CC BY
0ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ ДИСКУРС В ТАТАРСКОМ ЖЕНСКОМ ОБЩЕСТВЕ И О ТАТАРСКОЙ ЖЕНЩИНЕ
УДК 394
ХХ ГАСЫР БАШЫНДА ТАТАР ХАТЫН-КЫЗЛАРЫ КУЗЛЕГЕННЭН МИЛЛЭТ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
Э.К. Сэлахова
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты Казан, Россия Федерациясе ilsalah@mail.ru
Х1Х-ХХ йезлэр чиге - татар ж;эмгыятендэ Yткэн турында фикерлэY hэм миллэтнец килэчэк Yсешенэ бурычлар билгелэY чоры. Вакытлы матбугат битлэрендэ халыкныц исеме хакында фикер алышулар башлана, татар зыялылары «миллэт», «миллият» тешенчэлэренец эчтэлегенэ карата карашларын белдерэлэр. Меhим сораулар хакында фикерлэшYгэ ирлэр белэн беррэттэн, татар хатын-кызлары да кушыла.
Бу мэкалэдэ автор милли мэсьэлэлэрне чишYгэ хатын-кызларныц позициясен кYЗЭTYне hэм бу юнэлештэ аларныц эшчэнлеген ейрэнYне максат итэ. Халыкныц милли тормышы мэсьэлэлэрен, аныц Yсеш перспективаларын хатын-кыз ^злегеннэн карау - хезмэтнец яцалыгы. Мэсьэлэгэ болай якын килY - меhим бурыч, ченки хатын-кызлар ж;эмгыятьнец килэчэктэ сыйфатын билгелэYче яшь буынны тэрбиялэYгэ турыдан-туры менэсэбэтле. Аларныц карашлары hэм Yсеш стратегиялэре бYгенге фэн ^злегеннэн чыгып караганда да зур кызыксыну тудыра.
ЭзлэнY нэтиж;эсе буларак, шул билгеле булды: XX йез башы татар хатын-кызы халык исеме хакындагы фикер-бэхэслэрдэ актив катнашкан hэм «татар» этнонимын яклаучы буларак чыгыш ясаган. Ул миллэт Yсеше стратегиясенец конкрет юнэлешлэрен билгелэYгэ елеш керткэн. Хатын-кыз фикере буенча, беренче чиратта, халыкныц физик сэламэтлегенэ игъти-бар булырга тиеш, аннан рухи сэламэтлек турында да CYЗ алып барырга була. Хатын-кызлар миллэтнец нигезе итеп дин hэм туган телне саныйлар. Хатын кыз кYЗлегеннэн чыгып караганда, Yсеш стратегиясе тэрбия hэм мэгарифкэ таянырга тиеш. Шуца да алар яшь буынны тэрбиялэYне Y3 еслэренэ бурыч итеп алалар, тэрбия турында хезмэтлэр язалар, хатын-кыз мэгарифен оештыруда конкрет эшлэр белэн шегыльлэнэлэр.
Мэкалэгэ кушымта буларак, ХХ йез башы татар матбугатыннан хатын-кызларныц татар милли хэятенэ фикерен чагылдырган чыганаклар тэкъдим ителэ.
© Салахова Э.К., 2024
Ачкыч сузлэр: миллэт, милли тэцгэллек, миллилек, татар халкы тарихы, татар хатын-
кызы.
XIX йез ахыры - XX йез башы - татар щэмгыятендэ зур Yзгэрешлэр чоры. Халыкнын Yзенец Yткэнен ^здэн кичереп, ана бэя биреп, килэчэгенен Yсеш юлларын билгелэгэн вакыт. Бу чорда халык миллэт булып формалаша, алга таба миллэт Yсеш югарылыгына - миллият дэрэщэсенэ кYтэрелэ. Зыялылар hэм фикер иялэре миллэтнен Yсеше, анын инсанияттэге YЗ урынын табуга шартлар булдыру хакында CYЗ башлый, шул чорнын мэгъгумати кинлегенэ чыга. Миллэт ничек кенэ Yсмэсен, хэяте нинди шартларда булмасын, тарихнын терле чорларында аны миллэт буларак саклау проблемасы килеп туачак. Бу мэсьэлэ ике яссылыкта каралырга тиешле: беренчедэн, миллэтнен YЗ эчендэге бетенлеген саклау, икенчедэн, анын ищтимагый-сэяси кинлектэге урыны, шушы шартларда яши алуы.
XX йез башында куелган ин зур проблемаларнын берсе - «без кем?» дигэн сорау, ченки халык зур тарих юлын Yтеп, халык, миллэт формалашунын катлаулы процессларын кичергэн (Шакуров, 2002: 50-63). Тарихнын терле чорларында Yзатамасын терлечэ ^рсэткэне дэ билгеле. XX йез башында алар Yзлэрен кем буларак таныганнар, нинди исем аларнын эчке халэтен кYрсэтэ алган? Бу вакытта халык арасында терле караш булган кебек Yк, шул чор галимнэре арасында да бердэм фикер булмый. Ш. Мэрщани Yзенен «Местэ-фадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар» (Мэрщани, 1989) хезмэтендэ халык атамасы буларак «татар» исеменен яклап чыга, эмма бэхэскэ нокта куелмый, фикер алышулар озак вакытка сузыла. 1913 елда «Ан» журналында Г. Го-бэйдуллин тарафыннан миллэт проблемасына караган 15 сораудан гыйбарэт булган анкета басыла (Миллэтне, 1913: 394). Бу анкета сорауларына бик кYп кеше, шул исэптэн Г. Гобэйдуллин да, YЗ фикерен белдереп зур мэкалэ белэн чыгыш ясый. Анкета игълан ителгэннэн сон, журналда щавап рэвешендэ тэкъдим ителгэн беренче фикернен авторы Г.И. Хэнифэ исемле ханым була. Ул, татар атамасын яклап, «Мина «татар» дилэр. Бервакыт бонлардан кызар идем. Лэкин хэзер бу CYЗне ишетсэм, ^крэгем кYтэрелэ, йерэгемдэ бер горур уяна ... Хыялым Алтайларга, Чынгыз вэ Сеембикэлэргэ таба китэ. Татар мин, дим hэм шунын белэн Yземэ зур шэрэф (дан, швhрдт) алгандай булам. ... Мин татар. Чынгыз минем бабам. Шул ике дэ мина шэрик (иптэш) булганнар - минем кардэшем» (Миллэтне, 1913: 394). Хэнифэ ханымнын татар тарихына кин карашы, татарларны Зур Терки деньянын бер меhим елеше итеп санавы кYренэ. Халык атамасы эчтэлегенэ этнос формалашуда барган озын, катлаулы процесс-ны сыйдыра. «Татар» атамасынын мэгънэсенэ карата булган тискэре карашы шул заман шартларына бэйле рэвештэ Yзгэреш кичергэн - ул бу атаманы, го-рурлык белэн, зур тарихны YЗ эченэ алган атама буларак кабул итэ. Хэнифэ ханымнын бу фикере шул чордагы щэмэгатьчелекнен зур ^пчелегенен кара-шын белдерэ, халыкнын тарихи процессларга анализ аша карый алу дэрэщэсенэ кYтэрелYен чагылдыра. 1913 елда «Тормыш» газетасында Сания Гыйффэт Кад-
рия1 язмасыннан «татар» атамасына кемнэрдер салырга телэгэн тискэре эчтэлекне юк шу халыкныц бары тик Y3 кулында булуын, моца тырышлык аша ирешергэ мемкин икэнлеге куренэ: «Бу рэвештэ кайсымыз хурланып, кайсы-мыз зурланып, милли эшлэрдэн кул селтэп читтэ торсак, тормышымыз Иаман иске булып, Yземез Иаман надан, ацсыз, фикерсез «татарка» булырмыз шул. «Татар, татарка» исемен ишеткэндэ хурланасымыз килмэсэ, зурланырлык бул-ганга кадэр миллэтемезне кутэрик, югарылатыйк. Аныц бердэнбер чарасы шул гына» (XX гасыр башы, 2020: 63).
XX йез башында татар хатын-кызы ищтимагый Иэм, хэтта, сэяси тормышта теп фигура булып щитешэ. Миллэт ечен борчылуы, фикерлэве Иэм килэчэккэ булган стратегиясе аларны ирлэр белэн бер рэттэн баручы кеч буларак таныта. Хэнифэ ханым да: «... тарихи татарлык, килэчэге якты булган татарлык бар ки, аныц алдында мин баш иям. Хэзерге кенемез хэсрэтле, лэкин Yткэндэ куэт, килэчэктэ нур курэм. Шул Иэм мине юата, шул Иэм мине бу халыкныц кызы булуым белэн мактандыра», - дип яза (Миллэтне, 1913: 394).
Хатын-кыз калэме белэн язылган мэкалэлэрдэн, шулай ук хатын-кыз-ларныц эш-гамэллэрен анализлау нигезендэ миллэтне саклау Иэм Yсеш юлла-рын ачыклауда хатын-кызларныц берничэ теп юнэлешне билгелэYлэре кYренэ. Беренчедэн, хатын-кыз миллэтнец яшэY шарты итеп аныц физик сэламэтлеген саклауны Иэм яклауны дэYлэт югарылыгында куюны талэп итэ. Икенчедэн, эхлак Иэм милли тэрбия, тел Иэм дин. Болар - миллэтнец нигезен билгелэYче шартлар. вченчедэн, мэгариф, уку-укыту системасы. Бары тик мэгарифле Иэм мэгърифэтле халык кына миллэт югарылыгын ала Иэм аныц килэчэккэ перспек-тивасы була.
1914 елда мегаллимэ вммегелсем Терешкавия нэкъ менэ миллэтнец физик сэламэтлеге мэсьэлэсе миллэтнец эхлакый сэламэтлеге белэн берYк дэрэщэдэ тора торган меИим шарт икэнлеген ацлату максатыннан «Сеембикэ» журна-лында «Миллэт вэ аныц тамырлары» дигэн махсус мэкалэ белэн чыга. Аныц фикеренчэ, бары тик сэламэт кешелэрдэн генэ сэламэт бала туа Иэм алар миллэтнец ныклыгын билгелилэр: «Ьэр миллэт Yсеп утыра торган агач шикел-ледер. Эгэр дэ агач таза, нык тамырлы булса, озак яши, Yзенец ямь-яшел яф-раклары, хуш исле аллы-гелле чэчэклэре, татлы щимешлэре белэн щан иялэренэ рэхэтлек, лэззэт бирэдер, эгэр дэ, киресенчэ, агач чери башлаган тамырлы булса, аныц озак яшэвен кетми, Иич тэ булмаган шикелле, коруын гына кетеп торырга кирэк буладыр. Миллэт тэ агач шикелледер. Эгэр дэ миллэтнец тамырлары булган без - татарлар тэн щэИэтеннэн дэ, эхлак щэИэтеннэн дэ таза, нык булсак, миллэтемезнец озак яшэвенэ, хэленэ курэ бэни бэшэргэ (кешелек двнъясына) файда китерYенэ иманымыз камил булырга тиештер» (Терешкавия, 1914: 10-11). Хатын-кызлар бу мэсьэлэне хэтта дэYлэт югарылыгына кYтэреп, 1914 елныц 15-25 июнендэ Санкт-Петербургта Yткэн меселманнарныц IV
1 Сания Хэбирщан кызы Кадыйрова (Гыйффэт) (1899-1957) - шагыйрэ, мегаллимэ, дэреслеклеклэр авторы.
Бетенроссия съездына мерэщэгать-тэкъдим белэн чыгалар. Хатын-кызлар талэбе буенча, никахка керергэ уйлаган кешелэрнен йогышлы авырулары бул-мау, сэламэтлеклэре сэламэт буын калдыра ала торган дэрэщэдэ булуы турында табибтан белешмэсе булу тиеш. Эмма съезд делегатлары аларнын бу тэкъдимен исэпкэ алмый. вммегелсем Терешкавия: «Ирлэремезнен бу кыйланышы чиктэн тыш зур щинаятьтер. Бу щинаятьлэре белэн алар без - хатын-кызларны Yзлэренэ дошман итэргэ юл гына ачалар. Бу исэ, ирлэремез ечен дэ, без - хатын-кызлар ечен дэ яхшы эш тYгелдер. Ченки без - татарлар, ирлэремез хатын-нар белэн, хатыннарымыз ирлэр белэн кулга-кул тотынышып барганда гына яши алачакмыз», - дип Yпкэ дэ белдерэ. Миллэт килэчэге ечен керэштэ уртак уйлар, уртак максат hэм гамэл булырга тиеш. Кызганычка каршы, аларнын моннан кала тагын 5 елештэн торган башка тэкъдимнэре дэ исэпкэ алынмый.
Халыкны миллэт иткэн теп нигезлэр була. Жамал Вэлиди 1914 елда ба-сылган «Миллэт вэ миллият» хезмэтендэ шундыйлардан тел, дин, кан, ганганэ (традиция) hэм ватан берлеген атый (Вэлидев, 2010: 45). Хатын-кызлар да, миллэт тормышында хэлиткеч факторларны билгелэп, дин hэм туган телне ае-рып кYрсэтэлэр. вммегелсем Терешкавия язуынча, «безнен ечен дине ислам белэн татар теле бик мекаддэс нэрсэлэрдер. Шуна ^рэ дэ динебез ечен никадэр тырышсак, телебез ечен дэ шулкадэр Yк тырышуыбызнын естемездэ бик зур бурычтыр, ченки шушы ике терэк, шушы «дин», «туган тел» исемле ике тотка исэн, нык булган тэкъдирдэ генэ без, татарлар, исэн булачакбыз» (Терешкавия, 1914: 5-7). Дин hэм телнен бердэмлеге - миллэтнен аерылгысыз бердэм нигезе булуы башка гыйлем иялэре хезмэтлэрендэ дэ ассызыклана. Шул ук Ж. Вэлиди (Вэлидев, 2010: 36-87) дэ, Г. Гобэйдуллин (Сэлахова, 2022: 457467) да бу хакта кабат-кабат белдерэлэр.
Миллэтнен яртысын хатын-кыз тэшкил итэ, димэк дин hэм туган телне -миллэт нигезен катшатмас итэрлек итеп саклау, килэсе буынга аларнын меhимлеген анлату hэм ейрэтY, ирлэргэ йеклэтелгэн бурыч булган кебек Yк, ха-тын-кызнын да меhим бурычы булып та тора. вммегелсем Терешкавия татар хатын-кызына, гомерне буш CYЗлэр сейлэп уздырганчы, балаларга дин hэм туган телне ейрэтYне бурыч итеп куярга енди, хатын-кыз авызыннан чыккан hэр CYЗ туган телнен матур, тэрбияви CYЗлэре булырга тиеш дип саный. Анын фикеренчэ, хатын-кыз ищтимагый щаваплы йек алып, щэмгыятьне, миллэтне камиллеккэ илтYгэ тырышучы булса, миллэт алдындагы бурычын Yтэр.
Миллэтнен «рухи сэламэтлеге» - ул тэрбия. Татар хатын-кызлары эхлакый тэрбия hэм милли тэрбияне гамэлгэ куючы hэм саклаучы булырга тиешле. «Ана кочагында яхшы тэрбия алмаган балалар соныннан ничек тэрбияле булсын-нар?! Болардан нинди бер миллэт йитешсен?» (XX гасыр башы, 2020: 47). XX йез башы хатын-кызлары бу проблеманы билгелэп, аны бары тик аерым кешелэр, аерым гаилэ кысаларында чишY белэн генэ чиклэнмичэ, щэмгыять кинлегенэ алып чыгалар. СYЗ белэн генэ тYгел, э гамэл белэн эш итэлэр. 1893 елда ук Фэхрелбанат Селэймания балалар тэрбиясе буенча хатын-кызларга ад-реслап махсус китап яза, хэтта аны бастыру ечен бюрократик киртэлэрне узып
цензор рехсэтен алуга да ирешэ, эмма кулъязма кемнецдер кулында ятып, юкка чыга (Татар тэрбиясе, 2021: 5). Вакытлы матбугат барлыкка килгэнче Yк, татар хатын-кызлары Фэхрелбанат Селэймания (1854-1959), Галимэтелбэнат Бикти-мирия (1876-1906) халыкны миллэт итеп YCтерYДЭ теп кеч булган тэрбия Иэм хатын-кыз мэгарифе проблемалары буенча махсус китаплар язалар. Аларныц хезмэтлэрен хэтта миллэтнец тэрэккый итYенэ инструкция буларак та кабул итэргэ кирэк.
Миллэтнец деньяви кицлектэ лаеклы урыны булу - аныц белеме, мэгъ-рифэт югарылыгы, аныц мэдэнияте белэн бэялэнэ. Татар хатын-кызлары бу проблеманыц иц меИим мэсьэлэлэрнец берсе икэнлеген ацлап, конкрет эш-гамэллэр кыла башлыйлар. Татарларда хатын-кызныц икенче планда булуын алар берничек тэ кабул итэргэ телэмилэр, ченки хатын-кыз, ким дигэндэ, щэмгыятьнец яртысын тэшкил итэ, аларны укытмау, мэгърифэтле Иэм мэдэ-ниятле итмэYнец сыйфат дэрэщэсен ике мэртэбэ тешерэчэген ацлыйлар. Ацлап калу гына тYгел, э аны ирлэргэ дэ ацлату, киртэлэрне узып моны исбатлау да талэп ителэ. «Берничэ морза кызыныц алга китYе берлэн татар миллэте тэрэккый итсэ иде» (XX гасыр башы, 2020: 52), дип яза ФэY3ия ИбраИимова . Беренче чиратта аерым кешелэрнец белем алулары тYгел, э гомуммиллэт белеме турында уйлау тиешлегенэ басым ясала. Шуца да хатын-кызлар авылларда да мэктэплэр булдыру ечен тырышалар. Хэтимэ-Нэзифэ исемле автор «Шура» журналында миллэтнец алгарышыныц белем алу белэн тырышлыкныц икесе бергэ булуында кYрэ: «Нинди генэ миллэтне алмыйк, аныц алга китYе «белем» вэ «тырышлык» аркасында гына мемкин икэне бик ачык кYренэ. Шулай булгач, безгэ миллэтемезне алга щибэрY бары безнец уку вэ белYемез вэ ацар Иэр щэИэттэн мэгарифле вэ мэгълуматлы хадимнэр (хезмэтче, хезмэткэр) щитеш-терY берлэ генэ булачак» (XX гасыр башы, 2020: 79), дип яза. Г. Исхакый да миллэтнец Yсешендэ нэкъ менэ хатын-кызныц роле зур булуын ассызыклый: «Элбэттэ, миллэтнец бишеге булган хатын-кызлар галэме наданлыктан чыга-рылып, мэгариф яктысы белэн яктыртылса, миллэт тэрэккый итэчэктер» (XX гасыр башы, 2020: 68). Шунысы игътибарга лаеклы, XX йез башында миллэт булу проблемасы гына тYгел, э эшлекле миллэт булдыру проблемасы куела Иэм моца ирешY юлы нэкъ менэ хатын-кыз мэгарифен булдыру аша ^заллана: «хэзер миллэтнец иц нык тырышкан вэ иц беренче чиратта хэл ителергэ тиешле булган мэсьэлэсе хатын-кызларны укыту мэсьэлэсе булырга тиеш. Шунда гына чын эшлекле миллэт щитешер. Шунда гына алдагы кенемезгэ еметле ^з белэн карарга ярар» (XX гасыр башы, 2020: 69).
Миллэт халэтен билгелэYче тагын бер фактор - ул аныц милли тарихы булу. XX йез башында татар хатын-кызы бу проблеманы аерып кYрсэтми эле. Миллэт эшендэ хатын-кызлар теоретик хезмэт, фикерлэрдэн бигрэк гамэли як-
2 ФэY3ия Габдерэшит кызы Ибраhимова (1887-1985) - галим Габдерэшит Ибраhимов кызы. Берничэ хезмэт авторы.
3 Гаяз Исхакый (1878-1954) - мэгърифэтче hэм язучы, татар милли хэрэкэте эгъзасы.
тан эш итэлэр. Миллэт тэрбиясе hэм мэгарифе елкэсенен дэ зур елеше татар ха-тын-кызы кече белэн эшлэнэ.
XX йез башында татар хатын-кызлары заман куйган талэп - миллэт, мил-лият проблемасы икэнлеген тоеп, конкрет эшлэре белэн танылалар. Алар тара-фыннан меhим юнэлешлэр билгелэнэ, болар: халыкнын физик сэламэтлеге, ру-хи халэте - дин, туган тел, тэрбия, мэгариф hэм мэдэният.
КУШЫМТАЛАР
Миллэтне ничек ацлыйсыз?
Журналларнын Yткэн номерында шул гонван (исем) белэн бер анкета дэрщ итеп (теркэп), монын эченэ керэчэк мэсьэлэлэр 15 сеаль (сорау) рэвешендэ тэфсыйль ителгэн (ацлатылган), мехтэрэм ханым вэ эфэнделэрдэн шул сеальлэрнен hэркайсына яхуд (яки) беренэ вэ берничэсенэ щавап язулары Yтенелгэн иде. Мэсьэлэнен щитди рэвешендэ кузгатылыр чагы тэмам щитешкэн улмалы ки, терле тарафтан озын вэ кыска мэктYплэр килмэгэ башлады.
Без дэ илтифатларына (игътибарларына) тэшэккеремезне (рэхмэтебезне) белдереп, идарэгэ алынган тэртиплэр белэн «Ан»да щавапларны дэрщ итэ баш-лыймыз.
Идарэ.
^аваплар:
I
[ханым эфэнделэрнен YЗ телэYлэре белэн бу щавабынын имля (язу) вэ еслYбе (стиле) Yзгэртелде].
Мина «татар» дилэр. Бервакыт бонлардан кызар идем. Лэкин хэзер бу CYЗне ишетсэм, кYкрэгем кYтэрелэ, йерэгемдэ бер горур уяна... Хыялым Алтай -ларга, Чьщгыз вэ Сеембикэлэргэ таба китэ. Татар мин, дим. Ьэм шунын белэн Yземэ зур шэрэф (дан) алгандай булам.
Энэ теге кырган мыек ГабдYhне мин сеймим, гомерен гайбэт вэ чYпрэк белэн уздыра торган Фэхренисаларны кYрэсем дэ килми. Лэкин боларнын ба-рын щыйган уртак бер сыйфат - тарихи татарлык, килэчэге якты булган татар-лык бар ки, анын алдында мин баш иям. Хэзерге кенемез хэсрэтле, лэкин Yткэндэ куэт, килэчэктэ нур ^рэм. Шул hэм мине юата, шул hэм мине бу халыкнын кызы булуым белэн мактандыра ... Мин татар. Чынгыз минем бабам. Шул икедэ шэрик (иптэш) булганнар - минем кардэшем. Эдэбияттан, сэн-гатьтэн мин шул хиссиятнен ачык ифадэсен (ацлатылуын, гдYддлднешен) те-лим.
Музыкамыздан Yткэнгэ тэхсир (хдсрдтлдHY), килэчэккэ емет тоям.
Минем миллэтне анлавым - менэ шул терле.
Г. И. Хэнифэ.
Дин вэ туган тел
Ьэр халыкта мекаддэс ике нэрсэ бардыр: аларныц берсе - дин, икенчесе -туган телдер. Болар, башка халыкларда булган шикелле, АллаЪныц биргэненэ шекер, без - татарларда да бардыр. Шунлыктан, мин бары дин ислам белэн татар теле хакында гына язачакмын. Дерес, мехтэрэм укучылар, безнец ечен дине ислам белэн татар теле бик мекаддэс нэрсэлэрдер. Шуца ^рэ дэ динебез ечен никадэр тырышсак, телебез ечен дэ шулкадэр Yк тырышуыбыз естемездэ бик зур бурычтыр, ченки шушы ике терэк, шушы «дин», «туган тел» исемле ике тотка исэн, нык булган тэкъдирдэ генэ без татарлар исэн булачакбыз. Инде киресенчэ исэ, безне килэчэктэ «бетY» исемле ащдаИа, йерэк яргыч авызын ачып, йотарга дип торадыр. Моны ирлэребезгэ белY ^пме тиеш булса, шулкадэр Yк белYебезгэ хэзерге аналарга вэ килэчэктэ алар булачак кызларга да ляземдер (тиештер). Ченки ислам дине, татар теле ирлэребезнеке булган шикелле, без - хатын-кызларныкы да дыр. Шунлыктан да динемез белэн телемез ечен ирлэремез ни тикле тырышсалар, шулкадэр Yк без хатын-кызларга да ты-рышу зур бурычтыр.
Динемезнец исэн яшэвен телэсэц, яшьтэн Yк балаларымызны ислам рухы белэн тэрбиялэргэ кирэк булган шикелле, телемезне яшэтер, щир йезендэ аныц исемен югалтмас ечен, балаларымыздан телемезне сейдерергэ тырышырга кирэк. Эгэр дэ тырышмый, «Алма пеш - авызыма теш!», дия авызын ачып, агач башындагы алманыц тешYен кетеп яткан ахмак шикелле, динемез яшэсен, туган телемезнец щир йезендэ шеИрэте таралсын дия, сэбэбенэ керешми тик кенэ ятсак, телемез дэ бетэчэк, динемез дэ бетэчэк, алар белэн Yк бергэ, безнец ечен иц кыйммэтле булган нэрсэ - миллэтемез дэ, щэйге эссе кояшныц кызуы белэн эрегэн боз шикелле, «инкыйраз уты»ныц кызуы белэн эреп бетэчэктер. Бу -сукырныц ^рмэве, сацгырауныц ишетмэве шикелле Yк зур бер хакыйкатьтер.
Югарыда эйтелгэн, ^рсэтелгэн куркынычларныц барчасын да ацлатып, сызганып эшкэ керешэ башларга ^птэн Yк вакыт килеп щиткэн булса да, без -бичара хатын-кызлардан ^бемез, бик кYбемез миллэтемез яшэде ни, яшэмэде ни - хэбэрлэнми, йоклап кына ятмактамыз. Бу исэ канлы яшьлэремезне агы-зырлык, Yзлэремездэн ялкынлы «аИ»ларымызны чыгарырлык бер эштер. Ченки миллэтемезнец яртысын ирлэремез тэшкил итсэ, калган яртысын без - хатын-кызлар тэшкил итэмез. Шуца ^рэ ирлэремез миллэтемезне яшэтер ечен ты-рышканда, без «так-так» гайбэт щыеп, бер-беремезнец итен ашап йерсэк, миллэтемезнец килэчэк хэле бик куркынычлыдыр.
Телемезне, башка халыкларымызныц теллэре шикелле, щир йезендэ яшэтергэ, гомуми тарих битлэрендэ мэдэни тел итеп калдырырга кирэк урында, без - надан аналар телемезне, бер вакытта булган шикелле итеп калдырырга тырышкандай кыйланамыз, шулай булмаганда, без - аналар, килэчэктэ аталар булачак угылларымызны, аналар булачак кызларымызны, ачуымыз килгэн саен, «чэнчелгере!», «тончыккыры!», «чэчрэп киткере!», «марща!», «эрэм тамак!», «демеккере!» шикелле былчырак, щирэнгеч, язган вакытта кулларны калтыра-
тырлык CYЗлэр белэн балаларыбызны тэрбиялэми, тэмле, эхлакый CYЗлэр белэн тэрбиялэр идек.
Бетен тормышыбыздан кыйммэтлерэк булган балаларыбызны тиргэп, ачуымызны баскан буламыз. Эмма бу исэ кайгысын бетерер ечен аракы шикел-ле агуны эчеп, кыйммэтле сэламэтлегенэ Каф тавы шикелле зарар китергэн адэмнен ахмаклыгы шикелле, тэмсез CYЗлэр белэн балаларымызны ачуланып, каргап ачуымызны басу да бик зур ахмаклыктыр; ахмак адэм ачуын, кайгысын басар ечен аракы эчеп сэламэтлегенэ зарар китерсэ, без - надан, тэрбиясез ана-лар (дерес, башка халыкларда булган шикелле, бездэ дэ тэрбияле эхлаклы ана-лар бардыр, лэкин алар бармак белэн генэ санарлык дэрэщэдэ аздыр) ачуымызны басар ечен балаларымызны начар CYЗлэр белэн тиргэп, татлы газиз телемезгэ зарар, бик зур зарар китерэмез: безнен авыздан чыккан кабахэт CYЗлэр балаларымызнын рухларын щэзалыйлар, аларнын, балаларымызнын телемезгэ нэфрэтлэрен генэ арттыралар. Инде шунын ечен без - аналарынын, эгэр дэ Yземезне яхшы юлга салырга, Yземезне тезэтергэ тырышмасак, ахирэт кенендэ АллаЪнын ин бэхетсез коллары булып калачагы кен шикелле ачыктыр.
АллаИ башка мэдэни халыкларнын хатын-кызларын ан, гакыл, тэрбия, эхлак, гыйлем, hенэр белэн белэн зиннэтлэгэн шикелле, без - бичара татар хатын-кызларын да, шул ^ркэм сыйфатлар белэн зиннэтлэгэн иде!!
Мегаллимэ: вммегелсем Терешкавия, 1914 нче сэнэ 25 июль.
Миллэт вэ анын тамырлары
Ьэр миллэт Yсеп утыра торган агач шикелледер. Эгэр дэ агач таза, нык та-мырлы булса, озак яши, Yзенен ямь-яшел яфраклары, хуш исле аллы-гелле чэчэклэре, татлы щимешлэре белэн щан иялэренэ рэхэтлек, лэззэт бирэдер, эгэр дэ, киресенчэ, агач чери башлаган тамырлы булса, анын озак яшэвен кетми, ^Ьич тэ булмаган шикелле, коруын гына кетеп торырга кирэк буладыр.
Миллэт тэ агач шикелледер. Эгэр дэ миллэтнен тамырлары булган без -татарлар тэн щэhэтеннэн дэ, эхлак щэhэтеннэн дэ таза, нык булсак, миллэ-темезнен озак яшэвенэ, хэленэ кYрэ бэни бэшэргэ (кешелек двнъясына) файда китерYенэ иманымыз камил булырга тиештер.
Эгэр дэ без чире-чирли башласак, «миллэтемез бетте, югалды» дип «КалY
4
инна»ны укырга гына каладыр, ченки тамыры черегэн агач, никадэр тэрбиялэсэн дэ, яхшырмый, бэлки кеннэн-кен корый. Кеннэн-кен «эщэл» щыланынын Yзенэ таба бара гына бирэдер. Шушынын шикелле Yк, миллэтемез дэ, без - татарлар корый башласак, никадэр тырышсак та, яши алмаячак, бэлки бетYгэ йез генэ тотачактыр.
«Атны урлатканчы абзарынызны ныгыт!» дигэн мэкаль буенча нэселемез чери, бозыла башлаганга тикле, безгэ миллэтемез ечен тырышырга кирэктер.
4 КалY инна - Коръэннэн Бэкарэ CYрэсенец 155 нче аятеннэн. Тулырак гыйбарэсе: Иннэ лиллэЬи вэ инна илэйЬи ращигун (барыбыз да АллаЬы тарафыннан яратылганбыз Ьэм анын хозурына кайтачакбыз). Кеше Yлгэнен ишеткэч укыйлар.
Югыйсэ, терле-терле йогымлы, былчырак авырулар белэн нэселебез череп, эгъза щэhэтеннэн дэ, эхлак щэhэтеннэн дэ артта калсак, тырышуымыз белэн кYп файда чыгара алмыйбыз.
Югардагы CY3лэрне язарга мине мэщбYрэ иткэн нэрсэ - Петербургта кицэш мэщлесенэ щыйналган ирлэремезнец хатын-кызлар тарафыннан гарыз ителгэн файдалы телэклэргэ игътибар салмауларыдыр. Ирлэремезнец бу кыйланышы чиктэн тыш зур щинаятьтер. Бу щинаятьлэре белэн алар без - хатын-кызларны Yзлэренэ дошман итэргэ юл гына ачалар. Бу исэ, ирлэремез ечен дэ, без - хатын-кызлар ечен дэ яхшы эш тYгелдер. Ченки без - татарлар, ирлэремез хатын-нар белэн, хатыннарымыз ирлэр белэн кулга-кул тотынышып барганда гына яши алачакмыз.
Эгэр дэ эш эт белэн мачы шикелле яшэргэ калса, берни барып чыгачак тYгел. Бу, ирлэр безнец ничек кенэ булса да, без - хатын-кызларны бетен дэрэщэдэ калдырырыга тырышулары, э без - хатын-кызларныц бар кечемез белэн Yземезнец адэм икэнлегемезне деньяга ацлатырга тырышуымыз шикелле Yк бер хакыйкатьтер.
Мин бу мэкалэдэ ханымнар тарафыннан съездга5 гарыз ителгэн (щитке-релгэн) биш талэптэн тик берсен генэ язамын, ул исэ: «ейлэнэчэк кыз белэн егетнец кулларында сэламэтлеклэренэ, йогышлы авыру юклыкка даир (нигез, ацлатма) никахтан унбиш кен ЭYBЭЛ духтырдан алган шэhадэтнамэлэре булыр-га тиеш! Эгэр дэ никах укучы имам бу хосуста шебhэгэ тешсэ, никах укыячак кешелэрне табиб хозурына мегайинэ иттерэ белY хакына малик булсын (БелгертYче щаваплы кеше булсын). Ш^адэтнамэлэре булмаганлык белэн егеткэ имам никах укымасын» дигэн талэптер. Эгэр дэ бу талэп съезд тарафыннан эшкэ куелган булса, миллэтемезнец килэчэге ечен бик зур файдалы бер эш кыйлынып калган булыр иде. Лэкин, ни ечендер, «озын акыллы» ирлэремез бу талэпнец эhэмиятен ацламастай булып калганнар.
Бу талэпне укыгач, съездагы «озын колакларымыз»ныц котлары очкандыр. «Яраб! Бу нинди эш!» дия hэркайсы кYцеленнэн эйткэн булса кирэк, ничек тэ булса, тизрэк бу мэсьэлэне бетерергэ, тизрэк аны теткэлэп щиде дицгез артына ыргытып ташларга булса кирэк. Эмма бу эш исэ, тагы бер кат эйтэм, ^Ьич тэ га-фу ителмэслек бер щинаятьтер. Ченки алар шул кицэш мэщлесендэ булган ирлэремез бу талэпкэ игътибар салмаулары белэн миллэтемезгэ, миллэтемезнец тамырлары булган - татарларга зур, бик зур зарар китергэннэр. Моныц ечен алар миллэтемез алдында мэсьYЛ (щаваплы) булырга телэмилэр икэн, вещданнары алдында мэсьYЛ булырга мэхкYмлэрдер (тиешлэрдер). Аларныц доктордан шэhадэтнамэ алмый ейлэнгэн, доктордан шэhадэтнамэ алмый кияYгэ барган йогымлы авырулы ата-аналардан туган йогымлы авырулы балалардан миллионнарча лэгънэт алачаклары, кояшныц мэшрикътэн (квнчыгыштан) чы-гып, мэгърибтэ (квнбатышта) баюы шикелледер.
5 1914 елныц 15-25 июнендэ Санкт-Петербургта Yткэн меселманнарныц IV Бетен-россия съезды турында CY3 бара.
Эгэр дэ бу гарибтэ эйтелгэн талэп игътибарга алынып, ейлэнер вэ кияYгэ барыр ечен доктор тарафыннан шэhадэтнамэнен булынуы канунга кертелсэ, hэркем Yзенен сэламэтлеген сакларга, бар кече белэн фэкать эс-сыйхэт буенча яшэргэ тырышыр иде. Монын саен табигый миллэтемезнен тамырлары таза-рыр, монын саен килэчэктэ кечле, сэламэт бер миллэт булып яшэребезгэ еметебез артыр, монын саен «безнен миллэт щир йезендэ озак еллар яшэргэ мэх^м (тиешле) миллэттер», дия кYкрэгебезне киерер идек. Лэкин нихэл итмэк кирэк, эш бары шул бары мэгънэсез, хыялый «идек» белэн YЗ-Yземезне юатырлык булып торганда калгандыр.
Шулай, Аллаh безне «идек», «итэрбез» белэн гомер серергэ генэ яраткан инде! Шушы CYЗлэр белэн без Yзебезне, «бэY, бэY итсен бу бала, бэY, бэY итсен бу бала!» дия баласын йоклаткан ана сымак, йоклатабыз, йоклаганда авызына эфьюн кабып хыялый кYренешлэр белэн рэхэтлэнгэн бохаравый шэриф сарты тесле, матур-матур тешлэр кYреп лэззэтлэнэмез. Лэкин сак булырга кирэк, бу мэгънэсез, ялган тешлэрнен «лэззэте» озакламый безне эштэн чыгарып, харап итеп ташлаячактыр!
Мегаллимэ: Эммегелсем Терешкавия.
1914 сэнэ, 5 август.
ЧЫГАНАКЛАР
XX гасыр башы татар вакытлы матбугатында хатын-кыз мэгарифе мэсьэлэлэре (документлар щыентыгы) / тезYче-авторлар Мортазина Л.Р., Зиннэтуллина А.Э. Казан: ТР ФА Ш. Мэрщани исем. Тарих институты, 2020.
Вэлидев Дамалетдин. Миллэт вэ миллият // Дамал Вэлиди: эдэби Ьэм тарихи-доку-менталь щыентык / тез Д.Абдуллина, Щ.Мицнуллин. Казан: Дыен, 2010.
Мэрщани Ш.Б. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар. Казан: Татар.кит.нэшр.,
1989.
Миллэтне ничек ацлыйсыз? // Ац. 1913. № 22. Б. 394.
Татар тэрбиясе: Г Биктимирия Ьэм Ф.Селэймания хезмэтлэрендэ гаилэ тэрбиясе мэсьэлэлэре / тезYче-авторлар Мортазина Л.Р., Зиннэтуллина А.Э. Казан: ТР ФА Ш. Мэрщани исем. Тарих институты, 2021.
Терешкавия Эммегелсем. Дин вэ туган тел // Сеембикэ. 1914. № 19. Б. 5-7.
Терешкавия Эммегелсем. Миллэт вэ анын тамырлары // Сеембикэ. 1914. № 20. Б. 1011.
ЭДЭБИЯТ
Сэлахова Э.К. Г. Гобэйдуллин хезмэтлэрендэ «халык», «миллэт» тешенчэлэре // Историческая этнология. 2022. № 3. С. 457-467. Б01: 10.22378/Ье.2022-7-3.457-467
Шакуров Ф.Н. Развитие исторических знаний у татар до февраля 1917 года. Казань: Изд-во Казан ун-та, 2002.
Автор турында белешмэ: Сэлахова Эльмира Кадим кызы, тарих фэннэре кандидаты, яца тарих бYлегенец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан Республикасы Фэннэр акаде-миясенец Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); ilsalah@mail.ru
Редакциягэ керде 10.11.2023 Кабул ителде 10.01.2024
ПРОБЛЕМА НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ ТАТАР В НАЧАЛЕ XX В. ЧЕРЕЗ ПРИЗМУ ЖЕНСКОГО ВЗГЛЯДА
Э.К. Салахова
Институт истории им. Ш. Марджани
Академии наук Республики Татарстан
Казань, Российская Федерация
ilsalah@mail.ru
Рубеж XIX-XX вв. в татарском обществе характеризуется временем осмысления прошлого и определением задач на перспективное развитие татарской идентичности. В это время на страницах периодической печати разворачивается дискуссия о самоназвании народа, татарские интеллектуалы делятся своим видением понятия «нация» и «национальное». Наряду с мужской частью татарского общества к обсуждению важных вопросов присоединяются татарские женщины.
Автор статьи ставит следующую цель - проанализировать позицию женщин-татарок в отношении национальных вопросов и их деятельность по отстаиванию собственных взглядов. Новизна исследования в том, что вопрос национальной идентичности татар и перспективы развития татарской нации впервые рассматривается через призму женского взгляда. Он является важным, так как женщины напрямую связаны с воспитанием подрастающего поколения, которое определяет характер развития национального сообщества.
В исследовании выяснилось, что татарские женщины начала XX в. активно вступали в полемику о названии татарского народа и выступали защитником татарского этнонима. Они участвовали в формировании стратегии развития национальной идентичности татар. В числе приоритетной, по их мнению, задачи, стоящей перед татарами, является сохранение физического здоровья народа. После нее можно вести речь о духовном развитии. Женщины-татарки основой нации называют религию и татарский язык. Стратегия развития нации, по видению татарских женщин, должна опираться на воспитание и просвещение. Татарские женщины начала XX в. взяли на себя ответственную деятельность по воспитанию молодого поколения, писали об этом книги, занимались активной деятельностью по организации женского образования.
Автор приводит источники из татарской периодической печати начала XX в., в которых отражается точка зрения татарских женщин на проблему идентичности татарского народа.
Ключевые слова: нация, национальная идентичность, национальное, история татарского народа, татарская женщина.
Для цитирования: Сэлахова Э.К. ХХ гасыр башында татар хатын-кызлары кузлегеннэн миллэт проблемалары // Историческая этнология. 2024. Т. 9. № 1. С. 17-29. Б01: 10.22378^е.2024-9-1.17-29
Сведения об авторе: Салахова Эльмира Кадимовна, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела новой истории, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7 А. Казань, Российская Федерация); П8а1аИ@таП.ги
Поступила 10.11.2023 Принята к публикации 10.01.2024
THE PROBLEM OF TATAR NATIONAL IDENTITY AT THE BEGINNING OF THE 20TH CENTURY THROUGH THE PRISM OF A WOMAN'S VIEW
E.K. Salakhova
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
ilsalah@mail.ru
The turn of the 19th - 20th centuries in the Tatar society is characterized by a time of comprehending the past and defining tasks for the future development of Tatar identity. At this time, a discussion about self-designation of the people is unfolding on the pages of periodicals; Tatar intellectuals share their vision of the concepts of "nation" and "national". Along with the male part of the Tatar society, Tatar women join in the discussion of important issues.
The author of the article sets the following goal: to analyse the position of Tatar women regarding national issues and their activities in defending their own views. The novelty of the study is that it is the forst attempt to consider the issue of the national identity of the Tatars and the prospects for the Tatar nation's development through the prism of a woman's perspective. It is of much importance since women are directly related to the upbringing of the younger generation, which determines the nature of the development of the national community.
The study revealed that Tatar women of the early 20th century actively entered into debate about the name of the Tatar people and acted as a defender of the Tatar ethnonym. They participated in the formation of a strategy for the development of the Tatars' national identity. Priority tasks facing the Tatars, in their opinion, include the preservation of the physical health of the people. After that spiritual development can be discussed. Tatar women call religion and the Tatar language the basis of the nation. The development strategy of the nation, according to the vision of Tatar women, should be based on education and enlightenment. Tatar women of the early 20th century took upon themselves the responsibility to realise activities for educating the younger generation, wrote books on the topic, and were actively involved in organising women's education.
The author cites sources from the Tatar periodical press of the early 20th century, which reflect Tatar women's point of view of on the problem of the identity of the Tatar people.
Keywords: Nation, national identity, national, the history of the Tatar people, Tatar woman.
For citation: Salakhova E.K. (2024) The problem of Tatar national identity at the beginning of the 20th century through the prism of a woman's view. Istoricheskaya etnologiya [Historical Ethnology]. Vol. 9. No. 1: 17-29. DOI: 10.22378/he.2024-9-1.17-29 (In Tat.)
REFERENCES
Salakhova E.K. (2022) The concepts of "People", "Nation" in the works of G. Gubaydullin. Istoricheskaya etnologiya [Historical Ethnology]. Vol. 7. No. 3: 457-467. DOI: 10.22378/he.2022-7-3.457-467 (In Tat.)
Shakurov F.N. (2002) The development of historical knowledge among the Tatars before February 1917. Kazan: Kazan University Publ. (In Russ.)
About the author: Elmira K. Salakhova is a Cand. Sc. (History), Senior Research Fellow at the Department of New History, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7 A Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); ilsalah@mail.ru
Received November 10, 2023 Accepted for publication January 10, 2024
