Г. ГОБәЙДУЛЛИН ХЕЗМәТЛәРЕНДә "ХАЛЫК", "МИЛЛәТ" ТөШЕНЧәЛәРЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

УДК 930.1

Г. ГОБЭЙДУЛЛИН ХЕЗМЭТЛЭРЕНДЭ «ХАЛЫК», «МИЛЛЭТ» ТеШЕНЧЭЛЭРЕ

Э.К. Сэлахова

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец

Ш. Мэрщани исемендэге Тарих институты

Казан, Россия Федерациясе

ilsalah@mail.ru

XIX гасыр ахыры - XX гасыр башы - татар халкы тарихында Yткэннэргэ борылып карау, тарихи hэм мэдэни мэсьэлэлэр хакында фикерлэY, килэчэккэ, Yсешкэ бурычлар билгелэY вакыты. Бу чорда татар галимнэре hэм публицист-лары хезмэтлэрендэ «миллилек»нец асылын ачыклау, «халык», «миллэт» тешенчэлэре хакында фикерлэY алгы планга чыга, «Без кем?» дигэн сорауга ^авап эзлэY кYЗЭтелэ.

Тэкъдим ителгэн мэкалэдэ автор кYренекле татар галиме, тарихчы hэм педагог Газиз Гобэйдуллинньщ «Миллэтне ничек тэгъриф кылырга?» (1913) «Терекме, татармы?» (1918), «К вопросу о происхождении татар» (1928) дигэн хезмэтлэренэ таянып, аныц татар халкына халык исеме буларак бирел-гэн атамасы, татарныц миллэт булып формалашуы хакындагы фикерлэренэ анализ ясый, галимнец татар халкыныц асылы проблемасы хакындагы фикер Yсешен кYрсэтергэ омтыла. Г. Гобэйдуллиныц бу проблема хакындагы фикере аныц замандашлары фикере белэн чагыштыруда бирелэ.

Соцгы вакытта татар халкыныц асылы, эчтэлеге хакында кызыксыну ар-та. Проблема бYген дэ актуаль, шуца да XX гасыр башы галимнэренец бу хак-тагы фикерлэре аеруча меhим яцгыраш ала. Олеге тикшерещнец фэнни яцалыгы шул чор татар ^эмгыятендэге халык исеме буларак кулланылган атама hэм миллэт булып оешу хакындагы фикерлэрне татарныц беренче про-фессиональ тарихчысы Г. Гобэйдуллин хезмэтлэре аша кYрсэтYДЭн гыйбарэт.

Ачкыч сузлэр: миллэт, милли тэцгэллек, халык, тарихчы Г. Гобэй-дуллин, миллилек, тарих, мэдэният.

Тарих, тарихи вакыйгалар - алар тормышныц Yзе, кешелек тормы-шыныц чагылышы. Шуца да тарихта булган ниндидер проблема га-сырлар Yтеп тэ актуальлеген югалтмый, яцадан калкып чыгып, фикер алышуга китерэ икэн, моца бары бер табигый кYренеш итеп карау кирэклеге ацлашыла. XX йез башында татар ^эмгыятендэ кYп терле фикерлэр уяткан, шактый бэхэслэр китереп чыгарган мэсьэлэнец берсе - ул халыкныц Yткэне, аерым алганда, аныц килеп чыгышы, исеме hэм

аньщ миллэт буларак формалашу процессы. Бу сораулар бар халыкка да кагылган, гади халык аны Y3 яшэеше белэн кYрсэтсэ, татар зыялыла-ры, язучылар, галимнэр, проблеманы фэнни нигездэ тикшереп, анализ-лап, Y3 фикер серешлэрен матбугат битлэрендэ яктыртканнар, хезмэтлэрендэ, эсэрлэрендэ чагылдырганнар. XX йез башы матбуга-тында «Без кем?» дигэн сорау иц популяр сорауларныц берсе булган дэвер бар. Бу чорда татарларныц терле этнографик теркемнэре турын-да да кызыксыну арта. Фэннилек дэрэж;эсе белэн аерылып торган «Шура» журналына мондый сорауларга ж;авап табу, ацлау емете белэн гади кешелэр дэ хатлар яудыралар. «Шура» белэн мехэррирлек иткэн Ризаэтдин Фэхретдин бу тарихи проблемалар буенча hэр санда диярлек Y3 фикерлэрен биреп бара, мэкалэлэр урнаштыра. Журнал битлэ-рендэге язмаларда татар халкыныц формалашу этаплары, исеме, аныц терле этнографик теркемнэре хакындагы мэгьлYматларныц халык ечен ни дэрэ^эдэ кызыклы hэм эhэмиятле булганлыклары кYренэ. Озак ва-кытлардан килгэн бу кызыксыну, фикер терлелегенэ ж;авап биреп, Ш.Мэрж;ани проблеманы фэнни калыпка керткэн булса да, бу соцгы CYЗ, соцгы нокта була алмаган, аннан соц яшэгэн hэм и^ат иткэн галимнэр, язучылар Y3 хезмэтлэрендэ «миллэт», «халык» атамалары хакында фикерлэYне, язуны дэвам иткэннэр (Мэр^ани 1989: 1-36). XX йез башында бу фикер алышулар ике яссылыкта бара: берсе - И. Гас-пралыдан килгэн «теркичелек» булса, икенчесе - «татарлык»ны алга сергэн юнэлешлэр.

Газиз Гобэйдуллин да халык исеме хакында Y3 фикерлэрен белдергэн язмалар белэн матбугатта чыгыш ясый. Татарныц тарихи белем алган беренче профессиональ тарихчысыныц фикер сереше ае-руча кызыклы, аныц язмалары фикер тирэнлеге белэн аерылып тора (Насретдинова 1997: 5-26). Г.Гобэйдуллинныц «Терекме, татармы?» дип исемлэгэн мэкалэсе 1918 елда «Корылтай» газетасында денья кYрэ (Газиз 1918а), шул ук елны аны аерым китапчык итеп тэ чыгаралар (Газиз 1918б). Бу мэкалэсендэ автор Идел буе татарлары ечен нинди атама - «терек»ме, яисэ «татар» туры килэме, ни ечен туры килY-килмэвен тарихи яссылыкта курсэтэ. Бу хакта бик озак бэхэс барса да, ^п фикер эйтелсэ дэ, элегэ кадэр атаманы ошату-ошатмау турында гына CYЗ йертYгэ кайтып калына дигэн фикердэн чыгып, галим бу мэсьэлэгэ инде фэнни ^злектэн карап CYЗ эйтергэ вакыт ^иткэнлеген кYрсэтэ. Yзе исэ, мэкалэнец беренче юлларында ук, сорауны болай кую дерес тэ тYгел дип искэртэ, аныц карашынча, бу «Без терекме, эллэ монголмы?» дип сорауга тиц була. Аныц ечен «татар» белэн «монгол» бер Yк мэгънэдэге атамалар. Г. Гобэйдуллин мэкалэсендэ Yзенец элеге ^зал-лавын дэлиллэY ечен тарихтан, тарихи чыганаклардан мемкин кадэр

^брэк мисаллар китерергэ омтыла, хэтта ки бу фикеренэ башкаларны да кирэгеннэн артыграк та инандырырга тырыша, дигэн тээсир кала.

Бу очракта, ялгыш фикерлэргэ урын калмасын ечен, XX йез ба-шында «терек» атамасыныц терки халыкларга карата кулланылган атама булуын ачыклап куярга кирэк, биредэ хэзерге терек халкы хакында CY3 бармый. МэгълYм булганча, татарлар Yзлэренэ карата кулланылган бу атаманы бары тик читлэр тарафыннан тагылган итеп, аныц бары тик тискэре эчтэлеген генэ кYрэлэр. Шуца кYрэ дэ халык Yзен, дини яктан ассызыклап, «меселман» дип атауны тиешлерэк дип сана-ган. Бу ацлашыла да, ченки гасырлар дэвамында барган диннэн яздыру сэясэтеннэн иза чиккэн халыкныц бу якка басым ясавы, бу атаманы куллануы табигый хэл.

Идел буе татарлары ечен «меселман» атамасын куллану халыкныц тулы бер елешен ацлатмый. Г. Гобэйдуллин фикеренчэ, болай атаган очракта халыкныц бер елеше булган, эмма дин ягыннан аерылып тор-ган «керэшен» татарлары тешеп кала, hэм бу дерес булмас иде. Идел буенда яшэYче халык, хэзерге татарлар, галим фикеренчэ, «Урал-Алтай кавеменнэн [нэселеннэн] булып, бу кардэш кавемнэрнец «терек» ж;енесенэ мэнсYб [караган] булганнарыннандыр. Аныц хэзерге теле, тарихы, эдэбияты, хэтта кабер ташларына кадэр моца шаЬитлэрдер» (Газиз 1918б: 2). Идел буе теркилэре тормышына «татар» атамасы яу белэн генэ килгэн: «Шулай итеп, монгол-татарлар хэзерге ^э^би [кеньяк] вэ шэркый [кенчыгыш] Русия тереклэренэ hежYм кылганнар, аларныц Y3 сэяси хэятлэрен ^имергэннэр. Аныц урынына монгол ха-кимияте корганнар иде», - дип яза (Газиз 1918б: 2). «Татар» исеме яу-лаучылар белэн тицлэштерелеп, Yзенэ тискэре тесмер алу сэбэпле, галим «меселманнар hаман да шул татарлыктан качалар, вэ Yзлэренец теллэрен «терки тел» дип атыйлар, шигырьлэрен «терки» дип исемлилэр, эдэбиятларын «терки» телдэге китаплар дилэр иде», ди, бу атаманыц негатив тесмергэ ия булганы ечен генэ тYгел, э халыкныц асыл тарихын, асыл эчтэлеген ацлатмаганга, халык атамасы буларак Yзен акламаганын ацлатырга тырыша. «Гомумтеркичелек идеясен тэгъкыйб кылу да [кY3ЭTY] безне, Волга меселманнарын, терек дип эйтергэ урын калдырадыр» (Газиз 1918б: 7). Татар этнонимына менэсэбэт озак вакытлар зыялылар тарафыннан да бик уцай булмый, исем итеп «терки» CYзен куллану озак дэвам итэ. Мисал ечен, Г. Баттал татар тарихына багышланган хезмэтенец исемен дэ «Казан теркилэре» дип куя (Баттал 1996: 189).

1918 елдагы мэкалэсенэ караганда, Г. Гобэйдуллин Yзен «теркичелек» идеясе тарафдары итеп кYрсэтэ, тарих, халыкныц исеме турындагы фикерлэвенэ нэтиж;э ясап, беренчедэн, «татар» исеме Урта Русия тереклэренэ рус hэм европалылар тарафыннан бирелгэн,

икенчедэн, «татар исеме безнец илгэ килгэн монголларныц падишаЬ-лары, нэселлэре безгэ падишаh булып утыргач, безгэ бирелгэн исем-дер», еченчедэн, «безнец атымыз «Волга тереклэре» булырга тиештер. Халкымыз арасында татар CYзенэ илтифат вэ хермэт юк; аны яратмый-дыр», - дип яза (Газиз 1918б: 11). Галимнец 1928 елда язылган «К вопросу о происхождении татар» дигэн хезмэте югарыда куелган про-блемага карата авторныц карашы Yзгэргэнен кYрсэтэ (Газиз 1928: 131— 141). Гэрчэ ул, нигездэ, 1918 елгы мэкалэсен язгандагы чыганакларга таянса да, ясаган нэтиж;элэре белэн аерылып тора. Беренчедэн, hэр тарихчы, галимнец фикере аныц тэ^рибэсе белэн Yзгэрергэ мемкин - бу табигый хэл, эмма шулай да бу очракта фэнгэ сэясэтнец тээсире сизелэ. Миллэт проблемасы хакында бэхэс аренасы булган шул чорныц фикер иялэре Y3 карашларын белдергэн «Шура» hэм «Ац»ны ул татарныц фэнни яки ярымфэнни буржуаз журналлары дип атый. Кайчандыр татар зыялылары «теркичелек»не якларга мэж;бYP булса, Октябрь инкыйлабыннан соц бу проблеманы чишYгэ без тулысынча объектив hэм фэнни карый алабыз, дип яза. Рус телендэ язылган мэкалэсендэ бу хакта ул: «Мы принимаем название «татар» для народности тюркского происхождения, живущей в Среднем Поволжье, как название исторически вполне законное и научное, определяющее данную народность и отделяющее ее от других, как название определенной этнической группы», - ди (Газиз 1928: 131). Бу очракта инде Г. Гобэйдуллин «татар» атамасын «монгол» CYзе белэн тицдэш итеп кYрсэтми, аныц ечен «татар» дигэн исем «терки» дигэн мэгънэдэ йери, ул «татар» атлы кабилэнец монголлар эпохасына кадэр Yк яшэгэнлеген hэм аларныц меhим бер халык булуы хакында CY3 йертэ. «Татар» ата-масын ике яссылыкта карарга була, бу ике яссылык бер-берсенэ тулы-сынча капма-каршы мэгънэгэ дэ ия булырга мемкин. «Татар» атамасы-на сэяси яктан, ягъни татар дэYлэте астында берлэшкэн халыклар, кабилэлэр ж;ыелмасы буларак карамыйча, этнографик я антропологик мэгънэдэ караган вакытта, татарлар монголлар да, шул ук вакытта алар терки кабилэ вэкиллэре дэ. Г. Гобэйдуллин Yзенец элегрэк денья кYргэн мэкалэлэрендэ татарларны монголлар итеп каравын таный, хэтта казан татарларын «татар» дип тYгел, э «теркилэр» дип атауны яклавын да кYрсэтэ. Моны шулай эшлэвен заман ихтыя^лары белэн аклый, шул ук вакытта, аныц фикере буенча, татар-монголлар яулап алучы буларак, Кенчыгыш Европа халыкларына, шул исэптэн, терки халыкларга да, яу белэн килгэн икэн, яулап алучылар исеме белэн ха-лыкны атау дерес булмас дигэн уй белэн, Идел буе меселманнарын «татар» исеме белэн атауны якламый. 1928 елда тарихчыныц бу мэсьэлэгэ фикере Yзгэреш кичерэ, шулай булган очракта да, ул мэсьэлэгэ тарихи яктан якын килеп, тирэнрэк карау кирэклегенэ басым

ясый. Аныц фикеренчэ, халык исеме буларак этнографик эчтэлек тYгел, э сэяси эчтэлектэге атама бирелYенэ тарихтан кYп кенэ мисаллар китерергэ була. Вакыт узу белэн, сэяси атаманыц бердэм дэYлэт соста-вына кергэн башка халыкларга нисбэтле кулланылуы да билгеле. Г. Гобэйдуллин тарихи процесс дэвамында бер Yк CY3нец терле эчтэлек алуы, аныц асылы Y3гэрYен дэ танырга кирэк дип саный hэм ул бу те-зисын тарихтан терле мисаллар белэн расларга тырыша. Татар халкыныц формалашуын ул бары Казан ханлыгы чоры белэн генэ бэйли, билгеле сэяси шартлар чорында галим ечен Алтын Урда чорын татар тарихыныц меhим бер этабы итеп карау мемкинлеге булмаган. Аныц «татар» этнонимы хакындагы фикерлэре 10 ел дэвамында шак-тый Yзгэреш кичерэ, Yзгэрешкэ галим фикере генэ нигез булмыйча, бу мэсьэлэдэ ^эмгыятьтэге сэяси вазгыять тэ зур роль уйный. Аныц соцгы мэкалэсе «Татарны ейрэнY жэмгыяте» кысаларында эшлэнгэн hэм шул оешманыц «Вестник научного общества татароведения» жур-налында басылган (Губайдуллин 1928: 131-141). Г. Гобэйдуллин 1923 елда оешкан элеге оешманыц эгъзасы булып торган, 1928 елга кадэр ^итэкчелектэ Галим^ан ИбраЬимов торган. Ж^эмгыять рэисе урынба-сары вазыйфасын Yтэгэн Г. ИбраЬимовныц фикерлэре дэ Г. Гобэйдуллин фикерлэре белэн аваздаш. Халык исеме буларак «татар» CYзе кулланыла икэн, без моныц белэн килешергэ тиешбез, ченки мондый кYренеш татарлардан кала башка халыкларда да кY3Этелэ: «эмма аца карап, hичбер вакыт бездэн «татар» дигэн CY3 алынмас. Ул яцлыш бу-лыр, бетен денья аныц яцлышлыгын белер, аныц зур афэте дэ булыр, шул хэлдэ дэ ул алыштырыла алмас. Ченки ул мэхаль [урынлы] бер эш. Андый бер мэртэбэ бирелгэн исемнэрне, яцлыш булса да, ЭYBЭ-лгечэ дэвам иткэнлегенэ адэмнэрдэ, фэнни истилахларда, миллэт-лэрнец, мэмлэкэтлэрнец - хэтта Америка шикелле бетен бер кыйтга-ларныц - исемнэрендэ денья тулы мисал» (Ибраhимов 2007: 10).

Г. Гобэйдуллинныц татар халкыныц этнос буларак формалашуы гына тYгел, э аныц миллэт булып ^итешYе хакындагы фикерлэре дэ игътибарга лаек, ченки халыкныц миллэт югарылыгына кYтэрелYе - ул аеруча меhим кYрсэткеч. Шуца кYрэ дэ, Г. Гобэйдуллин татарны халык буларак ейрэ^дэн алдарак та, мегаен меhимлек ноктасыннан карап, миллэт буларак анализлауга багышланган мэкалэлэре белэн чыгыш ясый. Авторныц бу мэкалэлэре «Ац» журналында 1913 елда ук денья кYрэлэр. «Ац» журналы бу мэсьэлэгэ ачыклык кертY hэм татар зыялыларныц фикерлэрен ^ыеп, укучыларга тэкъдим итY максаты белэн, «миллэт» тешенчэсен билгелэY буенча 15 сораудан торган со-раштыру тэкъдим итэ. Шулар арасында: «миллэт» нинди тешенчэ, миллэтнец нигезен нэрсэ тэшкил итэ; яисэ, миллэт дин, тел, Ватан белэн бэйлеме; «миллэт» hэм «милли рух»ныц эчтэлеге нинди h. б.

«Миллэт»не ^заллау, бу тешенчэгэ салынган эчтэлек белэн кайбер фикерлэр аерылып та торалар, hэр фикер иясе Y3 кYзаллавын Y3 дэлиллэре белэн раслый. «Ац» журналында бу дискуссиягэ фикерлэрен шул заманныц билгеле шэхеслэре Г. Гобэйдуллин, Г. Шэрэф, З. Ка-дыйри h. б. белдерэлэр. XX йез башында барган дискуссиялэрдэ инде эйтелэсе CYЗлэр эйтелгэн, бу хактагы мэсьэлэ хэл ителгэн кебек тоелса да, соцгы елларда, инде йез ел вакыт узып киткэннэн соц, бу сораулар-ны халык Yзе кабат кYтэреп, яцадан, заман ^злегеннэн карап бэхэслэшеп алды. 2021 елгы халык санын алу вакыты «миллэт» мэсьэ-лэсенец hэрвакыт актуаль калачагын, халыкныц, ничэ йез еллар узуга да карамастан, элеге елкэ белэн кабат-кабат кызыксыначагын кYрсэтте. Тарихтан мэгълYм булганча, кYп кенэ нэрсэлэрнец, вакыйгаларныц кYпмедер вакыттан соц кабатлану мемкинлеге бар, онытылган пробле-маларга яцадан карау, заманча кYЗлектэн чыгып анализлау гына тYгел, кYп вакыт моннан берничэ йез ел элек Yткэрелгэн карашлар белэн Yзара параллельлэр Yткэрергэ дэ кирэк була.

Г. Гобэйдуллинныц да «миллэт» турында эйтелгэн ^п кенэ фикерлэре хэзерге вакытта актуаль яцгырый. Аныц 1913 елда басылып чыккан «Миллэтне ничек тэгъриф кылырга?» дигэн язмасында хэзерге ж;эмгыять алдында торган кYп кенэ сорауларга да ждвап табарга мемкин. Хэзер миллэтне ничек тэгъриф кылырга [ацлатырга]? Туган телен белмэгэн, Y3 телендэ сейлэшмэYче хэзерге заман татарлары миллэт вэкиллэреме, юкмы? Миллэтнец нигез ташларыныц берсе -динме? Соцгы вакытта татар ^эмгыяте каршына куелган теп пробле-малардан берсе - тел югалу. Туган телендэ аралашмаган, ^п очракта хэтта исеме дэ татар исеменнэн ерак булган, эмма лэкин Y3 тарихын, Y3 халкын хермэт иткэн, ^эмгыятькэ хезмэт иткэн кешене татар миллэте вэкиле итеп кабул итэбезме? Яисэ миллэт вэкиле булу ечен миллэтнец туган телендэ аралашу мэжбYри шартмы? БYгенге ^эмэгатьчелек тэ бу сорауга бертерле генэ итеп, кистереп ж;авап бирэ алмый. Татарлар га-сырлар дэвамында Yзлэрен меселман исеме белэн атаганнар икэн, дин шулай ук миллэтне билгелэYче фактор була аламы, бер дин тотучылар бер миллэтне тэшкил итэлэрме, яисэ бер миллэттэ бер дин генэ булу мэжбYри шартмы?

Г. Гобэйдуллин фикерлэве буенча, беренче чиратта миллэтнец теп билгесе - аныц «инсаннар ^ыены» булуы. Инсаннарны, ягъни кеше-лэрне берлэштерэ торган билгелэрне тану меhим. Бу очракта ул мон-дый билгелэр турында фикерлэрен эйтэ. Мисал ечен, дин. «Шактый гына миллэтлэрнец бер динле, бер дингэ ышанганлыкларын кYрергэ тугры килэ, шуцар кYрэ дэ миллэтнец хассасы [Yзенчэлеге] «дин» тYгелме мэсьэлэсе хэтергэ килэ» (Газиз 1913а: 137-138). Тарихтан мэгълYм булганча, бер Yк миллэт булып формалашкан халыклар ара-

сында да терле дин тоту очракларына мисаллар бар. Мэсэлэн, алман-нар, аларныц бер елеше протестант булса, икенчелэре католик, эмма бу терлелек аларга бердэм миллэт буларак яшэYлэренэ комаучауламый, дип саный галим. Без моца татарныц Y3 тарихыннан да инана алабыз: меселман татарлар белэн христиан динен тотучы керэшен татар-ларыныц бер миллэтне тэшкил итYе - моныц ачык мисалы. Дин миллэтне билгелэYче бердэнбер билге булмаса да, аныц бердэм булуыныц уцай яклары барлыгын да билгелэп: «Лэкин башка миллэтлэр белэн кYрешкэндэ «дин»нец эhэмияте юк дия алмыйбыз. Ченки халкына, аныц мэдэниятенец дэрэ^эсенэ кYрэ дин шактый гына миллэтлэрнец куэтлэ^енэ, башка миллэтлэр белэн керэшYенэ ярдэм итэ. Вакыйган, без татар-терек миллэтлэренец Волга буендагыларыныц миллэтлэрен саклауда исламныц зур гына файдасы булганлыгын кYрэмез», - дип яза Г.Гобэйдуллин (Газиз 1913б: 137).

Тел мэсьэлэсе, тел бердэмлеге миллэтнец нигезе, элбэттэ. Эмма лэкин Г. Гобэйдуллин фикеренчэ, бары тик тел генэ миллэтне билгели алмый. Моны раслап, ул шактый дэлилле мисаллар китерэ. Хэзерге ва-кытта да бу татар ^эмгыятенец четерекле бер проблемасы, ченки билгеле шартлар нэтиж;эсе буларак, татар теле татар ж;эмгытенец бар эгъзасы ечен дэ аралашу теле тYгел. Г. Гобэйдуллин деньядагы иц бердэм миллэт - яhYДлэрне мисал итеп китерэ, яhYДлэр, терле дэYлэт составында яшэп, терле теллэрдэ аралашырга мэж;бYP булсалар да, аларныц бер миллэт булуын беркем инкяр итэ алмый. Бары тел генэ миллэтне билгелэYче булмавына мисаллар ^итэрлек. Инглиз телендэ сейлэшYче халыклар бик ^п, эмма алар барысы да бер миллэт тэшкил итмилэр. Г. Гобэйдуллин шул ук вакытта: «бер Yк телдэ сейлэшеп тэ, аерым миллэтлэр булып, хэтта дошманлыкта яшэY мисаллары да бар», - дип яза (Газиз 1913б: 137). Эмма шул ук вакытта «политикада миллэтлэргэ тел бик зур файда итэ». Хэтта чыгышлары белэн бер та-мырдан булып та, аерым миллэт оештырган халыклар бар. Аларга мисал итеп, Г. Гобэйдуллин: «Португалия hэм Испаниянец теллэре бер, гыйрклары [ырулары] бер була торып та, икесе ике миллэт ясыйлар», -дип яза (Газиз 1913б: 137).

Газиз Гобэйдуллин тел, дин hэм дэ дэYлэт уртаклыгы гына миллэтне билгели алмый, болар миллэтне ачыклауда махсус нокталар тYгел дип фикерли. Миллэт тешенчэсе бер билге белэн генэ билгелэнэ алмый, халык миллэт булып ирешсен ечен, берничэ факторныц булуы меhим, галимнец фикеренчэ, миллэтнец асылын билгелэYче фактор -ул гасырлар буе формалашып килгэн тарихи якынлык, тарихи бердэмлек. «Миллэт - ул кешелэр ^ыены, миллэтнец асыл тарихы ганганэлэргэ [традициялэргэ], хатирэлэргэ терэлгэн була: кешелэр бер-берсенец якынлыгын хис итэлэр, hэркайсыныц бабасыныц бабалары вэ

нэселлэре бер дошманга - дошман, бер дустка - дуст, бер ж;ирдэ тор-ганга, яисэ бергэ ^чеп йергэнне халык тарихи ^ырлары кыяфэтендэ ^целдэ саклыйлар. Шулай итеп, без миллэткэ хэзер рухи бер тэгъриф бирэмез: миллият - тарихи ганганэлэргэ бер булып, берлек хис иткэн адэмнэр ^ыеныдыр» (Газиз 1913 б: 138). Бу очракта «миллэт» белэн «миллият» тешенчэсе арасындагы мэгънэ тесмерлэре булуга hэм бу тешенчэлэргэ салынган эчтэлеккэ дэ игътибар oty кирэк. Г. Гобэйдуллин, «миллэт» тешенчэсенэ ацлатма биргэндэ, тел факторын кYрсэтми, Г. Шэрэф кYзаллавы буенча да «миллэт» тешенчэсе Г. Гобэйдуллин карашына якын, эмма ул бу очракта тел факторыныц ролен кYрсэтэ: «нэселлэре бер, тарихлары бэйлэнгэн, теллэре якын ха-лыклар бер миллэт тэшкил итэлэр», э «миллият», аныц фикеренчэ, «шул халыклардагы бер-беренец якынлык тойгысы, бер-берсе илэ бэйлэнгэнлеклэрен хис итYлэре миллият дип атала» (Шэрэф 1914: 4042). XX йез башында миллэт hэм миллият хакындагы фикерлэр ^п гыйлем иялэре тарафыннан эйтелгэн. Алар хакында, аларныц фикерлэрен анализлаган махсус фэнни мэкалэ дэ денья кYPде (Ибрагимов, Киямова 2016: 212-217).

Тарих, тарихи вакыйгалар hэрвакыт хэрэкэттэ, миллэтлэрнец берсе хаким, берсе мэх^м [ирексез] була. «Беренче очракта хекYмэт белэн миллият ^ыела, икенчесендэ мэгьлYб [^ицелгэн] теркем генэ галиб кешелэрнец ясаган хекYмэтенэ керсэ дэ, hаман да миллият идея-се бетми» (Газиз 1913а: 397). Газиз Гобэйдуллин фикеренчэ, мэх^м миллият - чын миллияттер, ченки хаким миллэттэ, кYп вакытта, миллият булудан бигрэк, «дэYлэт» булуы хис ителэдер. Тарих миллэт ал-дына терле сынаулар куя. Г. Гобэйдуллин чорына тарихныц тагын бер сынавы - сыйнфый керэш кушыла. Монда ^авабын ул шактый кыска тота: «Миллиятнец хэзерге эhэмияте хакында мин сейлэп тэ тормыйм: ченки гасырымыз - миллият hэм сыйнфый керэш гасырыдыр. Лэкин соцгы керэш «милли хискэ» hэрвакыт урын биреп бара» (Газиз 1913а: 398). Хэзерге чор ^злегеннэн карасак, тарихныц миллэт алдына Yзенец яца сынауларын куюын кYрэбез. Моны узу осталыгы - шулай ук миллэтнец халэтен кYрсэтYче билге булачак.

Татар халкы hэм аныц миллэте формалашу тарихы шактый кат-лаулы, XX йез башыннан алып, ул тарихи анализ объекты булып кала икэн, бу Y3 чиратында шул катлаулылыкны hэм аныц тирэнлеген ейрэнуне талэп итэ. XX йез башы зыялылары фикере буенча да, хэзерге галимнэрнец хезмэтлэренэ таянып та, шундый нэти^эгэ килергэ мемкин: татар халкыныц этноним исеме буларак, Yткэн тарихыныц байлыгын исэпкэ алган хэлдэ, тарих биргэн атаманы - «татар» CYзен куллануда киртэ булырга тиеш тYгел.

ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР

Баттал Г. Казан теркилэре. Казан: Татар. кит. нэшр., 1996. Газиз 1913а - Газиз Г. Миллэтне ничек ацлыйсыз? // Ац. 1913. № 22. Газиз 1913б - Газиз Г. Миллэтне ничек тэгъриф кылырга? // Ац. 1913. № 8. Газиз 1918а - Газиз Г. Без терекме, татармы // Корылтай. 1918. № 46. Гыйнвар.

Газиз 1918б - Газиз Г. Терекме, татармы. Казань: Миллят (Курултай),

1918.

Газиз Г. Миллэтне ничек тэгъриф кылырга? // Фэнни Татарстан. 2019. № 2. Губайдуллин Г.С. К вопросу о происхождении татар // Вестник научного общества татароведения. 1928. № 8.

Ибраhимов Г. «Без кем?» бэхэсе // Г. Ибраhимов. Миллэт. Тел. Эдэбият: Сайланма хезмэтлэр. Казан: Мэгариф, 2007.

Мэр^ани Ш.Б. Местафадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар. Казан: Татар. кит. нэшр., 1989.

Шэрэф Дан. Ничек ацларга? // Ац. 1914. № 2.

ФЭННИ ЭДЭБИЯТ

Ибрагимов М., Киямова А. Проблема национального в трудах татарских ученых и публицистов начала XX века // Филология и культура. 2016. № 1(43). С. 212-217.

Насретдинова Д.М. Историк Г.С. Губайдуллин (1887-1937): Жизнь и творчество. Автореферат на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Казань, 1997.

Автор турында белешмэ: Сэлахова Эльмира Кадим кызы, тарих фэн-нэре кандидаты, Яца тарих бYлегенец елкэн фэнни хезмэткэре, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш. Мэр^ани исемендэге Тарих институты (420111, Батурин ур., 7А, Казан, Россия Федерациясе); ilsalah@mail.ru

Редакциягэ керде 11.08.2022 Кабул ителде 07.10.2022

ПОНЯТИЯ «НАРОД», «НАЦИЯ» В ТРУДАХ Г. ГУБАЙДУЛЛИНА Э.К. Салахова

Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан Казань, Российская Федерация ilsalah@mail.ru

Конец XIX - начало XX вв. в истории татар - это период осмысления прошлого народа, размышлений об исторических и культурных вопросах, оп-

ределения основных задач его дальнейшего развития. В это время в трудах татарских ученых и публицистов на передний план выходит анализ и рассуждения о национальном, формируются дискуссии о понятиях «народ», «нация», ищется ответ на вопрос «Кто мы?».

Автор статьи обращается к трудам историка Г. Губайдуллина «Миллэтне ничек тэгъриф кылырга?» («Как объяснить понятие "миллэт"?» (1913) «Терек-ме, татармы?» («Тюрки или татары?») (1918), «К вопросу о происхождении татар» (1928) и на их примере исследует рассуждения ученого о названии татарского народа и формировании татарской нации. В работе показывается эволюция идей Г. Губайдуллина о татарской идентичности, проводится сравнительный анализ взглядов историка с рассуждениями ученых - его современников.

Следует особо отметить то, что в последнее время заметно возрос интерес к проблеме татарской идентичности. В связи с этим особую актуальность приобрело изучение данного вопроса в историческом ракурсе - через труды известных ученых начала XX в. Новизна исследования заключается в том, что на основании изучения научных статей первого татарского профессионального историка Г. Губайдуллина показана постановка и осмысление проблемы национальной идентичности татарского народа в начале ХХ в.

Ключевые слова: нация, национальная идентичность, народ, историк Г. Губайдуллин, национальное, история, культура.

Для цитирования: Салахова Э.К. Г. Гобэйдуллин хезмэтлэрендэ «халык», «миллэт» тешенчэлэре // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 3. С. 457-467. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-3.457-467

Сведения об авторе: Салахова Эльмира Кадимовна, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник отдела новой истории, Институт истории им. Ш. Марджани Академии наук Республики Татарстан (420111, ул. Батурина, 7А, Казань, Российская Федерация); ilsalah@mail.ru

Поступила 11.08.2022 Принята к публикации 13.09.2022

THE CONCEPTS OF "PEOPLE", "NATION" IN THE WORKS OF G. GUBAYDULLIN

E.K. Salakhova

Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences

Kazan, Russian Federation

ilsalah@mail.ru

The end of the 19th - early 20th century in the history of the Tatar people is a time of comprehension of their past, reflection on historical and cultural issues, determination of the main tasks of development. During this period, analysis and rea-

soning about the national issues come to the foreground in the works of Tatar scholars and publicists; they discuss the concepts of "people", "nation", raise the question "Who are we?"

In this article, the author refers to the works of historian G. Gubaydullin "Millatne nichek tagrif kylyrga?" (1913), "Torekme, Tatarmy?" (1918), "Revisiting the Question of the Origin of the Tatars" (1928), who, using the example of the listed works, examines his reasoning about the name of the Tatar people, about the formation of the Tatar nation and also shows the evolution of his understanding of the problem of Tatar identity. A comparative analysis of G. Gubaydullin's views on this issue with the arguments of his contemporaries has been conducted.

The fact that recently interest in the problem of Tatar identity has increased remarkably is of particular note. In this respect, the relevance of studying the given problem in the reflections of famous scientists of the early 20th century has increased. The novelty of this study lies in the fact that, the formulation and understanding of the scientific problem of the national identity of the Tatar people at the beginning of the twentieth century is presented based on the works of G. Gubay-dullin, the first Tatar professional historian.

Keywords: Nation, national identity, people, historian G. Gubaydullin, national, history, culture.

For citation: Salakhova E.K. G. Gobaydullin khezmatlarenda «khalyk»,

«millat» toshenchalare [The concepts of "People", "Nation" in the works of G. Gubaydullin]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 3, pp. 457-467. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-3.457-467 (In Tatar)

REFERENCES

Ibragimov M., Kiyamova A. Problema natsional'nogo v trudakh tatarskikh uchenykh i publitsistov nachala XX veka [The Problem of the national aspect in the works of Tatar scientists and publicists of the early XX century]. Filologiya i kultura, 2016, no. 1(43). (In Russian)

Nasretdinova D.M. Istorik G.S. Gubaydullin (1887-1937): Zhizrí i tvor-chestvo. Aftoref. diss. ... kand. ist. nauk [Historian G.S. Gubaydullin (1887-1937): Life and Work. Abstract of Cand. Sc. Hist. Diss.]. Kazan, 1997. (In Russian)

About the author: Elmira K. Salakhova, Cand. Sc. (History), Senior Research Fellow of the Department of New History, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (7 A, Baturin St., Kazan 420111, Russian Federation); ilsalah@mail.ru

Received August 11, 2022 Accepted for publication September 13, 2022