CC BY
0Список источников и литературы
1. Баязитова Ф. С. Мензелинский говор татарского языка // Материалы по татарской диалектологии. Вып. 7. Казань, 1989. С. 67-83.
2. Махмутова Л. Т. О татарских говорах северо-западных районов Башкирской АССР (по материалам экспедиций 1954 - 1957 гг.) // Материалы по татарской диалектологии. Вып. 2. Казань, 1962. С. 125-162.
3. Насипов И. С. Древнетюркский пласт диалектной лексики мензелинского говора татарского языка: автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Казань, 1994. 22 с.
4. Рамазанова Д. Б. К вопросу о формировании белебеевского подговора мензелинского говора среднего диалекта татарского языка // Исследования по исторической диалектологии татарского языка. Казань 1979. С. 4 - 43.
5. Татар халык сейлэшлэре: Ике китапта/ Ф. С. Баязитова, Д. Б. Рамазанова, Т. Х. Хэйретдинова h.6. Казань: Мэгариф, 2008. Беренче китап. 463 б.
DOI: 10.24412/cl-37095-2024-1-117-122
Нурмухамметова Р. С. кандидат филологических наук, доцент, Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань
Саттарова М. Р.
старший преподаватель Уфимский университет науки и технологий, г. Уфа
ТАТАР ТЕЛЕНЕЦ СИНОНИМИЯСЕНДЭ БИЗЭНУ ЭЙБЕРЛЭРЕ АТАМАЛАРЫ
Теп CYЗлэр: татар теле, матди мэдэният, лексика, бизэнY эйберлэре, атама. Аннотация. Мэкалэ татар теле лексикасында Yзенчэлекле катлам булган бизэнY атамаларын hэм аларньщ телдэге синонимнарын барлауга багышлана. Эш татар теле CYЗлеклэре жирлегендэ башкарыла. Шулай ук татар hэм рус теллэренец эти-мологик CYЗлеклэреннэн алынган мэгъгуматлар нигезендэ элеге берэмлеклэрнец килеп чыгышы турында да кыскача мэгълYмат бирелэ.
Татар халкы денья кYлэмендэ рухи мэдэният ядкарьлэре белэн генэ тугел, э бик бай, Yзенчэлекле матди мэдэнияте белэн дэ мэгъгум. Ьэм татар халкынын, зэркэн сэнгатен мода мисалга китереп була. Татарлар бизэнY эйберлэрен элек-
Занкиевские чтения
электэн Yк куплэп кулланганнар. Татар хатын-кызларыныц бизэнY эйберлэре ае-руча куп hэм терле булган. Терле техникалар кулланып эшлэнгэн бизэнY эйберлэре чит иллэргэ дэ чыгарылган.
БизэнY эйберлэренец терлелеге, байлыгы, кичшиксез, телдэ дэ чагылыш тапкан. Татар теленец CYЗлек составында бизэнY эйберлэрен белдергэн шактый бай катлам яши. Бер бизэнY эйберсе телдэ берничэ CYЗ белэн дэ йертелергэ мемкин, моца татарларныц этник теркемнэре ^п булуы да йогынты ясаган, кYрэсец. Башка халыклар белэн тел-мэдэни багланышлар да мондый атамалар-ныц артуына китергэн. Шул рэвешле бизэнY эйберлэре атамалары арасында си-нонимнар барлыкка килгэн. Синонимнар (грек. зупопутоя - бер исемле) - якын мэгънэле, ягъни мэгънэдэш CYЗлэр. Синонимнар чынбарлыкныц бер Yк ^рене-шен атыйлар, лэкин аны терле яктан, терле ^злектэн тасвирлыйлар [1, б. 36].
Татар теле - синонимнарга бай тел. Бу, мегаен, телебезнец борынгы заман-нардан ук формалашып, чарланып килYеннэн, халкыбызныц укымышлы бу-луыннан, Y3 теленэ яратып каравыннандыр. Ш. С. Ханбикова hэм Ф. С. Сафиул-лина тарафыннан тезелгэн «Синонимнар CYЗлеге» элеге фикерне тагын бер кат раслый. Бу CYЗлектэ 25 мецгэ якын синонимик берэмлек hэм 4500 дэн артык оя бар [2]. Анда бизэнY эйберлэре атамалары кергэн биш синонимик оя да урын ал-ган. Болар - баш CYЗ (доминанта) булып алка, амулет, белэзек, йвзек hэм муенса CYЗлэре торган рэтлэр.
Беренче синонимик ояны карап Yтик. Ул алка ^ сырга; колак алкасы [2, б. 13]. Алка - колак йомшагына тага торган ясалма бизэнY эйбере. Гадэттэ, ал-каны, колак йомшагын тишеп, беренче мэртэбэ 3-4 яшьтэ такканнар [3, б. 660; 4, б. 132, 133]. Этимологик яктан караганда, алка CYзе гарэп теленнэн кергэн, халка «алка; эйлэнэ; бож;ра; тугэрэк» дигэнне ацлата. Бу гомум кенбатыш терки алынма [5, б. 15]. Бу CYЗнец синонимы булган сырга CYзе ^брэк жирле сейлэшлэрдэ кулланыла hэм аныц тамырлары борынгы теркилэр яшэгэн заманга барып тоташа. Борынгы терки телдэ исирга, ысырга «сырга» CYзе бик киц тарал-ган була, тик аныц килеп чыгышы тегэл билгеле тYгел. «Сырга» CYзе чыгтай
(асирга яки ызырга), Y3Ô9K (исирга) теллэрендэ дэ бар. Бу CY3 хэзерге рус те-лендэге «серьги» CY3e белэн аваздаш. Мода нигезлэнеп, рус телендэге «серьги» CY3e терки CYЗ дип эйтэ алабыз [5, б. 185]. М. Фасмерныд бер фикере буенча, «серьга» CYзе борынгы чуваш теленнэн килэ, «бож;ра» дигэнне адлата. Икенче фикере белэн дэ ул бу CYЗнед терки теллэргэ караганлыгын фаразлый hэм «серьга» CYзенед «колак алкасы» мэгънэсендэ булуын эйтеп китэ [6, б. 861]. Ко-лак алкасы CYзе дэ алка CYзенед синонимы буларак йери. Моныд YЗ сэбэплэре бар. Болгар чорында капка тоткычын да «алка» дип атау булган. Эй тезеле-шендэге hэм ей ж^азларындагы кайбер элементларны да «алка» исеме белэн атаганнар. Кайбер тебэклэрдэ бу ^ренеш эле дэ сакланып килэ. Шунлыктан бу ике тешенчэне аеру ечен, бизэнY атамасы буларак колак алкасы тезмэсе ак-тивлашкан булырга тиеш.
Икенче синонимик оя амулет CYзенэ бэйле: амулет ^ бвти; хэситэ [2, б. 13]. Амулет - терле хэвеф-хэтэрлэрдэн, авырулардан саклый торган эйбер [7, б. 45]. Амулет - алынма CYЗ, немец телендэ - amulett, француз телендэ - amulette. Лэкин бу CYЗнед тамырлары латин теленэ барып тоташа - amuletum. Бу теллэрдэ «амулет» терле бэла-казалардан саклый торган эйбер мэгънэсендэ кулланыла. Русча-татарча CYЗлеклэрдэ бу CYЗ татар теленэ бвти дип тэрж;емэ ителэ. Бвти -чYпрэккэ тегеп яки берэр кечкенэ букчага салып, муенга асып йертэ торган, бэла-казалардан, авырулардан, ^з тиюдэн саклагыч догалар [3, б. 107]. Ислам динен тоткан татар халкы ечен амулет - ид беренче чиратта дога. Догаларныд тээсире авыруларны жиделэйтэ, хэвеф-хэтэрне булдырмый дигэн ышанулар халык ара-сында яши.
Хэситэ - татар хатын-кызларыныд Yзенчэлекле оригиналь бизэнY эйбере, кYлмэк естеннэн киелэ торган, алтын-кемеш акчалар hэм ука асылташлар белэн бизэлгэн кукрэкчэ [3, б. 640]. «Татар теленед адлатмалы CYЗлеге»ндэ теркэлгэн мэгънэсе элеге синонимнар рэтендэге башка CYЗлэрдэн шактый аерыла. Иске татар телендэ «касыйдэ» CYзе хаситэ рэвешендэ эйтелгэн. Касыйдэ, беренчел мэгънэсе буенча, «мактап язылган шигырь, ода» дигэнне адлата. Болгар кызлары Yзлэрен мактап язылган шигырьлэрне кYн яки ж;из савытка салып, хэситэнед кул
астына туры килэ торган елешендэ йерткэннэр [8, б. 92]. Э Башкортстанда яшэYче татарларда хэситэ «бети» мэгънэсендэ дэ йери. Удмуртиядэ яшэYче та-тарларда хэситэ кукрэккэ киелэ торган, тукымага тэцкэлэр, асылташлар тезеп ясалган, муенга бау белэн бэйлэп, кукрэккэ киелэ торган бизэнY эйбере атамасы буларак кулланыла. Бети hэм хэситэ CYЗлэренец синонимнар буларак тер-кэлYенэ шул сэбэпче булгандыр дип ацлатырга нигез бар.
Тагын бер синонимик рэткэ мерэжэгать итик: белэзек ^ кулбау; кулча; браслет [2, б. 23]. Белэзек - белэккэ кидерелэ торган божра рэвешендэге бизэнY эйбере [3, б. 80]. «Белэзек» - терки CYЗ, борынгы терки телдэ ул билузек, кыргыз телендэ билерезик дип яцгырый. Охшаш CYЗлэр монгол hэм гарэп теллэрендэ дэ очрый: монгол телендэ - билэрзэк, билэрчэк; гарэп телендэ - билезук. «Белэзек» CYзе белэк йезеге CYЗтезмэсеннэн дэ барлыкка килергэ мемкин дигэн фаразлар яши [9, б. 229, 230]. Кулбау - чылбыр белэзек; кул белэгендэ иркен, буш йери hэм хэрэкэтлэнгэндэ чылтырый торган металл чуклысыман божралы бизэнY эйбере [3]. Бу атама казан арты, тау ягы, минзэлэ татарларында очрый [9, б. 230, 231]. Кулча CYзе дэ, кулбау кебек, ^брэк сейлэшлэрдэ кулланыла hэм шулай ук щицсэ мэгънэсендэ дэ йери [10, б. 425]. Браслет - божра формасындагы кулга киелэ торган бизэнY эйбере [10, б. 156]. Браслет француз теленнэн алынган bracelet hэм ул шулай ук кулга киелэ торган бизэнY эйберен белдерэ [7, б. 105]. Бу мэгълуматлар элеге рэттэге синоним CYЗлэрнец мэгънэлэре тулаем тэцгэл килмэвен кYрсэтэ.
Алдагы синонимик рэт: балдак ^ йезек [2, б. 48]. Йезек белэн балдак икесе ике терле рэвештэ була, эмма икесе дэ бармакта йертелэ. Йезек - кыйммэтле таш белэн бизэлгэн, каш куелган балдак [3, б. 308]. Э балдак - терле кицлектэге каш-сыз йезек [3, б. 69]. Хэзерге вакытта йезек хатын-кызнын, нэфис бармакларын бизэY ечен кулланылса, балдак, беренче чиратта, никах йоласыньщ мэж^ри бер элементы, вэгъдэлэшY билгесе буларак ацлашыла.
Йезек - гомумтерки CYЗ, йузук, борынгы формасы - йургуг. Йуз-йур «буын» тамырыннан ясалган; алтай телендэ йустук, дустук; тува телендэ чустук «йезек» < йузлуг «буынлык», тува телендэ чус «буын, бармак буыны».
Элек бармаклар hэм буыннар ярдэмендэ санаганнар, йвз ~ йуз «кeтY, йез данэ» CYзен дэ шул ук тамырдан килэ дип уйларга мемкин [5, б. 82].
Балдак борынгы терки чыгтай телендэ балдак «аяк белэзеге, богауныц кулга, аякка кидерелэ торган божрасы» CYзеннэн килеп чыккан. СYЗнец бо-рынгырак мэгънэсе - «сыйрак», шуннан себер татарларында балдак, палдак «култык таягы, таяк, тоткыч» CYзе калган, ул борынгы бацал-тац «сыйрак, бэкэл сеяге» CYзенэ барып тоташа [5, б. 34, 45].
Муенса ^ твймэ; мэрщэн синонимик рэте [2, б. 71]. Муенса - таштан, гэрэбэдэн, пыяладан, агачтан кб. чималдан ясалган терле зурлыктагы теймэлэрне жепкэ тезеп, муенга тагу ечен ясалган бизэнY эйбере [3, б. 372]. Муенса CYзе «муен» CYзенэ -са кушымчасы ялганып ясалган. «Муен» Yзе го-мумтерки бойун/мойун «муен; буй озынлыгы» CYзеннэн. Кайбер татар сейлэшлэрендэ «муенса» ныц буйынса дип тэ йeртелYе шул сэбэпле килеп чык-кандыр. Бу CYЗнец терле фонетик вариациялэре дэ бар: бу бизэнY эйберсен пермь татарлары - мунчак, э себер татарлары мунцак дип атыйлар [9, б. 233].
Муенсанын, башка атамалары аныц формасына hэм нинди чималдан яса-луына кайтып кала. Твймэ CYзе кYбрэк диалектларда очрый. Твймэ - терле ва-зыйфалардагы hэм гадэттэ уртасы бер яисэ берничэ тишекле кечерэк тугэрэк [3, б. 590]. Лэкин кайбер очракларда бер элемент исеме белэн тулаем бизэнY эйберсен атыйлар. Бу очракта твймэ CYзен без жыйма исем дип тэ эйтэ алабыз. Э мэрщэн - дицгез тебеннэн табылган асылташ. Нэкъ менэ ул муенса ясаганда теп асылташларньщ берсе булган.
Нэтижэ итеп шуны эйтеп була: татар телендэ узара синонимик мэгънэдэ йергэн бизэнY эйберлэре атамалары куп тугел. Башлыча, бу рэтлэрдэ очраган сузлэр жирле сейлэм берэмлеклэре белэн мэгънэдэш. Бу анлашыла да: татарларда борынгыдан кулланыла торган кабатланмас, Yзенчэлекле бизэнY эйберлэре шак-тый. Аларныц атамалары да Yзлэре кебек ук борынгыдан яшэп килэ. Дерес, соцгы вакытта телебезнен сузлек составы рус hэм халыкара CYЗлэр хисабына байый. Ьэм бу сузлэр татар, гомумтерки сузлэргэ синонимик менэсэбэттэ торалар. Мондый берэмлеклэрне бизэнY атамаларына караган рэтлэрдэ дэ очратырга мемкин.
Эдэбият
1. Сафиуллина Ф. С. Хэзерге татар эдэби теле. Лексикология (югары уку йорт-лары студентлары ечен). - Казан: Хэтер, 1999. - 288 б.
2. Ханбикова Ш. С., Сафиуллина Ф. С. Синонимнар CYЗлеге. - Казан: Хэтер, 1999. - 255 б.
3. Татар теленец ацлатмалы CYЗлеге. - Казан: Матбугат йорты, 2005. - 803 б.
4. Татар энциклопедия CYЗлеге / Баш мехэррир М. Х. Хэсэнов; ждваплы мехэр-рир Г. С. Сабиржднов. - Казан: ТР ФА Татар энциклопедиясе институты, 2002. - 719 б.
5. Эхмэтьянов Р. Г. Татар теленец кыскача тарихи-этимологик CYЗлеге. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2001. - 272 б.
6. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В 4т. Т.4: Т- Ящур: Ок. 4500 слов / М. Фасмер; Пер. с нем. и доп. О.Н. Трубачева. - 4-е изд., стер. - М.: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство АСТ», 2004. - 860с.
7. Большой словарь иностранных слов. - М.: Центрполиграф, 2008. - 685 с.
8. Мухамедова Р. Г. Татарская народная одежда. - Казань: Татарское кн. изд-во, 1997. - 224с.
9. Рамазанова Д. Б. Названия одежды и украшений в татарском языке. - Казань: Мастер Лайн. - 352с.
10. Татар теленец зур диалектологик CYЗлеге / тез.: Ф. С. Баязитова, Д. Б. Рамазанова, З. Р. Садыйкова, Т. Х. Хэйретдинова. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2009. - 839 б.
11. Толковый словарь русского языка / сост.: С. И. Ожегов. - М.: Оникс, 2010. -736 с.
