн аралашкан. Алар белэн ярышып шигырь вэ поэма-ларын язган. Танылган эдэбият галиме М. Гайнуллин аны XIX йез татар эдэ-биятынын ин куренекле вэкиллэреннэн берсе дип атый. Р. Фэхретдин тэ анын ижатын бик югары бэялэгэн: «Язылган шигырьлэре Ьичбер жирдэ вэ гасырда йез кызартачак тугел», дип эйткэн.
Шагыйрь 1830 еллар урталарында, илле биш яшьлэр чамасында, икенче мэртэбэ хажга барган жирендэ изге туфракта ятып кала.
Эбелмэних Каргалыйдан ундурт-ун-биш елга сонрак, 1794 елда туган Ьибэ-тулла Сэедбаттал улы Салихов Сэгыйть бистэсе данын татар деньясына та-раткан еченче куренекле шагыйрь сана-ла. Анын атасы Каргалыныкы, бабасы исэ бу авылга Чистай еязеннэн килгэн кеше була. Ьибэтулла туганда анын атасы Каргалыдан ерак булмаган Тубэнге Чебенле авылында мулла вазифасын
Имам Ьэм шагыйрь Ьибэтулла Сэедбаттал улы Салиховнын (1794-1867) кабер ташы.
64
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
утэгэн. hибэтyллa дa Кapгaлы мэдpэcэ-^н тэмaмлый. Mэдpэсэдэ aнын oстaзы шaгыйpь Вэлиэтдин Бэгъдaдый бyлa. h. Caлиxoвнын мyллa, мэдpэсэ бaш-лыгы hэм шaгыйpь бyлapaк дaн кaзaн-ган тeп йopты — Кapгaлы. бу aвылнын Caкмap oчы зиpaтындa amiH кaбep тaшы сaклaнгaн. Ул iS67 eлдa вaфaт бyлa. Ra-бep тaшынын apткы ягынa «дypтeнчe ^иген xaтыны Бибимэxтyмэнeн дэ га-бepe» дигэн сyзлэp дэ язылгaн. Димэк, бу кaбep тaшы янындa икэужн жэcэдe ятa. Кapгaлыдa шaгыйpь нэсeлe вэкил-лэpe исэн элe. Алapнын кaйбepлэpe Ca-лиxoв, бep ишe Cэeдбaттaлoв фaмилия-сeн йepтэ. Кyпчeлeгe укытучы heнэpeн сaйлaгaн.
Шунысы дa aepым эhэмияткэ лaeк-лы, Кapгaлынын eч зиpaты дa, бep буй булып сузылып, кeчepэк тay cbipram ypнaшкaннap. Андa aгaч yстepeлми. Tэбэнэгpэк hэйкэлтaшлapны кyмeп, дулкын-дулкын булып фэгать «чад ca-клллы» кылгaн чaйкaлып yтыpa. 0ч eлeштэн тopгaн ул исге зиpaт тaбигый тaштaн яс&лган кoймa бeлэн ypaтып aлынгaн.
Элeгe oлyг шaгыйpьлэpнeн чop-дaшлapы !1эм aвылдaшлapы бyлгaн мeф-ти xэзpэтлэpeн дэ искэ ллып киту зapyp. Бoлap Рoccия мeceлмaннapы apacындa ин мэpтэбэлe вaзифaны билэyчe ин тэу-гe мeфтилэp Mexэммэтдaн Xecэeнeв, Гaбдeccэлaм бинe Гaбдepэxим hэм Cэ-лимгэpэй Tэфкилeвлэp. Mexэммэтдaн Кapгaлы тeбэгeнeн бepeнчe axyны Mexэммэт бинe Г&ли эд-Дaгыcтaнинын шэкepтe бyлa. Оcтaзы вaфaтыннaн coh бaйтaк вaкыт yзe дэ axyн булып тopa. Анa шyлaй ук Уpтa Азия мeceлмaн вэкиллэpe бeлэн apaдaшлык иту вaзи-фaлapы дa йeклэнye мэгълум. Mexэм-мэт^н axyннын Рoccиягэ элe буйсын-мaгaн чиктэш кaзaкъ илeндэ дэ aбpye зyp бyлa. Оpeнбypг гeнepaл-гyбepнaтo-pынын Кapгaлы axyнын бepничэ мэp-тэбэ Кeчe Жуз кaзaкъ тypэлэpe янынa диплoмaтик ceйлэшyлэp ллып бapy eчeн дибэpгэнлeгe мэгълум. Аxyннын бepничэ aйгa сузылган шундый Kme-лeк вaзифaлapын утэугэ бaгышлaнгaн дoкyмeнтaль язмaлapы i939 eлгы «Ис-тopичecкий apxив» жypнaлындa дa бэян итeлэ. Mexэммэтдaн axyн Оpeнбypг гyбepнaтopы бapoн Игeльcтpoм бeлэн aepyчa ышaнычлы мeнэcэбэттэ бyлa.
Бyлaчaк бepeнчe мeфтигэ бэйлe pэcми язмaлap CCCT чopындa Кaзaкъcтaндa нэшep итeлгэн тapиxи дoкyмeнтлapнын 4 нчe тoмындa дa ypын aлгaн («Coбpa-ниe дoкyмeнтoв пo иcтopии кoлoниaль-нoй пoлитики цapизмa в Кaзaxcтaнe», i939). Игeльcтpoм гyбepнaтop бyлгaндa Mexэммэтдaнгa Оpeнбypг ^aemiH бe-peнчe axyны дэpэдэce биpeлэ.
Meceлмaн тaтap-бaшкopтлap i 773-i774 eллapдa E. Пyгaчeв кyтэpeлeшeн-дэ a^raB кaтнaшaлap. Шул ук eллapдa Tepкия бeлэн бaшлaнгaн сугыш Рoc-сия eчeн унышсыз тэмaмлaнa. Кeчeк Кaйнapдaдa yзгaн coлыx килeшyeнэ дэ мeceлмaннapнын Рoccиядэгe язмышы-нa кapaтa дитди тэкъдимнэp кepтeлэ. Шушы вaкыйгaлapдaн шн пaтшaбикэ Eкaтepинa илдэгe cэяcэтнe бepкaдэp yзгэpтepгэ ниятли, hэм i77S eлдa тт-шa xeкyмэтe кapapы бeлэн «Mexэм-мэт динe дэмгыятe идapэce» aчылa. Ш. Mэpдaни мeфтиятнeн aчылy дaтacы дип i77S eлны кypcэтэ, hэм aны Рoccия бeлэн Tepкия apacындa шул ук eлдa тe-зeлгэн coлыxкa бэйли. Анын pэиce итeп тэдpибэлe axyн Mexэммэтдaн би^ эл-Xecэeн бинe Maнcyp эл-Бopындыкый билгeлэнэ. «Tэpдeмэи xэлe ceйлэнэ тopгaн зaт, oзын гoмep cepeп, якынчa иллe eл мeфти булып, уз милгендэге aвылдa iS23 eлдa вaфaт», дип язa aнын тypындa Ш. Mэpдaни. Бу идapэ i 7SS-i7S9 eллap тиpэceндэ Уфaгa кyчepeлэ. Иceмe дэ бepникaдэp yзгэpтeлэ.
Mexэммэтдaн мeфтинeн икe кызы кaзaкъ xaннapы вapиcлapынa кияугэ биpeлэ. Фaтыймa иceмлe кызынын иpe ^Hhaffl'Hp xaн Бyкэeв тиздэн Рoccиянeн мэшhyp гeнepaлы булып китэ. Ул rap-дэш-ыpy тepки xaлыклapнын мэдэния-тeн ycтepyгэ билгeлe бep eлeш кepткэн
шэxec. Анын CapaTOB гyбepнacындaгы
yтapынa тaтapнын зыялы кeшeлэpe дэ килгэлэп йepгэн. Шул исэптэн Raзaн гaлимнэpeннэн К. Фукс, Н. Кaтaнoв hэм бaшкaлap бeлэн apaлaшкaн булуы билгeлe. ^KhaErap бeлэн Фaтыймaнын бep кызы — Зeлэйxa — тaтap мopзa-лapы Tэфкилeвлэp килeнe. Алapнын язмышы дa Оpeнбypг бeлэн Кapгaлыгa бepникaдэp бэйлe. Элeк-элeктэн Tэфки-лeвлэpнeн зyp ^p билэмэлэpeнeн бep eлeшe шул тиpэлэpдэ бyлa. Coвeт xa-кимиятe дэвepeндэ aлapнын Кapгaлы янэшэceндэ гeнэ бyлгaн тeп yтapындa
EРАRTАГЫ АК ^ИЛКЭННЭР
Ленин исемендэге совхозныц узэге ур-нашкан иде.
Икенче мефти Габдессэлам бине Габдеррэхим эл-Бегелмэви чыгышы белэн Бегелмэ еязенэ кергэн Габде-рахман авылыннан. 1825-1838 елларда мефти вазифасын башкара. Каргалыда укыганныц соцында шунда ук мулла булып кала. Бохара ханлыгы илчелеге Россиягэ килер алдыннан, 1799 елда бе-ренче мефти аны Оренбургка ахун итеп кучерэ. Анда таш мэчет тезету бурычын йекли. Мэчет 1802 елда салынып бетэ. Г. ИбраЬимов укыган мэгълум «Вэлия» мэдрэсэсе соцрак шул мэчет карама-гында ачыла. Бу мулла шактый ук елгер, уткер кеше булган ахрысы. Бохарадан Ьэм соцрак Хивадан килгэн илчелэрне кабул иткэндэ ул губернатор жэнаплэ-ре алдында да абруй казанып елгерэ. Э инде император Александр I Орен-бургка килгэн 1824 елда Габдес-сэлэм ахун мефти кэнэфиен билэрлек дэрэжэдэ тырышлык, елгерлек курсэтэ, Ьэм патша эмере белэн 1825 елда мефти итеп билгелэнэ. Каргалы шагыйре Гомэр Мехэммэт улыныц аца багыш-ланган ике зур шигьри эсэре бар. Бохара, Ургэнеч кунакларын кабул иту вакыйгалары «Тэзкирэи Габдессэлам мефти» поэмасында бэян ителсэ, Александр патшаны кабул иту куренешлэ-ре «Сэфэрнамэи шаЪзадэ Александр» (1837) дигэн эсэрдэ чагылыш тапкан. 1910 елларда Каргалы мулласы Гомэр Дэулэтъяров икенче мефтинец шэх-си кулъязмаларын мэчет чормасыннан табып ала Ьэм Ризаэтдин хэзрэткэ тап-шыра. Р. Фэхретдин аларны 1913 елгы «Шура» журналында бастырып чыгара.
Шундый ук дэрэжэдэге тагын бер шэхесне — гаскэри хезмэттэн меф-тилеккэ тэгаенлэнгэн Сэлимгэрэй ШаЪингэрэй улы Тэфкилевне дэ елеш-чэ Каргалыга менэсэбэте булган кеше дип санарга хаклыбыз. Ул 1865-1885 елларда мефти булып тора. Э ерак бабасы исемен йертуче соцгы морза — Котлымехэммэт Батыргэрэй улы Тэфкилев, патша чорындагы дурт ча-кырылыш Дэулэт Думасы депутаты, уз жир билэмэлэренец ике мец дисэтинэ-сен Мэхмут бай Хесэеневкэ сатканда тубэндэге шартны куя: ул жирдэн алын-ган керемнец бер елеше, элеккечэ ук, Каргалы мэчет-мэдрэсэлэре файдасына
булеп бирелергэ тиеш, ди. Элбэттэ, ан-дый кешелэрне Каргалы мэхэллэсе та-рихыннан аерып карарга мемкин тугел-дер. Каргалы зиратында Тэфкилевлэргэ нисбэтле ике кабернец саклануын да эйтеп уту кирэктер. Урта зиратныц иц алгы елешендэге ул каберлэр, борынгы тербэлэр рэвешенэ китерелеп, биек таш койма белэн уратып алынган. Тебэк та-рихчысы М. Рэхимкулова ачыклавын-ча, беренче кабердэ шушы тебэктэ зур эшлэр башкарган генерал Котлымехэм-мэт Мэмэш улы Тэфкилевнец хатыны ята. Ул Тэфкилев заманында Урал-су буендагы Орск, Оренбург шэЬэрлэрен нигезлэудэ катнашкан олуг бер шэ-хес. Каргалы «каласы»н нигезлэшудэ дэ елеше булгандыр, мегаен. Тэфки-левлэргэ нисбэтле ике кабер ташы да сакланган. Лэкин икесе дэ йезтубэн капланып, яртылаш жиргэ сецгэн булу сэбэпле, андагы язуларны элегрэк уку мемкин тугел иде. Хэзер бер таш кутэр-теп куелган. Таштагы язу елешчэ укы-ла. Ул кабергэ Котлымехэммэт морза-
Котлымехэммэт Тэфкилевнец 1751 елда улгэн хатыны Хэдичэ бикэнец кабер ташы.
66
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
ньщ ^эмэгате Хэдичэ бикэнец 1751 елда ицдерелгэнлеге бэян ителэ, аца 55 яшь булган. Тэфки-левлэргэ нисбэтле икенче таш-ныц янындагы «1215 сэнэ» язуы укыла. Ул сан хэзерге исэп белэн 1800-1801 елларга туры килэ. Ул кабердэ Котлымехэммэт Тэфки-левнец кызы ята дип уйланыла. Ул Оренбург атлы казаклары атаманы Тимэш морзага ярэшелгэн була. Оренбург шэИэре узэгендэ (Совет урамы) Тимэш морзаныц ике катлы затлы йорты хэзер дэ бар эле. XIX гасыр ахырларын-да аны татарныц мэшЪур бае, авылларда мэктэп-мэдрэсэлэр тотуы белэн дан казанган Гани Хесэенев сатып алган була.
Элек Каргалыда табигый та-штан нык итеп тезелгэн торак йортлар, кибетлэр, мэчетлэр бик куп булган. Аларныц бер елеше буген дэ саклана эле. Авылда 1963 елдан кабат эшли башла-ган зур таш мэчет бар. Элек ул парлы манаралы булган. Хэзер ул мэчет бер манаралы булса да, халык телендэ Иаман да эле «куш манаралы мэчет» буларак йери. Соцгы елларда авылда тагын берничэ таш мэчет торгызылды. Шуларныц берсендэ, авылныц урге очында урнашканында, 2006 елда икенче мэхэллэ мэчете дэ уз вазифасын ути башлады.
Л. Хэмидуллин Оренбург елкэсе Каргалы авылында яцартып тезелгэн мэчет янэшэсендэ. Август, 2006 ел. Фото авторныц шэхси архивыннан.
Фотолар, курсэтелгэннэн башка, шушы китаптан алынган: Искандеров Р., Искандеров А. Сеитов посад: Очерки по истории Оренбургской (Татарской) Каргалы. - Казань, 2005. - Приложение.
Лирон Хэмидуллин
РЕЗЮМЕ
В статье Л. Хамидуллина повествуется об истории д. Татар Каргалысы (Сеитов посад). Автор рассказывает о биографии, деятельности известных религиозных, общественных и литературных деятелей, родившихся в этой деревне.
4
I
ЕРАКТАГЫ АК ДИЛКЭННЭР ^
