CC BY
8Татар мэгариф эшлеклелэреннэн Мозаффар Нештэри
М. Т. Мештэри.
Мозаффар Тажетдин улы Мештэриев Казан губернасы Тэтеш еязе Утэмеш авылын-да* 1863 елнын 1 августында денья-га килэ. Этисе — Утэмеш авылынын имамы Тажетдин Мештэри улы 1847 елнын 29 декабрендэ Лаеш еязеннэн Диния нэзарэтенэ казыйлыкка сайла-на1. Аны Ш. Мэржанидэн имамлыкка имтихан алучы казыйлар арасында да курергэ мемкин. Бу хакта Ш. Мэржа-ни узе: «Алтысы кенне тешкэ чаклы мефти Габделвахид бине Селэйман, казыйлардан мелла Габделжэббар бине Рахманколый, Техфэтулла бине Хэлил эш-Шэмэки, Тажетдин бине Мештэ -ри эл-Утэмешилэр хозурында имтихан ясалып, "Фатиха" сурэсе укып дога кы-лынды»2, — дип яза.
М. Мештэриев Тэтеш еязе Болын-Балыкчы авылы**, Казандагы «Хали-дия» мэдрэсэлэрендэ белем алганнан сон, 1881 елны Казан татар укытучылар мэктэбенэ укырга керэ. Аны 1885 елны тэмамлагач3, Тэтешкэ кайтып рус-та-тар мэктэбен оештыра. Бу дэвердэ яна-ча укыту кин колач ала башлый. Лэкин жэдиди ысул белэн укыту ечен татар телендэ уку эсбаплары юк дэрэжэсендэ булганлыктан, М. Мештэри картоннан хэрефлэр ясап, элифба тезеп укытуга керешэ. Мэгариф елкэсендэ яна алым-нар куллануы Тэтеш жэмэгатьчелеге арасында каршылыклы фикерлэр бар-лыкка килугэ сэбэпче була. Канэгать-сезлэр цензура аша утмэгэн китаплар белэн укытуы хакында исправникка житкезэлэр Ьэм 1890 елны М. Мештэ -риев гаилэсе белэн Тэтештэн китергэ мэжбур була. Татар халкы тарихынын бу дэверендэ зур колач ала барган ка-димчелэр белэн жэдитчелэр арасын-да булган каршылык аны да читлэтеп утми.
Фабрикант И. Акчурин аны Сызрань шэЬэренэ уз балаларын русча Ьэм татарча укытырга — урта мэктэп-кэ хэзерлэргэ чакыра. М. Мештэриев, И. Акчурин гомуми мэктэп ачырга ярдэм итсэ генэ барырга ризалыгын белдерэ. Эшмэкэр шартка кунэ Ьэм
* Татарстанньщ хэзерге Апас районына керэ. ** Татарстаннын хэзерге Апас районына керэ. *** Казан шэЬэренен Дуртенче жамигъ мэчете (бугенге Зэнгэр мэчет) каршындагы уку йорты.
»
М. Т. Мештэри гаилэсе белэн.
укытучы гаилэсе белэн 1891 елныц ке-зендэ Сызраньга килеп, асфальт Ьэм тире заводларыныц эшчелэре тора тор-ган районда ике мэктэп ачып, берсен-дэ узе — ир балаларны, икенчесендэ хатыны — кыз балаларны укыта баш-лый. Завод эшчелэре утенече белэн, кичлэрен шул мэктэптэ елкэннэргэ белем бирэ. Лэкин инспектор зурлар-ны укытырга рехсэт булмавын бел-дерэ Ьэм элек яшэгэн ^иреннэн «сэяси ышанычлылык» турында полициядэн кэгазь китеруен сорый. Кэгазьне ала алмаячагын ацлаган укытучы гаилэсе белэн Оренбургка кучеп китэ.
1895 елныц кезендэ М. Мештэриев Оренбургта мэктэп ачуга ирешэ. Шэ -кертлэргэ белем биру белэн беррэт-тэн, укытучыларны да ^ыеп, ^эдиди метод белэн укыту ысулларын ейрэтэ. XIX йез ахыры — XX йез башы татар ^эмгыятенец бер елеше — кадимчелэр
шикаяте нэти^эсендэ термэгэ ябыла. Лэкин шэкертлэрнец аталары тавыш куптарып, аны йолып кала. Шул вакытны Орен-бургка Сызрань полициясеннэн дэ М. Мештэриев хакында хэбэр-лэр килеп ирешкэч, педагог 1902 елныц язында Эстерханга кучеп китэ Ьэм анда да ике мэктэп ача. Ирлэрне — узе, кызларны — хатыны укыта. Укытучыларны ^ыеп, ул уку-укытуныц яца ысулларын ейрэтэ, мэктэплэргэ программалар тезеп бирэ. Лэкин кадимчелэр белэн ^эдитчелэр арасында барган керэш дэвам итэ. Шул ук каршылыклар арка-сында Мозаффар Та^етдин улы 1904 елны Эстерханнан Казан-га кучеп килергэ мэ^бур була. Суконный бистэсендэ «Ж^эмгы-яте хэйрия» мэктэбенэ медир, укытучы, приютына назыйр* итеп билгелэнэ. 1915 елга кадэр Казанда мегаллимлек иткэннэн соц, М. Мештэриев яцадан Тэ-тешкэ кучеп китэ. Ул анда ике класслы мэктэптэ медир, педагогика, рус теле укытучысы Ьэм еяз укытучылар союзы рэисе булып хезмэт итэ. 1917 елны Келэнче авылында ибтидаи (башлангыч) мэктэп, столярлык мастерское ачып, балаларны Ьенэрчелек серлэренэ дэ тешен-дерэ. М. Мештэриев, шэкертлэре белэн берлектэ, янэшэ-тирэдэге мэктэплэргэ парталар, кара такталары, естэл-шкаф-лар ясый. Октябрь инкыйлабыннан соц бу мэктэп 1918 елны ике баскычлы мэк-тэпкэ эйлэндерелэ. М. Мештэриев совет власте урнашкан дэвердэ Тэтеш еязен-дэ укытучылар курсын оештыра, еяз мэгариф булегенец мэктэпкэчэ эшлэр булекчэсендэ медир булып эшли. Сэла-мэтлеге какшау сэбэпле, 1920 елны та-библар кицэше белэн Оренбургка китэ. Бераз дэваланганнан соц ике баскычлы рус-татар мэктэбенэ медир Ьэм рус теле укытучысы итеп билгелэнэ. Ул кендезен балаларны, кичен елкэннэрне укыта.
1921 елны аныц зур тэ^рибэле ме-галлим булуын искэ алып, Теркестан ^емЬуриятенец Мэгариф халык ко-
' Назыйр — кузэтуче, медир.
82
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
М. Т. Мештэригэ Хезмэт батыры исеме бирелуе турында грамота. 21 декабрь 1932 ел.
миссариаты М. Мештэриевне Таш-кентка алдыра. Ул рабфакта Ьэм ком-мунистлар университетында рус теле укыта, 1923 елны янадан Казанга кай-та. влкэн яшьтэ булуына карамастан, мегаллимлек эшчэнлеген дэвам итэ: Казан политтехникумында, индустрия Ьэм жир тезу техникумнарында татар теле укыта.
Мэгариф елкэсендэ 40 еллык эшчэнлеген исэпкэ алып, Татарстаннын бишьеллык бэйрэме унае белэн, Татар -стан Мэгариф комиссариаты ана персо-
наль пенсия билгели. 1928 елны Хезмэт батыры исеменэ лаек була4.
Барлык гомерен татар мэгарифен устеругэ багышлаган М. Мештэриев 74 яшендэ вафат була.
М. Мештэриев аякка басып килуче яна жэмгыятьнен уку-укыту системасы белэн Ьэрвакыт кызыксынып торган Ьэм узенен кинэшлэрен дэ тэкъдим иткэн. «Мэгариф» журналында5 денья кургэн, тубэндэ кыскартылган варианты бугенге укучыларга тэкъдим ителэ торган мэкалэсе дэ шул хакта сейли.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Фэхретдин Р. Асар. - Оренбург, 1807. - 2 т. - 13 ж. - Б. 405.
2. Мэржани Ш. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар. - Казан, 1989. - Б. 359.
3. ТР МА, 160 ф., 1 тасв., 669 эш, 29 кгз.
4. Шунда ук, Р-732 ф., 1 тасв., 119 эш, 183 кгз.
5. Мештэриев М. Т. Мэгариф системасын узгэрту турында // Мэгариф. - 1929. - № 5. - Б. 81-82.
Мэгариф системасын узгэрту турында
Беренче баскыч татар мэктэплэре монача башкалардан калышмыйча ДГС* программ буенча эшлэргэ тырышып килделэр. Лэкин ни кадэр генэ тырышсалар да, хэзерге татар мэктэплэренен ин яхшы куелганнары да ДГС програмын бетен кулэмдэ ути алмыйлар. [...] Татар мэктэплэренен сыйфат ягын яхшырту беренче урында тора. Лэкин монын белэн генэ мэсьэлэ Ьэмишэ чишелми. Ченки татар мэктэплэре сыйфат ягыннан рус мэктэплэре
' ДГС — Дэулэт гомуми стандарты.
ТАТАР МЭГАРИФ ЭШЛЕКЛЕЛЭРЕННЭН МОЗАФФАР М9ШТЭРИ
белвн темам тигезлэнеп беткэн тэкъдирдэ дэ аерым бер свбвп кала. Ул да булса, татар бе-ренче баскыч мвктвплврендв ДГС програмыннан тыш бер фвннец — урыс теленец булуы. Урыс теленец узенец тезелеше белэн татар теленэ бетенлвй охшамаган бер тел булуын, дерес итеп яза, сейлвшв белу ечен аныц сарыфын, нвхуен ейрвнугв генв дэ ни вакыт кирвк булганын искэ алсак, ул телнец татар балаларына ни дврвщв авыр бирелгэнлеген язып торуга да хащвт калмый. Мин узем дэ куп еллар татар мэктвплэрендв урыс телен укытып йергвнлегемнвн, аныц татар халкы ечен авыр бер фвн (тел) икэнен дэлиллэр белэн исбат итэ алам. Шулай булгач безгв ике генэ юл кала: яки татар мвктвплвре ечен урысларны-кына караганда кыскарак програм алу, яки беренче баскыч татар мэктэплэрен системалы рввештв 5 еллык иту. Програмны кыскарту, влбвттв, ярамый, ченки безнец балалар урыс балаларыннан тубвн белемле булырга тиеш тугеллвр. Бигрвк тв югары мвктвплвргв ур-мвлвулврен Ьвм анда урыс балалары белвн тигез баруларын иствн чыгармаска кирвк. [...] Инде мин татар авылларыныц кечервклвренв тукталам. Бу авылларда мвктвп бина-ларыныц Ьвм квалификацияле укытучыларныц юклыгы, уку-укыту всбапларыныц щи-тешмвве свбвпле булса кирвк 3 еллык, хвтта 2 еллык кына мвктвплврне дв очратып була. Боларга эле 5 еллык мэктэплэрне якын арада гына (10-15 елларсыз) бетен кулэме белэн гамвлгв куя алмабыз. Энв шуца таянып мин уз тарафымнан яца бер твкъдим кертвм. Ул тэкъдим тубэндэге фикердэн гыйбарэт: зурырак (узэк булып хезмэт итэрлек авылларда) 5 еллык мвктвплврне урнаштырып, [...] 2 еллык интернат ачарга. Кечервк авыллардагы 3 еллык мвктвплврне бетергвн, влеге интернатлы 5 еллык мвктвплвргв щибвреп укуларын твмамлаштырырга. Параллель группалар ачып булса да, бу эшне бик щицел генв эшлвп була. [...] Мин курсвтквн свбвплвр исв иц киме тагын 10-15 елларга тартылачак. Моныц естенв хвзер мвктвп балаларыныц байтак бер елеше мвктвптвн тыш кала барганын Ьвм килвчвктв мвктвп челтвре кицвйтелв барачагын искв алсак, 1-2 ел эчендв генв системсыз рэвештэ бетен авыллардагы мэктэплэрне 5 еллык, хэтта 4 еллык иту мэктэпнец сыйфат ягына ни дврвщв зыян итвчвге тагын да ачык куренсв кирвк. Шуца курв, минем твкъдим ягындагы 10-15 елга бер систем булып калырга тиешле. Мвктвп челтврен кицвйтквндв сан ягын арттырып та, сыйфат ягын тешерунец, яки тиешле дврвщвдв кутврмвунец начар нвтищвлвргв илтквнен мин революция башыннан бирле сейлвп килвм. 1917 нче елда ук Твтеш еязе укытучыларыныц щыелышында, Твтеш еязендвге мвктвплвр челтврен кицвй-ту мвсьвлвсен караганда, миц яцадан 100 комплект ачу урынына, шуца бирелвчвк акчаны кузгв куренеп торган мвктвплврне кутвругв тотарга Ьвм ел саен 10-15 кенв яца мвктвп ачарга кирвклеген яклап сейлвгвн идем. [...] Минем твкъдим утмвде. Хвзер шуннан бирле 11 ел узды. Энв шул вакыттагы мин курсвтквн план тотылган булса, бугенге кенгв Твтеш еязендв 100-150 кадвр яхшы корылган, юлга салынган мвктвп булыр иде. Менв шу-ныц кебек хатаныц тагы да кабатлануыннан куркып, бу турыдагы фикерлвремне мвгариф юлында эшлвуче иптвшлвр белвн уртаклашасым килеп бу мвкалвмне яздым.
В публикации кандидата исторических наук Р. Гимазовой прослеживается педагогическая деятельность Музаффара Муштариева (1863-1937). Статья сопровождается его публикацией «О преобразовании системы образования», посвященной проблеме становления татарских школ в условиях новой власти.
Мвгариф. - 1929. - № 5. - Б. 81-82.
Иллюстрациялвр Н. Мештвринец швхси архивыннан.
Текстны басмага тарих фэннэре кандидаты Рафилэ Гыймазова эзерлэде
РЕЗЮМЕ
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
