Татар һәм инглиз телләрендә орнитонимнар (кош атамалары) урын алган фразеологизмнар Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Авторы публикации

Гараева Альмира Кадыровна - кандидат филологических наук, доцент, Казанский федеральный университет E-mail: Almiragaraeva09@yandex.ru

Authors of the publication

GaraevaAlmiraKadyrovna - PhD, associate professor, Kazan Federal University E-mail: Almiragaraeva09@yandex.ru

Хафизова Алсу Александровна - кандидат филологических наук, доцент, Казанский федеральный университет E-mail:alsou-f@yandex.ru

Khafizova Alsu Aleksandrovna - PhD, associate professor, Kazan Federal University E-mail: alsou-f@yandex.ru,

УДК: 81-2

ТАТАР КЭМ ИНГЛИЗ ТЕЛЛЭРЕНДЭ ОРНИТОНИМНАР (КОШ АТАМАЛАРЫ) УРЫН АЛГАН ФРАЗЕОЛОГИЗМНАР

К.А. Сахибуллина kadria85@yahoo.com Казан федераль университеты, Казан шэhэре} Россия

Аннотация. Элеге мэкалэдэ татар hэм инглиз теллэрендэ орнитоним компоненты: ягъни кош атамасы кергэн фразеологик берэмлеклэр ейрэнелэ. Кардэш булмаган теллэрнец фразеологиясен чагыштырма планда ейрэнY шул телдэ сейлэшYче халыкларньщ деньяны кYзаллауларын, аларныц охшаш hэм аермалы якларын билгелэргэ ярдэм итэ hэм хэзерге тел белеменец актуаль мэсъэлэлэренец берсе булып тора. Безнец эшебездэ татар hэм инглиз теллэрендэ кош атамасы кергэн фразеологизмнарны чагыштырып ейрэнY фразеологик берэмлеклэрне формалаштыра торган лингвистик hэм экстралингвистик факторларны ачыкларга ярдэм итэ.

Топ сузлэр: орнитоним компоненты, фразеологик берэмлеклэр, символик мэгънэ, ассоциатив мэгънэ.

Оземтэ алу очен: Сахибуллина К.А. Татар hэм инглиз теллэрендэ орнитонимнар (кош атамалары) урын алган фразеологизмнар. Казан лингвистика журналы. 2019; 4 (2): 13-22.

PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE ORNITHONYM COMPONENT IN THE ENGLISH AND TATAR LANGUAGES

K.A. Sakhibullina

kadria85@yahoo.com Kazan Federal University, Kazan, Russia

Abstract. Phraseological units with the ornithonym component are discussed in the article. Phraseological units being inherent part of anthropocentric phraseology, especially those with ornithonym component in different languages can be associated with different properties of people. Comparative study of phraseology of two languages, the signs of two languages helps to define the cultural peculiarities of the peoples speaking the languages.

Keywords: ornithonym component, phraseological units, symbolic meaning, associative meaning.

For citation: Sakhibullina K.A. Phraseological units with the ornithonym component in the English and Tatar languages. Kazan Linguistic Journal. 2019; 4 (2): 13-22. (In Tat)

Кардэш булмаган теллэрнец фразеологиясен чагыштырма планда eйрэнY шул телдэ сeйлэшYче халыкларнын, деньяны ^заллауларын, аларнын, охшаш hsM аермалы якларын билгелэргэ ярдэм итэ hsM хэзерге тел белеменец актуаль мэсъэлэлэренец берсе булып тора. Безнец эшебездэ татар hsM инглиз теллэрендэ кош атамасы кергэн фразеологизмнарны чагыштырып eйрэнY фразеологик берэмлеклэрне формалаштыра торган лингвистик hsM экстралингвистик факторларны ачыкларга ярдэм итэ. Шулай ук, шушы теллэр турында милли-мэдэни Yзенчэлеклэрне кYзаллауны конкретлаштырырга ярдэм итэ.

Кошлар hэрвакыт кешенец игътибарын ж;элеп иткэн, э аларныц hавада очуы гадэттэн тыш hэм сихри булып тоелган. Кошлар табигатъ кечлэренец гэYДЭленеше булып кабул ителгэн. Куп очракта кошлар уцай образ яки знак буларак каралган. Кайбер мэдэниятлэрдэ кошлар авыру турында хэбэр шуче булып торганнар (каргалар, грифлар). Кошныц иц киц таралган мэгнэсе булып, кеше куцеле белэн тицлэштерY килэ. Борынгы кешелэр ечен кошлар Алла

хэбэрлэрен житкерYче буларак ^залланган. Терле экиятлэрдэ кошлар экият каhарманнарына Y3 кицэшлэрен биреп торганнар [6].

Алга таба татар hэм инглиз фразеологизмнарында бирелгэн кош образларын карап китэбез.

ЧЫПЧЫК (SPARROW) - Чыпчык борынгы грек алиhэсе Афродитаныц атрибуты булып торган. Кенбатыш сэнгатендэ жилле хатын кызларны чыпчык тоткан хатын рэсеме белэн сурэтлэгэннэр [6]. Соры тестэге, кечкенэ, гел бер урыннан икенче урынга сикереп йери торган кош куп кенэ татар hэм инглиз фразеологизмнарында кулланылган:

тат. чыпчык тезенндн - гыйлеме бик сай, аз булуга мисалдан; чыпчык кебек бер ботакта тормас - тиктормас, тYземсез кеше чыпчыкныц да уз бизмэне - hэркемнец Y3 мемкинлегенэ ^рэ Y3 чамасы димэктэн;

инг. eat like a sparrow - чыпчык кебек ашый, аз ашый; КАРГА (RAVEL, CROW) - кенбатыш европа традициялэрендэ бу кошны Yлем, сугыш белэн бэйлэп караганнар. Татарларныц карга турында кYзаллаулары охшаш, ей тирэсендэ карга каркылдаганы ишетелсэ кайгы кетелэ дип, ышанганнар [3]. Татар hэм инглиз фразеологизмнарында карга образы аша ^пчелек очракта кире бэя бирелэ:

тат. карга карганыц кузен чокымый - бергэ этлек эшлэгэн кешелэр бер-берсенэ каршы чыкмыйлар; кара карга- ацсыз, кара надан;

инг. а crow on the thatch, soon death lifts the latch - тYбэгэ карга утырса, бу гаилэгэ кайгы килэ;

crows do not pick the crow's eyes - карга карганыц ^зен чокымый; еat crow - Yзецнец жицелYецне тану;

Америка индеецларында исэ карганыц кара каурыйларында бернинди зыян hэм начар билгелэр ^рмэгэннэр.

Каргаларныц тышкы кыяфэте кешелэрнец дэ кыяфэтен сурэтлэY ечен кулланылган:

тат. тавис каурыйлары таккан карга - Y3eH затлы курсэту ечен ес-башына ялтыравыклар таккан арзанлы хатын кыз;

карга чукырлык та ите калмаган - угэ ябык, арык тэнле, бетерешкэн кеше; инг. as black as crow - карга кебек кап-кара; crow's foot - карга тэпие, куз тирэсендэге жыерчыклар; Карга образы предметны, терле куренешлэрне, урын hsM вакытны белдеру ечен кулланыла:

тат. карга бураны - кара каргалар килер алдыннан була торган язгы ж;епшек буран;

инг. as the crow flies - карга очкан кебек, турыга йеру; crow's nest - карга оясы тэртипсез;

Терки халыкларда булган йолаларга бэйле карга боткасы (яз ахырларында, сабан туе hsM яцгыр телэу кеннэрендэ балаларныц халыктан май, ярма жыеп, елга буенда казан асып, уен-бэйрэм корулары) фразеологик берэмлеге барлыкка килгэн.

КТГЭРЧЕН (DOVE, PIGEON) - кYгэрчен hэрвакыт тынычлык, мэхэббэт, чисталык hsM емет символы булып килэ. Бу инглиз телендэ тубэндэге фразеологизмнар барлыкка килугэ нигез булган: as harmless as a dove -кугэрчен кебек тыныч; as innocent as a dove - кYгэрчен кебек бер катлы h.б. Шул ук вакытта кYгэрченнэр хат ташучылар дип саналган [6].

Пар кугэрченнэр исэ гасырлар дэвамында мэхэббэт символы булып торалар: тат. бэхет щгэрчене - насыйп яр;

Терки халыкларда кугэрченнэрне изге кошка санап йергэннэр. Шул ук вакытта кайберэулэр аны яратып та бетермэгэн, кYгэрчен оя корган йортка хэвеф-хэтэрлэр алып килэ дип санаганнар.

КАЗ (GOOSE) - космогоник кузаллауда хаос кошы буларак тасвирлана. Борынгы Римда исэ, каз сугыш алласы белэн бэйлэп каралган, казлар турындагы билгеле вакыйгадан сон, уяулык символы булып та килэ. Моннан казлар рим коткарган (бу ангыра дип естэн генэ карарга ярамый, башыннын сау калуы шунардан булмасын дигэннэн) фразеологизмы барлыкка килгэн [2].

Казларныц тышкы кыяэте hэм Y3-Y3лэрен тотышы тYбэндэге фразеологизмнарда чагылыш тапкан:

тат. Оясын пычраткан каз кебек - кая утырырга уцайсызланып аяк естендэ торучыга карата эйтелэ;

кыйкылдак каз - келеп эйтем, киная. Ата казныц корыга тавыш биреп, мактанып кыйкылдап йeрYе ^п булса да, CYзе эшкэ ашмавы белэн мисал китереп эйтем;

инг. goose pimples - каз тиресе; goose step - каз атлавы;

beat goose - жылыныр ечен Y3-Yзецне суккалау;

Фольклорда каз куп сейли торган, бераз акылы саерак кош булып сурэтлэнэ. Шуннан чыгып татар hэм инглиз теллэрендэ тYбэндэге фразеологизмнар барлыкка килгэн:

тат. Эщем казы - суда йезэ белмэгэн кешегэ эйтэлэр; инг. as silly as goose - каз кебек ахмак;

Куп кенэ татар фразеологизмнарында казны башка кошлар белэн чагыштырып карыйлар:

тат. каз урынына карга - эйбэт нэрсэ кеткэндэ начары элэ^гэ, алдануга мисалдан;

Инглиз фразеологизмнарында исэ, каз образына, башкалар белэн чагыштырылганда, тискэре бэя бирелэ:

инг. all one's geese are swan - казны аккошка эйлэндерY, арттырып сeйлэY;

Англиядэ башлыча каз каурые белэн язганнар. Башта "каз каурые" язуны белдергэн булса, соцрак ул икенче мэгънэдэ фразеологик берэмлек эчендэ килэ: инг. A goose quill is more dangerous than a lion's claw - Каз каурые арыслан тырнагынна куркынычрак, ягъни язучы сугышчыга караганда кYбрэк зыян китерэ ала.

КЭККТК (CUCKOO) - эшсезлек, ялкаулык символы. Шул ук вакытта ^кегэ карата уцай бэя дэ бирелэ, бу очракта аны яз, ж;эй hэм байлык кошы

дип кабул итэлэр. Куке тавышын ишеткэч бэхет килсен ечен, тиен акчаларны шылытыратырга кирэк, дигэн ышану яшэп килэ [3]. Терки халыкларда кYке образы ялгызылык белэн бэйле:

тат. токымсыз куке - ейлэнмэYче, деньяда яшэп тэ узеннэн нэсел калдырмаучы;

дуадак куке тесле - йомыркасын башка кош оясына салып, баласын ояга ташлап, ялгыз баш монаеп йергэн кYке кебек. Баласыз тол яки буйдак кешегэ мисалдан.

ТАВЫК (HEN) - Европада тавык тиктормаслык, ана назы символы булып килэ. Татар фразеологизмнарында тавык кеше уз-узен тотышын, тышкы кыяфэтен сурэтли:

тат. Сукыр тавык - белемсез, ангыра, надан кеше турында; Кыртланган тавык - чебиле тавык, чеби анасы. Кайбер ананьщ баласына якын килергэ дэ ярамыйча, керт-керт килеп чэбэлэнеп торуына мисалдан киная;

Карчыгадан калган тавык шикелле - кыяфэте калмаган, етек, йолкыш, хэчтерYш, сэлэмэ димэктэн;

КАРЛЫГАЧ (SWALLOW) - традицион яз хэбэрчесе. Бер карлыгач килеп яз булмый (Бер кеше генэ нэрсэ дэ булса эшлэсэ, ул зур нэтижэлэргэ ирешэ алмый) фразеологизмы шушыннан килеп чыккан.

Меселманнарга карлыгач утеру генаh санала, ченки кайчандыр, аларнын ышанулары буенча, карлыгач кешелэрне еланнан коткарган, дип санала. Мондый риваять яшэп килгэн: имеш елан белэн иблис жир йезендэ бер кеше дэ калдырмаска сейлэшкэннэр. Иблис еланга кешелекне ничек бетерергэ кирэклеге турында хат язып биргэн. Монын турында карлыгач белеп ала hэм шул хатны урлый. Елан анын артыннан куып китэ, койрыгын езеп ала, шулай карлыгачнын икегэ аерылган койрыгы барлыкка килэ. Шул вакыттан бирле карлыгач белэн елан мэнгелек дошманнар булып калганнар hэм карлыгач кырда оя корырга курка, ейлэрдэ hэм мэчетлэрдэ оя

кора икэн. Эгэр дэ кемнен дэ булса еендэ карлыгач оя кора икэн, бу шул йортта яшэYчелэргэ иминлек, тынычлык билегесе булып тора.

ЭТЭЧ (COCK) - батырлык, уяулык hэм ышанычлылык символы; тан хэбэрчесе, кояш билгесе hэм этэчкэ хас шушы сыйфатлар тэккэберлек, узен башкалардан естен тоту сыйфатларына караганда кубрэк таралган:

тат. Беренче этэч - ярты тен булганда кычкырган этэч тавышы. Элек авылларда тенге сэгать хисабын этэч кычкыруы белэн санаудан. Тен уртасыннан тан атканчыга кадэр - 3 этэч. Шуна карап тенлэ сэхэргэ торганнар;

Йомыркадан чыкканчы этэч булган - эдэбият, сэнгать я гыйлем мэйданына аяк басу белэн узеннэн элгэрелэрне бэреп егарга, "мин" дип кычкырырга ашыгучы дэгьвачыл яшь кешелэргэ карата эйтелэ;

инг. Every cock crows on its dunghill - Ьэр этэч уз чуплегендэ батыр, ягъни кYп вакытта кеше уз танышлары арасында гына батыр булып кылана, чит жирдэ исэ суз дэ эйтэ алмый.

Борынгы Грециядэ этэч изге кошлардан саналган, шуна курэ аны корбан итэргэ ярамаган. Ислам динендэ дэ кошларга игътибар зур булган, еш кына алар изгелэштерелгэн.

ТРДЭК (DUCK) - гаилэ бэхете, тугрылык билгесе. Фразеологизмнарда кубрэк урдэклэрнен тышкы кыяфэте hэм уз-узлэрен тотышлары чагылыш тапкан:

тат. сер тотмас YPдэк - сер тотмый торган, бер белгэнен телэсэ кая чэчеп-тYгеп йерYчегэ карата эйтем;

башчы Yрдэк алдан очар - гел беренче булырга яраткан яисэ кешелэрне узе артыннан иярэ торган кеше гел алда бара;

инг. а lame duck - "аксак урдэк", мескен, берни дэ булдыра алмаган кеше; Кош атамасы кергэн татар hэм инглиз теле фразеологизмнарын йерэну катлаулы лингвокулътурологик мэсъэлэнен бер аспекты булып тора. KYпчелек фразеологик эквивалентлар барлыкка килуе, кошларнын тышкы кыяфэтлэре hэм уз-узлэрен тоту узенчэлеклэре белэн бэйле. Бу узенчэлеклэрне барлык халыклар да бертерле курергэ мемкин. Халыкларнын денъяга

карашлары, дини кузаллаулары, эшчэнлеклэре hsM гомумэн, халык яшэешенец барлык Yзенчэлеклэре дэ фразеологизмнар, мэкалъ hэм эйтемнэрдэ чагылыш тапкан. Халыкныц тормыштагы тискэре hэм уцай сыйфатларга, кеше характерыньщ Yзенчэлеклэренэ карата бэя-хекемнэре, тэнкыйди карашлары шулай ук фразеологизмнарда урын алып тора: тат. каз оясы - тузган ей; кикрикле тавык - ирлэшкэн, иренэ командир булган кайбер хатын-кызга карата эйтем; кара карга - ацсыз, кара надан; авызына саескан твкергэн -юкны сайраучы, такылдык; чыпчыкныц да уз бизмэне - ёэркемнец Y3 мемкинлегенэ курэ Y3 чамасы димэктэн h.б. инг. white crow - ак карга; sing like a nightingale - матур жърлау; - chatter like a magpie - буш CY3 сейлэп утыру; swim like a duck - яхшы йезY; gay as lark - шат куцелле h.б.

Шулай ук татар hэм инглиз теле фразеологизмнары семантикасы купчелек очракларда кешегэ юнэлдерелгэн, hэм шунысын билгэлэп утэргэ кирэк: алар кубесенчэ кешенец тискэре якларын сыйфатлау ечен кулланлыла. Кеше hэрвакыт яхшыны тиешле хэл дип таба, начарны исэ авыр кабул итэ hэм шуца курэ моны ничек тэ булса бэялэргэ тырыша. Мэсэлэн, тавык, татарларда да, инглизлэрдэ дэ, экрен, бик ук акыллы тугел, тик Yзенекен эшлэп йерYче йорт кошы буларак кYзаллана. Моннан чыгып, бу орнитоним кергэн фразеологизмнар кешенец шуца охшаш якларын характерлый. Димэк, тавык орнитонимы кергэн фразеологизмнар кешенец тискэре сыйфатларын кYрсэтэлэр. Этэч, горур табигатьле, башкаларга баш ими торган, hэр нэрсэдэ Yзен беренче итеп курсэтергэ омтылган, кызу канлы кош. Кешелэрдэ булган шушы сыйфатларны: горурлык, тэкэбберлек, мин-минлек - этэч орнитонимы кергэн фразеологизмнар ачып бирэ. Куке орнитонимы, дереслегенэ инанган булу-булмавына карамастан, hэр нэрсэдэ Y3 белдегенэ генэ таянып фикер йерткэн кешегэ карата кулланыла. Кирэкмэгэнне бытбылдап йерYче, бер туктаусыз сейлэшYче кеше урдэк белэн ассоциациялэнэ. Бу атамалар, ике телдэ дэ шул рэвешле кузаллана, эмма аларныц кулланылыш ешлыгы терлечэ.

Литература

1. Исэнбэт Н. Татар теленен фразеологик сузлеге / Н. Исэнбэт. Яр Чаллы: "Идел йорт" нэшрияты, 2001. 236 б.

2. Краткая энциклопедия символов // URL: http://www.symbolarium.ru (дата обращения 23. 04. 2019).

3. Словарь символов // URL:www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/JekTresidd er (дата обращения 20.04.2019)

4. Collins Cobuild Idioms dictionary. Heinle ELT, 2012. 576 p.

5. The idioms. The largest idioms dictionary // URL: https://www.theidioms.com/ dont-count-your-chickens-before-they-hatch/ (датаобращения 23. 04. 2019).

6. The symbol book // URL: http://www.symbolsbook.ru (дата обращения 25. 04. 2019)

7. What's your sign // URL: http://www.whats-your-sign.com/raven-symbolism (дата обращения 25. 04. 2019)

References

1. ЬэпЬэ^ N. Tatar teleneн frazeologik syzlege [Phraseological dictionary of the Tatar language] / N. ЬэпЬэ! Yar Chally: "Idel iort" ^shriyaty, 2001. 236 b. (In Tatar)

2. Kratkaya entsiklopediya simvolov [The concise encyclopedia of symbols] // URL: http://www.symbolarium.ru (data obrashheniya 23. 04. 2019). (In Russian)

3. Slovar' simvolov [The dictionary of symbols] // URL: www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/JekTresidder (accessed: 20.04.2019). (In Russian)

4. Collins, Cobuild Idioms dictionary. Heinle ELT, 2012. 576 p. (In English)

5. The idioms. The largest idioms dictionary // URL: https://www.theidioms.com/ dont-count-your-chickens-before-they-hatch/ (accessed: 23.04.2019). (In English)

6. The symbol book // URL: http://www.symbolsbook.ru (accessed: 25.04.2019). (In English)

7. What's your sign // URL: http://www.whats-your-sign.com/raven-symbolism (accessed: 25.04.2019). (In English)

Авторы публикации

Authors of the publication

Сахибуллина Кадрия Азатовна —

cтарший преподаватель Казанский федеральный университет E-mail: kadria85@yahoo.com

Sakhibullina Kadriia Azatovna —

senior teacher

Kazan Federal University, Kazan. E-mail:kadria85@yahoo.com

УДК 913.1

БАЛТСКАЯ ГИДРОНИМИЯ ВОЛГО-КАМСКОГО РЕГИОНА

Аннотация. Статья посвящена лингвистическому анализу гидронимов республик Башкортостан, Татарстан, Чувашии. Рассматривается происхождение названий значительных (протяженностью около 100 км и более) рек Волго-Камского региона. Произведена систематизация гидронимов, получивших имя в балтской языковой среде. Названия рек имеют этимологию, родственную таким понятиям, как река, русло, поток, течение. Предложенная статья дает возможность уточнить археологические и исторические аспекты жизни древних людей в Поволжье и Прикамье. Подтверждается мнение, что племена боевых топоров были местным населением на территории Волго-Камского региона до появления там финноугорских и тюркских народов.

Ключевые слова: гидронимы, этимология, Казань, Уфа, балтизмы, Башкирия, Татария, Чувашия, Кама, Волга.

Для цитирования: Федченко О.Д. Балтская гидронимия волго-камского региона. Казанский лингвистический журнал. 2019; 4 (2): 22-38.

BALTIC HYDRONONY OF THE VOLGA-KAMA REGION

O.D. Fedchenko

vukby@yandex. ru Independent Researcher, Bryansk, Russia

Abstract. The article is devoted to linguistic analysis of the hydronyms of the republics of Bashkortostan, Tatarstan, Chuvashia. The origin of the names of significant (length of about 100 km or more) rivers of the Volga-Kama region is considered. The taxonomy of the hydronyms that have received a name in the Baltic language environment is systematized. The names of the

О.Д. Федченко

vukby@yandex. ru Независимый исследователь, Брянск, Россия