Татар кызлары Россия империясе югары уку йортларында (XIX гасыр ахыры – XX гасыр башы) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

ВОВЛЕЧЕНИЕ ЖЕНЩИН-ТАТАРОК В СФЕРУ ОБРАЗОВАНИЯ: РЕТРОСПЕКТИВНЫЙ ВЗГЛЯД

УДК 94

ТАТАР КЫЗЛАРЫ РОССИЯ ИМПЕРИЯСЕ ЮГАРЫ УКУ ЙОРТЛАРЫНДА (XIX ГАСЫР АХЫРЫ - ХХ ГАСЫР БАШЫ)

Т.д. Биктимирова

Ирекле эзлдHYче

Казан, Россия Федерациясе

citno21@mail.ru

Фэнни мэкалэдэ Х1Х-ХХ гасырлар чигендэ Россиянец югары уку йортларында белем алган татар кызлары турында мэгълYмат бирелэ. Алар укыган уку йортлары, аларга керY hэм уку шартлары турында CYЗ алып барыла.

Бу чорда татар хатын-кызлары арасында Петербург шэhэрендэ белем алучылар ^зэ-телгэн. Югары медицина курсларында татар кызларыннан иц беренче Разыя Котлыярова укып чыккан. Шулай ук Эминэ Батыршинаныц да элеге уку йортында белем алуы билгеле. Моннан тыш, татар кызлары хуж;алыкныц терле тармакларына караган белгечлеклэр - политехник, сэYДЭ елкэсе, эдэбият-тарих буенча белем алганнар, табигать фэннэрен Yзлэш-тергэннэр. Хатын-кызлар ечен ачылган югары курслар шэхси ярдэм hэм укучылардан килгэн керемнэр хисабына эшлэгэн. Шуца ^рэ анда уку hэркемнец хэленнэн килмэгэн. Казан югары курсларыныц тарих-филология факультетында 1906-1918 елларда барлыгы 12 татар кызы укыганлыгы мэгълYм.

Мэкалэдэ югары курсларда белем алган татар кызларыныц иж;тимагый эшчэнлеге ту-рында да фикерлэр эйтелэ. Бу курсларны тэмамлаган кызлар арасында белем алуларын дэвам итеп, фэн елкэсенэ аяк басучылар да була. Шундыйларныц берсе - Мэрьям Гобэйдуллина. Ул Казанда ачылган Теньяк-Кенчыгыш археология hэм этнография институтында белем ала, "Казан татарлары этнографиясе" буенча лекциялэр укый.

Мэкалэгэ кушымта буларак, Октябрь революциясенэ кадэр Хатын-кыз югары курсла-рында укыган татар кызларыныц исемлеге тэкъдим ителэ.

Ачкыч сузлэр: татар кызлары, югары белем, югары курслар, медицина, тарих, филология.

© Биктимирова Т.А., 2024

МэгьлYм булганча, хатын-кызларга югары белем алу башкала шэhэр-лэрендэ генэ (Петербург, МэскэY) рехсэт ителгэн. Эмма МэскэY галимнэренен кYбесе хатын-кызларга югары белем бирYгэ тискэре карашта торганга, кызларнын ^бесе Петербургка барып бэхет сынап караган. Уку ечен TYЛЭY бик кыйммэт булганга, гимназия тэмамлаучы кызларнын байтагы бик телэсэ дэ мондый курсларга кереп укый алмаган.

XIX гасыр азагында Петербургта хатын-кызлар ечен 1872 елда ачылган Югары медицина курсларын татар хатын-кызлары арасында беренче булып Ра-зия Котлыярова (Касыйм шэhэреннэн) 1891 елда тэмамлап чыга. Анын тормыш юлы Исмэгыйль Рэмиев мэгълYматлары hэм «Вакыт» газетасында чыккан мэкалэлэр аша билгеле (Рэми, 2001: 145, 357; Табибэ Разыя..., 1913).

Разия Котлыярова (ире буенча Селэйманова) диплом алгач, башта Касыйм шэhэрендэ еяз хастаханэсендэ эшли, аннан Бакуга кYчэ. 1904 елдан ул Орен-бургта табибэ. Халык арасында Yзен тиз танытып, хермэт казана. Шунын естэвенэ, щэмэгать эшлэрендэ дэ катнаша: хатын-кызлар ечен рус мэктэп-лэренэ керергэ хэзерлек курслары ачарга булышу, кисY-тегYгэ ейрэтY, халык арасында лекциялэр уку, фэкыйрь шэкертлэргэ ярдэм кулы сузу дисенме - ба-рысы да анын ^ркэм эшлэренен нэтищэсе.

Оренбург татар жэмэгатьчелеге рэхмэт йезеннэн 1917 елда анын 25 еллык мактаулы хезмэт бэйрэмен Yткэрэ (Бурнашева, 1971: 27). Шушы ук курсларны 1898 елда тэмамлаган Эмина Батыршинанын да хезмэте мактауга лаек. Хэнэфи доктор гаилэсендэ тэрбиялэнгэн бу ятимэ кыз Петербургта диплом алгач (СПб YДТА. 436 ф. 1 тасв. 8673 эш), Бакуга килеп эшли башлый hэм табибэ буларак Yзен бик тиз унай яктан таныта. Ш^эрдэ рус телендэ чыга торган «Каспий» газетасында анын мэкалэлэре басыла. «Меселман затлы ханымнар жэмгыяте»нен актив эгьзасы буларак, щэмэгать эшлэрендэ катнаша. Казан ориенталисты Гелнар ханым (Ольга Лебедева)нын Римда француз телендэ чыккан «Мес-лимэлэр херрияте» эсэрен русчага тэрщемэ итеп, «Каспий» газетасында басты-ра. Бу эсэр тагын татарчага тэрщемэ ителеп, башта «Казан мехбире» газетасында, сонрак аерым китап булып денья ^рэ.

Октябрьга кадэр Петербургта укучы татар кызларынын гомуми санын ачык эйтYе кыен, ченки уку йортларынын архивлары тулысынча сакланмаган.

Бездэ булган мэгълYматларга караганда, 1914 елда МэскэY югары курсла-рына Чистайдан Закир мулла кызы Камалова Хэтимэ кабул ителэ (Ул Yзле-геннэн хэзерлэнеп, Казандагы А.Котова гимназиясендэ 8 нче сыйныф ечен елгергэнлек аттестатына имтихан бирэ). Сонрак тагын еч кызнын исеме доку-ментларда сакланган.

1905-1907 елгы революция вакыйгаларыннан сон илнен хущалык тармак-лары ечен терле белгечлэр хэзерли торган хатын-кызлар югары курслары эшли башлаган. Академик И.А. Стебутов инициативасы белэн 1904 елда ачылган курсларда татар кызларыннан Акчурина Зэйнэп Ибра^Ьим кызы, Мирсэлимова Ма^Ьруй Гайсэ кызы hэм Эсфэндиярова Эния Солтан кызлары белем ала (СПб YДТА. 450 ф. 1 тасв. 29, 135, 2294 эш); шулай ук Н.П. Раев исемендэге тарих-

эдэбият курсларында Рэмиева ДилэфрYЗ Шакир кызы Иэм Яушева МаИиэнвэр Мехэммэт кызы укый (СПб YДТА. 52 ф. 1 тасв.). Кызлар ечен ачылган М.А. Лохвицкой-Скалон исемендэге табигать фэннэре югары курсларына Хэсэнова Мэдинэ Хесэен кызы беренче булып юл сала (СПб YДТА. 47 ф. 1 тасв.).

Югары белем тарихында Петербургта хатын-кызлар ечен политехник Иэм коммерция институтлары ачылу (1905) кYренекле вакыйгалардан санала. Ин-женерлар хэзерлэYне максат итеп куйган бу уку йортына 1912 елны Акчурина Мэрьям Хэсэн кызы кабул ителэ.

«Женский вестник» журналы 1906 елда бер ир инженер хэзерлэY ечен 1 миллион, э бер хатын-кыз инженерга бары 12 мец сум кртэмендэ генэ чыгым бирелYен яза. Шуца кYрэ курслар бары шэхси ярдэм Иэм укучылардан килгэн керемнэр хисабына гына яшэгэн дип эйтY дерес. Элбэттэ, мондый уку йортларында кызларын укыту миллионер байларга гына насыйп булганы ачык ацлашылса кирэк. 1915 елда политехника курслары нигезендэ инде политехника институты оеша Иэм аны тэмамлаучыларга инженер дипломы бирелэ баш-лый.

1910 елда Россиянец ДэYлэт Советы хатын-кызлар ечен иц элек (1878) ачылган Бестужев курслары дипломын университет дипломы белэн бер дэрэщэдэ дип танырга мэжбYP була. Моцарчы бу курсларда шул ук университет галимнэре эшлэп килсэ дэ, хатын-кызларныц белемнэре тYбэн бэялэнеп, аларга бары тик башлангыч мэктэплэрдэ, яисэ кызлар гимназиялэрендэ генэ укытырга рехсэт ителгэн (Санкт-Петербургские..., 1973: 19). Бестужев курсларына 1912 елны татар кызы Акчурина Бибигайшэ Тимербулат кызы да кабул ителэ (СПб YДТА. 113 ф. 7 тасв. 114 эш). Эйтергэ кирэк, татар-башкорт эдэбиятында куп кенэ кызлар «Бестужев курсларында укыган» дип йертелсэ дэ, архивта бу хакта бернинди дэ мэгъгумат сакланмаган (СПб YДТА. 113 ф.).

Петербург югары курсларында укыган Айдарова Мэрьям, Юнысова Рокыя, Баишева Хэятлэрнец исемнэре терле язма истэлеклэрдэ сакланган. Тик аларныц кайсы курсларда укыганын тегэл генэ ачыклау хэзергэ мемкин булма-ганга, исемлектэ бары исем-фамилиялэрен атау белэн генэ чиклэнергэ туры килэ.

1906 елда ук Казан югары курсларыныц янадан торгызылган тарих-филология факультетына (физика-математика факультеты 1913 елда гына тор-гызыла) Габитова Рабига Шэрэфетдин кызы кереп укый башлый. Аннан соц 1918 елга кадэр, ягьни курслар ябылганчы укыган 12 татар кызыныц исемнэре сакланган (ТР ДА. 131 ф. 3 тасв. 1685, 394а, 111, 1315 эш.).

Кызлар барысы да тарих-филология факультетын сайлаган. Моны бары факультетныц дэрэщэсе югары булуы белэн ацлатырга мемкин, ченки 1912 ел-дагы мэгълYматларга карасак, биредэ инде 970 кыз белем алган диелэ (Лейки-на-Свирская, 1981: 26). Курсларда уку срогы дурт ел, укыту тэртиплэре дэ нэкъ университеттагыча: шул ук фэннэр ейрэнелэ, курс Иэм диплом эшлэре язуда да талэплэр бер Yк. Укулар атнага 5 кен буена кичен 17 сэгатьтэн 21 сэгатькэ

кадэр алып барыла. Монын сэбэбе ачык. Бердэн, курсларнын 1913 елга кадэр махсус бинасы булмый. Курсларда уку шэhэр биржасында, 3 нче гимназия би-наларында hэм университет аудиториялэрендэ алып барыла. Бу учрежде-ниелэрнен (шул исэптэн университетныкы да) бYЛмэлэре кичке сэгатьлэрдэ генэ буш булганы анлашыла инде. Икенчедэн, уку ечен TYЛЭY бик югары бул-ганлыктан, ^п кенэ курсисткаларнын кендезлэрен эшлэп, акча табарга да мэщбYP булулары мэгълум. Мисал ечен, Казан хатын-кызлары югары курсла-рына 1906 елда ук аяк баскан Рабиганын этисе вафатыннан сон, гаилэнен матди ягы бик авырлаша, ул Yзе эшлэп акча табарга мэщбYP була hэм курсларны 1918 елда гына тэмамлый ала. Курсисткалардан Мэрьям Мехетдинова, Зэйнэп Эхмэроваларнын да балалар укытып йерYЛэре хакында документлар сакланган (ТР ДА. 131 ф. 3 тасв. 1315 эш).

XX йез башында Россиядэ ир укытучылар саны еч тапкырга артса да, урта мэктэплэрдэ вакантлы урыннар байтак була: 1904 елда 156 укытучы житешмэсэ, бу сан 1906 да 786 га, э 1908 елда 1224 кэ кадэр щитэ. Шуна ^рэ Мэгариф мини-стрлыгы югары белемле хатын-кызларга башлангыч ир балалар мэктэплэрендэ гомуми белем предметларын, урта мэктэплэрдэ исэ тел фэннэрен укытуны рехсэт итэргэ мэщбYP була. 1911 елнын 19 декабрендэ, щэмэгатьчелек талэбе бу-енча, югары белемле хатын-кызларга дэYЛэт уку йортларында диплом ечен им-тихан бирергэ рехсэт ителYен Мэгариф министры «тигез хокуклылыкта яна эра башлануы» дип билгели. Элбэттэ, монын эhэмияте бик зур. Ченки хатын-кыз укытучыларга да магистр, доктор кебек гыйльми дэрэжэлэр алырга мемкинлек туа, премиялэр, бYЛэклэр алу hэм пенсия ^лэмен билгелэYДЭ дэ галим ирлэр белэн бертигез хокук бирелэ (бераз чиклэYлэр калса да).

Аерым хатын-кызларнын ищтимагый керэшлэргэ тартылуы да мэгълYм. Петербург медицина югары курсларында укучы Суфия Колэхметованы заман-дашлары «забастовкачы кызыбыз» дип йертэлэр. Эш шунда ки, Министрлар Советынын 1911 елгы 11 гыйнвар карары нигезендэ югары уку йортларында щыелышлар уздыру тыела, аларга 1905 елны бирелган «Автономия» юкка чыга. Югары мэктэплэр бетенлэе белэн полиция кулына бирелэ. Мона каршы чыккан галимнэр уку йортларыннан куыла. Бер МэскэY университетыннан гына да 20 профессор, 74 приват-доцент hэм укытучылар эштэн китэргэ мэжбYP ителэлэр. Хатын-кызлар медицина институты (элекке Югары курслар) директоры С.Салазкин башта Yзе телэп отставкага чыга, сонрак аны профессорлыктан да мэхрYм итэлэр. Директорны яклап забастовка ясарга уйлаган 1200 студент кыз «икенче вузга керергэ хокук бирелми» дигэн кара кэгазь белэн институттан чы-гарыла. Прогрессив рус щэмэгатьчелеге басымы белэн бу мэсьэлэ III Думага куела. Нэтищэдэ Дума забастовкачы кызларны яклап чыга hэм алар институтта укуларын дэвам итэлэр (50 лет..., 1947: 45-46). Суфия Колахметова 1913 елны укуын тэмамлап, Казанга кайта hэм табибэ булып эшли башлый.

Казан губерна жандармерия идарэсе башлыгы Калининнын Петербург ох-ранкасына щибэргэн донесениесендэ дэ безнен игътибарны щэлеп итэрлек CYЗлэр бар. «Уфа шэhэренэ кайтып барышлый Казанда туктаган Петербург По-

литехника институты студенты А.Еникеевныц сейлэвенэ караганда, - дип яза ул, - Петербургта укучы меселман яшьлэре тYгэрэклэргэ оешалар икэн. Бу тYгэрэклэр ике устав нигезендэ хэрэкэт итэлэр: берсе администрация тарафын-нан рехсэт ителгэн, а икенчесе - яшерен, эчке устав. [...] Студентлар Иэм курсисткаларныц бер елеше «Ил», кайберлэре «Миллэт» газеталары тирэсендэ оешып, аларныц иц актив эшлеклелэре Абызов, Мехэммэтгалиев Иэм Сэлимэ Якуповалар санала. [...] Барысы да мэгърифэтчелек аркылы меселман яшьлэрен милли азатлык рухында тэрбиялэргэ хыялланалар» (ТР ДА. 199 ф. 1 тасв. 948 эш. 85 кгз.).

Гаяз Исхакый мехэррирлегендэ чыккан «Ил» газетасы тирэсенэ укучы яшьлэрнец тупланулары Иич тэ гажэп тYгел. Галим Равил Эмирхан, «Ил» - яца чор матбугатыныц утаманы, иц эче теллесе Иэм эзлеклесе, кыйбласына ахырга-ча тугрылык саклаган, тайпылу белмэс гэзитлэрнец берсе», - дип бэяли (Эмирхан, 1997: 311).

Каршылыклар, кыенлыклар нинди генэ булмасын, хатын-кызларныц белем алуга омтылышларын, керэшлэрен туктата алмыйлар. Яшьлеккэ хас дэрт белэн алар белем ала, халкына файдалы хезмэт итэргэ тели. Кайберлэре Yзен фэн елкэсендэ сэлэтле итеп ^рсэтэ. Шулар арасында Казан сэYДЭгэре Салих Гобэйдуллинныц кызы Мэрьямнец тормышы, хезмэт юлы игътибарга лаек.

Югары курсларны тэмамлаган Мэрьям 1917 елныц 4 октябрендэ Казанда ачылган Теньяк-Кенчыгыш археология Иэм этнография институтында укый башлый. Yзен бик сэлэтле, тырыш укучы итеп таныткан Мэрьямне профессор Н.Ф. Катанов профессор исеме (звание) алуга хэзерлэY ечен институтта калды-рырга тэкъдим итэ (ТР ДА. 1339 ф. 1 тасв. 41 эш. 2 кгз.). Абыйсы Газиз Гобэйдуллин белэн бергэ, Мэрьям Кенчыгыш академиясендэ «Россиядэ яшэYче меселман халыклары тарихын, нумизматикасын Иэм хронологиясен» ейрэнэ. «Казан татарлары этнографиясе» буенча лекциялэр укый. Аныц лекциялэре YЗ тикшеренYлэренэ, YЗ ейрэнYлэренэ нигезлэнгэнгэ кYрэ, студентларныц гына тYгел, академиядэ эшлэYче галимнэрнец дэ игътибарын щэлеп итэ. Эмма «дошман сыйныф вэкиле» ярлыгы тагылган Мэрьямгэ фэнни эшен Казанда дэвам итэргэ мемкинлеклэр бетэ, ул Бакуга китеп урнашкан абыйсы янына кYчэргэ мэщбYP була.

Киц щэмэгатьчелек талэбе белэн 1906 елны университетларга хатын-кызларны, ирекле тыцлаучылар сыйфатында гына булса да, кабул иту хакында карар чыгуын бишенче елгы революция казанышларыныц берсе Иэм эИэмиятлесе дип санарга кирэк, элбэттэ. 1908 елдан Россия университетларын-да ике мецгэ якын хатын-кыз ирекле тыцлаучы булып белем ала башлый (Покровская, 1908: 169). Шулар арасында Казан университетына 1906 елда ук ирекле тыцлаучы сыйфатында кабул ителгэн Рокыя Шэйхаттар кызы Гобэева да бар (ТР ДА. 977 ф. 44100 эш).

Эмма бу хокуклар бик тиз юкка да чыга. Кара реакция башлануга, Мэгариф министры циркуляры белэн хатын-кызларны университетларга алма-

ска, 1907/08 уку елында кабул ителгэннэрне дэ чыгарырга дигэн курсэтмэ бирелэ (Покровская, 1908: 169).

Инде эйтеп Yтелгэнчэ, бары тик Беренче бетенденья сугышы башлангач кына, 1915 елны университетларнын кайберлэренэ кызларны кабул итэргэ рехсэт бирелэ. Казан, Саратов университетлары медицина hэм физика-математика, Томск университеты медицина hэм юридик факультетларга шул ук елда кызлар кабул итэ башлыйлар (О допущении..., 1915: 159).

Россиянен башкала шэhэрлэрендэ университет советларынын кызларны кабул итYгэ менэсэбэтлэре бик тискэре икэнлеге сизелэ. Петроград университеты ир-егетлэрдэн урын калса (бары 1916/17 елдан) гына кызларны кабул итэ башлаячагын белдерэ, э МэскэY университеты бу мэсьэлэгэ бетенлэй каршы чыга (Женщины..., 1916: 108).

1915 елны татарлардан ике кыз университетка кабул ителэ. Анын берсе -Мариинская гимназиясен алтын медальгэ тэмамлаган Эминэ Фэсэхетдин кызы Мехетдинова, икенчесе - Ксенинская гимназиясендэ елгергэнлек аттестаты ал-ган кемеш медальле Гайшэ Абдулла (Йосыф улы) кызы Апанаева. Икесе дэ медицина факультетын сайласалар да, Эминэ бер елдан юридик факультетка кучэ hэм юрист hенэре алып чыга.

Татар хатын-кызлары, югары белем елкэсендэге авырлыклар hэм кысрык-лауларга карамастан, бар тырышлыкларын hэм мемкинлеклэрен куеп, терле уку йортларына керергэ тырышканнар. Араларында зур унышларга иреш-кэннэре, ил кртэмендэ билгеле булганнары да бар. Моннан тыш, алар ищтимагый елкэдэ дэ Yзлэрен танытканнар, хатын-кызларнын хокукларын як-лап чыгыш ясаганнар, терле мэсьэлэлэр буенча фикерлэрен щиткергэннэр.

КУШЫМТА

Октябрь революциясенэ кадэр Хатын-кызлар курсларында укыган татар кызлары

Фамилиясе, исеме Кайсы курста укыган Документ-ларда теркэлY датасы МэгьлYмат алын-ган чыганак

Акчурина Гайшэ Тимер-булат кызы Бестужев курслары 1912 СПб YДТА. 113 ф. 7 тасв. 114 эш.

Котлыярова Разия Селэйман кызы С.-Петербург Медицина курслары 1892 Азат хатын, 1965, №6

Батыршина Эминэ Йосыф кызы — " — 1898 СПб YДТА. 436 ф. 1—3 тасв. 8673 эш.

Абдрахманова Зэйнэп Садыйк кызы — " — 1901 9393 эш.

Эсфэндиярова Гелсем — " — 1901 9404 эш.

Гобэева Рокыя - " - 1902 — " —

Шэйхелгаттар кызы 9773 эш.

Рэщэпова Мэрьям Мирсэет кызы — " — 1902 9927 эш.

Эхмэрова-ДэYлэткил-диева Маhипэрвэз Шаhбазгэрэй кызы 1904 10446 эш.

Колахмэтова Суфия - " - 1908 11625 эш.

Юныс кызы

Якупова Мэрьям Измаил - " - 1910 12129эш.

кызы

Алиева Фатима 1914 12680 эш.

Галэветдин кызы

вмидова Зелфия Ибра^Ьим 1914 12864 эш.

кызы

Акчурина Зэйнэб С.-Петербург 1904—1917 450 ф. 1 тасв. 29 эш.

Ибраhим кызы Стебутов авыл хужалыгы курс-лары еллар арасы

Эсфэндиярова Эния Солтан кызы — " — — " — 135 эш.

Мирсэлимова Маhруй Гайсэ кызы — " — — " — 2294 эш.

Ба^имбаева Гелэймэ — " — — " — 172 эш.

Эхмэт кызы

Рэмиева ДилэфрYЗ С.-Петербург 1913/14 52 ф. 1 тасв.

Шакир кызы Тарих-эдэбият курслары

Яушева Маhиэнвэр Мехэммэт кызы — " — — " — — " —

Акчурина Мэрьям Хэсэн кызы С.-Петербург Политехника курслары 1912 871 ф. 1 тасв.

Хэсэнова Мэдинэ Хесэен С.-Петербург 1916 — " —

кызы Табигать-фэнни курслары 47 ф. 1 тасв.

Шакулова Сара Касыйм С.-Петербург 1906 ТР ММ. ПИ секто-

кызы Физик-тэрбия курслары ры. 245 бэйл. 17387 эш.

Камалова Гелсем Закир С.-Петербург Пе- 1912 Азат хатын, 1965,

кызы дагогия курслары № 6.

Якупова Сэлимэ — " — — " — — " —

Котлыярова Тэнзилэ — " — 1910 — " —

Еникеева Сэгадэт — " — — " — — " —

Максудова МэхфYЗЭ — " — 1910—1914 Азат хатын, 1965, № 6.

Акимбитова Мэрьям — " — — " — Сеембикэ, 1917, №10, 158 6.

Айдарова Мэрьям ? — " — Азат хатын, 1965, № 6.

Юнысова Рокыя ? — " — — " —

Баишева Хэят ? — " — — " —

Шэфигуллина МэймYнэ ? — " — Сеембикэ, 1917, № 14, 312 6.

Булгакова Дилэрэ ? — " — — " —

Эсфэндиярова вммегелсем ? — " — — " —

Казан Родионова затлы кызлар институты

Ва^Ьапова Зелэйха 1909 ТР ДА. 199 ф.

Ибра^Ьим кызы 2 тасв. 1064 эш. 167 кгз.

Ва^Ьапова Мэдинэ — " — — " —

Ибра^Ьим кызы

M3CK3Y Югары курслары

Камалова Хэтимэ Закир кызы 1913 МYТА. 363 ф.

1 тасв. 81 эш.

182 кгз.

Хэкимова Фатима Ярулла кызы 1914 — " —

99 эш. 8431 ш/э.

Хэлфина Мэрьям — " — 8442 ш/э.

Хэнэфиева Хэдичэ Мехэммэт кызы — " — 8446 ш/э.

Казан Югары курслары

Гобэйдуллина Мэрьям Салих кызы 1910 TP ДА. 131 ф. 3 тасв. 1685, 394 a,

111, 1315 эшлэр.

Акимбитова Мэрьям Эким кызы 1910 — " —

Ва^Ьапова Фатима Ибра^Ьим кызы 1912 — " —

ДэYлэткилдиева Фатима Сэетгаскэр кызы 1912 — " —

Мехетдинова Мэрьям Фэсэхетдин кызы 1913 — " —

Рахманкулова Зелэйха Хеснетдин кызы 1914 - " -

Максудова Камилэ Мехэммэтшакир кызы 1915 Список слушательниц и вольнослушательниц Казанских высших женских курсов. Казань, 1915. С. 87.

Гобэйдуллина Рабига Мехэммэтшакир кызы 1915 С. 11

Юнусова МаЪирэ Мирсэет кызы 1917 - " -

Эхмэрова Зэйнэп Гайнетдин кызы 1917 - " -

Гафарова Сара (этисенен исеме ^рсэтелмэгэн) 1914/15 ТР ДА. 199 ф. 2 тасв. 1499 эш. 218 кгз.

Гафурова Зеhрэ (этисенен исеме ^рсэтелмэгэн) 1914/15 - " -

Казан университеты каршында акушерлык (повивальный) институты

Гобэева (Колахмэтова) Гамбэрия Юныс кызы 1905 ТР ДА. 977 ф. 563 тасв. 6 эш.

Гобэева вммегелсем Шэйхаттар кызы 1908 566 тасв. 15 эш.

КЫСКАРТЫЛМАЛАР ИСЕМЛЕГЕ

СПб УДТА (ЦГИА СПб.) - Санкт-Петербург Yзэк дэYЛэт тарих архивы ТР ДА (ГА РТ) - Татарстан Республикасы дэYЛэт архивы ТР ММ (НМ РТ) - Татарстан Республикасы Милли музее МУТА (ЦИАМ) - МэскэY Узэк тарих архивы

ЧЫГАНАКЛАР

Женщины и университет // Женский вестник. 1916. №7-8. С. 108. О допущении женщин в университеты // Женский вестник. 1915. №9. С. 159. Покровская М.И. Женщины в русских университетах // Женский вестник. 1908. №7-8. С. 169.

СПб УДТА. 47 ф. 1 тасв.

СПб УДТА. 52 ф. 1 тасв.

СПб УДТА. 113 ф. 7 тасв. 114 эш.

СПб УДТА. 436 ф. 1 тасв. 8673 эш.

СПб УДТА. 450 ф. 1 тасв. 29 эш, 135 эш, 2294 эш.

СПб УДТА. 113 ф.

Табибэ Разыя ханым кученде // Вакыт. 1913. 8 сентябрь.

ТР ДА. 131 ф. 3 тасв. 111 эш, 394а эш, 1315 эш, 1685 эш. ТР ДА. 199 ф. 1 тасв. 948 эш. ТР ДА. 977 ф. 44100 эш. ТР ДА. 1339 ф. 1 тасв. 41 эш.

ЭДЭБИЯТ Эмирхан Р. Иманга тугрылык. Казан, 1997.

Бурнашева 3. Татар хатын-кызлар хэрэкэте тарихыннан. Казан, 1971. Лейкина-Свирская В.Р. Русская интеллигенция в 1900-1917 годах. М.: Мысль, 1981. Рэми И.Г., Даутов Р.Н. Эдэби CYЗлек (элекке чор татар эдэбияты hэм мэдэнияте буенча кыскача белешмэлек). Казан: Тат. кит. нэшр., 2001.

Санкт-Петербургские высшие женские Бестужевские курсы. 1878-1918. Л., 1973. 50 лет Первого Ленинградского медицинского института им. академика И.П. Павлова. Л., 1947.

Автор турында белешмэ: Биктимирова Тээминэ Эхмэт кызы, тарих фэннэре кандидаты, ирекле эзлэнуче (Казан, Россия Федерациясе); citno21@mai1.ru

Редакциягэ керде 10.04.2023 Кабул ителде 03.07.2023

ТАТАРСКИЕ ДЕВУШКИ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ (КОНЕЦ XIX - НАЧАЛО ХХ В.)

Т.А. Биктимирова

Независимый исследователь Казань, Российская Федерация citno21@mail.ru

В статье приводятся архивные сведения о татарских девушках, обучавшихся в российских университетах на рубеже Х1Х-ХХ веков, об учебных заведениях, которые они посещали, о поступлении в них и условиях обучения. Сделан вывод о том, что в этот период женщины получали образование преимущественно в Петербурге. Разия Кутлуярова стала первой среди татарских девушек, обучавшихся на высших медицинских курсах. Известно, что в этой школе училась Амина Батыршина, которая впоследствии стала в Баку известным врачом и общественным деятелем. Татарские девушки изучали специальности, связанные с разными отраслями народного хозяйства, изучали политехнические, торговые, литературно-исторические, естественные науки. Высшие курсы, открытые для женщин, финансировались за счет частных пожертвований и финансовых средств студентов. Поэтому учиться в них могли не все. В 1906-1918 годах на историко-филологическом факультете Казанских высших курсов обучалось 12 девушек-татарок. В статье затрагивается вопрос об общественной деятельности татарских девушек, получивших высшее образование. Среди тех, кто окончил курсы, были те, кто продолжал обучение в высших учебных заведениях и стал заниматься наукой. Одна из них - Марьям Губайдуллина - училась в Казанском Северо-Восточном институте археологии и этнографии, читала лекции по теме «Этнография казанских татар».

В приложении к статье размещены сведения о татарских девушках, обучавшихся на женских высших курсах до Октябрьской революции.

Ключевые слова: татарская женщина, высшее образование, высшие курсы, медицина, история, филология.

Для цитирования: Биктимирова Т.Э. Татар кызлары Россия империясе югары уку йортларында (XIX гасыр ахыры - XX гасыр башы) // Историческая этнология. 2024. Т. 9. № 1. С. 49-60. БОР 10.22378/Ье.2024-9-1.49-60

Сведения об авторе: Биктимирова Тамина Ахметовна, кандидат исторических наук, независимый исследователь (Казань, Российская Федерация); citno21@mail.ru

Поступила 10.04.2023 Принята к публикации 03.07.2023

TATAR LADIES IN HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS OF THE RUSSIAN EMPIRE (LATE 19TH - EARLY 20TH CENTURY)

T.A. Biktimirova

Independent researcher

Kazan, Russian Federation

citno21@mail.ru

This article provides archival information about Tatar girls who studied at Russian universities at the turn of the 19th and 20th centuries. It informs about the educational institutions they attended, admission to schools and the learning environment conditions. During that period, women received education mainly in St. Petersburg. Raziya Kutluyarova was the first among Tatar ladies to study at higher medical courses. It is also known that Amina Batyrshina studied at that school, who later became famous as a doctor and public figure in the city of Baku. In addition, young Tatar women studied specialties related to various sectors of the national economy - polytechnics, trade, literary history, and natural sciences. Higher courses open to women were financed by private donations and from students' income. Therefore, not everyone could study there. It is known that in 1906-1918 twelve Tatar ladies studied at the Faculty of History and Philology of Kazan Higher Courses. The article also touches on the issue of social activities of Tatar girls who received higher education. Among the girls who completed the courses, there are those who continued to receive higher education and engage in science. One of them, Maryam Gubaidullina, studied at the Kazan North-Eastern Institute of Archeology and Ethnography, gave lectures on the topic "Ethnography of the Kazan Tatars."

As an appendix to the article, a list of Tatar ladies who studied at women's higher courses before the October Revolution is presented.

Keywords: Tatar woman, higher education, higher courses, medicine, history, philology.

For citation: Biktimirova T.A. (2024) Tatar ladies in higher educational institutions of the Russian empire (late 19th - early 20th century). Istoricheskaya etnologiya [Historical Ethnology]. Vol. 9. No. 1: 49-60. DOI: 10.22378/he.2024-9-1.49-60 (In Tat.)

REFERENCES Amirkhan R. (1997). Devotion to Faith. Kazan. (In Tat.)

Burnasheva Z. (1971). From the history of the Tatar women's movement. Kazan. (In Tat.) Leykina-Svirskaya V.R. (1981). Russian intelligentsia in 1900-1917. Moscow: Mysl' Publ. (In Russ.)

Rami I.G., Dautov R.N. (2001). Literary dictionary. Kazan: Tat. Kitap Publ. (In Tat.) St. Petersburg Higher Women's Bestuzhev Courses. 1878-1918. (1973). Leningrad. (In Russ.) 50 years of the First Leningrad Medical Institute named after academician I.P. Pavlov. (1947). Leningrad. (In Russ.)

About the author: Tamina A. Biktimirova is a Cand. Sc. (History), an independent researcher (Kazan, Russian Federation); citno21@mail.ru

Received April 10, 2023 Accepted for publication July 3, 2023