Научная статья на тему 'Г. ГОБәЙДУЛЛИННЫң 1913 ЕЛДА "МәКТәП" ЖУРНАЛЫНДА БАСЫЛЫП ЧЫККАН МәКАЛәЛәРЕНә АНАЛИЗ'

Г. ГОБәЙДУЛЛИННЫң 1913 ЕЛДА "МәКТәП" ЖУРНАЛЫНДА БАСЫЛЫП ЧЫККАН МәКАЛәЛәРЕНә АНАЛИЗ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
14
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МАНТЫЙК / МәДРәСә / МИЛЛИ ТАРИХ / ТАТАР ТЕЛЕ / җәДИТЧЕЛЕК

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Галиуллина Диләрә Мәгзум Кызы

Хезмәттә күренекле татар тарихчысы Газиз Гобәйдуллинның студент чорында «Мәктәп» журналында дөнья күргән, татар мәдрәсәләрендә мантыйк (логика) һәм тарих укытуга багышланган мәкаләләре тикшерелә. ХХ гасыр башында милли мәктәптә яңа, дөньяви фәннәрне укыту аеруча мөһим мәсьәләләрнең берсе саналган. Бу чорда татар телендә заман таләпләренә һәм шартларына туры китереп эшләнгән дәреслекләр әзерләү, яңа укыту алымнарына һәм ысулларына нигезләнеп белем бирү мәгариф өлкәсендәге иң мөһим эшләрнең берсе булган. Тарих буенча югары һөнәри белем алган Г. Гобәйдуллин яшь буында милли үзаң тәрбияләүдә гуманитар предметларның, аеруча мантыйк һәм тарих фәннәренең әһәмиятен яхшы аңлаган. Аның «Дин мәдрәсәләрендә тарих укыту» дигән мәкаләсендә укытучылар һәм шәкертләр өчен методик киңәшләр тәкъдим ителә. Татар педагогларының тарих укыту буенча тәҗрибәләре аз булган бу чорда әлеге күрсәтмәләрнең әһәмияте бик зур була. Мантыйк дәресләре татар мәдрәсәләрендә укытылса да, 1905 елгы инкыйлабтан соң программалар үзгәреш кичерә, заман таләпләренә туры килгән яңа дәреслеккә ихтыяҗ туа. Бу мәсьәләне тарихчы «Дин мәдрәсәләрендә мантыйк» дигән икенче бер мәкаләсендә күтәрә. ХХ гасыр башында татар җәмгыятендә «милләт» төшенчәсе һәм аның эчтәлеге турында фикер алышулар актуаль булган. «Иске тел hәм милләт» мәкаләсендә Г.Гобәйдуллин төрки халыкларның бердәмлеген саклау мәсьәләсен күтәрә. Борынгы төрки әдәбиятны яхшырак аңлау һәм өйрәнү өчен, ул мәктәпләргә яңа фән - чагатай телен укытуны кертергә кирәк дип саный. Бу мәкаләләрне өйрәнү һәм аларга анализ ясау галимнең милли мәгарифкә карашын ачыкларга ярдәм итә.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF G. GUBAYDULLIN’S ARTICLES PUBLISHED IN THE “MAKTAP” MAGAZINE IN 1913

The paper analyses the articles of the famous Tatar historian G. Gubaydullin published in his student years in the magazine “Maktap” (1913). The articles are devoted to the problems of teaching logic and history in Tatar madrasas at the beginning of the twentieth century. The introduction of new secular subjects into the learning process was especially relevant for the national school. Moreover, new teaching methods were developed in the absence of school textbooks in the Tatar language. Gubaydullin, as a future professional historian, understood full well the importance of humanitarian subjects, especially history and logic, in the formation of national identity of young people. In the article “Din madrasalarenda tarikh ukytu” (“Teaching history in religious madrassas”) he discusses the methodological recommendations for teachers and shakirds. The recommendations were important because Tatar educators had no experience in teaching history. Logic was studied in old-fashioned madrasas, but after the 1905 revolution the training programs were changed and there was a demand for a new textbook which would meet the requirements of the era...The paper analyses the articles of the famous Tatar historian G. Gubaydullin published in his student years in the magazine “Maktap” (1913). The articles are devoted to the problems of teaching logic and history in Tatar madrasas at the beginning of the twentieth century. The introduction of new secular subjects into the learning process was especially relevant for the national school. Moreover, new teaching methods were developed in the absence of school textbooks in the Tatar language. Gubaydullin, as a future professional historian, understood full well the importance of humanitarian subjects, especially history and logic, in the formation of national identity of young people. In the article “Din madrasalarenda tarikh ukytu” (“Teaching history in religious madrassas”) he discusses the methodological recommendations for teachers and shakirds. The recommendations were important because Tatar educators had no experience in teaching history. Logic was studied in old-fashioned madrasas, but after the 1905 revolution the training programs were changed and there was a demand for a new textbook which would meet the requirements of the era. The historian writes about this issue in the article “Din madrasalarenda mantyk” (“Logic in religious madrassas”). At the beginning of the new century, the Tatar public had heated discussions about the concept of “nation”. G. Gubaydullin expressed his opinion about the preservation of the unity of the Turkic peoples in the article “Iske tel ham millat” (“Old language and nation”). He considered it necessary to introduce a new school subject - the Chagatay language for a better understanding of the ancient Turkic literature. The analysis of these articles gives an idea of the scholar’s views on national pedagogy.

Текст научной работы на тему «Г. ГОБәЙДУЛЛИННЫң 1913 ЕЛДА "МәКТәП" ЖУРНАЛЫНДА БАСЫЛЫП ЧЫККАН МәКАЛәЛәРЕНә АНАЛИЗ»

Национальное образование и язык

УДК 94(47)

Г. ГОБЭЙДУЛЛИННЫЦ 1913 ЕЛДА «МЭКТЭП» ЖУРНАЛЫНДА БАСЫЛЫП ЧЫККАН МЭКАЛЭЛЭРЕНЭ АНАЛИЗ

Д.М. Галиуллина

Казан (Идел буе) федераль университеты

Казан, Россия Федерациясе

galiullinadm@mail.ru

Хезмэттэ кYренекле татар тарихчысы Газиз Гобэйдуллинньщ студент чо-рында «Мэктэп» журналында денья кYргэн, татар мэдрэсэлэрендэ мантыйк (логика) hэм тарих укытуга багышланган мэкалэлэре тикшерелэ.

ХХ гасыр башында милли мэктэптэ яца, деньяви фэннэрне укыту аеруча меhим мэсьэлэлэрнец берсе саналган. Бу чорда татар телендэ заман талэп-лэренэ hэм шартларына туры китереп эшлэнгэн дэреслеклэр эзерлэY, яца укы-ту алымнарына hэм ысулларына нигезлэнеп белем бирY мэгариф елкэсендэге иц меhим эшлэрнец берсе булган. Тарих буенча югары hенэри белем алган Г. Гобэйдуллин яшь буында милли Yзац тэрбиялэYДЭ гуманитар предметларныц, аеруча мантыйк hэм тарих фэннэренец эhэмиятен яхшы анлаган. Ан^1ц «Дин мэдрэсэлэрендэ тарих укыту» дигэн мэкалэсендэ укытучылар hэм шэкертлэр ечен методик кицэшлэр тэкъдим ителэ. Татар педагогларыныц тарих укыту буенча тэ^рибэлэре аз булган бу чорда элеге курсэтмэлэрнец эhэмияте бик зур була. Мантыйк дэреслэре татар мэдрэсэлэрендэ укытылса да, 1905 елгы инкыйлабтан соц программалар Yзгэреш кичерэ, заман талэплэренэ туры килгэн яца дэреслеккэ ихтыя^ туа. Бу мэсьэлэне тарихчы «Дин мэдрэсэлэрендэ мантыйк» дигэн икенче бер мэкалэсендэ кутэрэ.

ХХ гасыр башында татар ^эмгыятендэ «миллэт» тешенчэсе hэм аныц эчтэлеге турында фикер алышулар актуаль булган. «Иске тел Ьэм миллэт» мэкалэсендэ Г.Гобэйдуллин терки халыкларныц бердэмлеген саклау мэсьэлэ-сен кYтэрэ. Борынгы терки эдэбиятны яхшырак ацлау hэм ейрэну ечен, ул мэктэплэргэ яца фэн - чагатай телен укытуны кертергэ кирэк дип саный.

Бу мэкалэлэрне ейрэну hэм аларга анализ ясау галимнец милли мэга-рифкэ карашын ачыкларга ярдэм итэ.

Ачкыч сузлэр: мантыйк, мэдрэсэ, педагогика, милли тарих, татар теле, ^эдитчелек.

Миллэтебез тарихы беек шэхеслэргэ бай. Аларныц и^аты hэм эшчэнлеге сокландыра, э тормыш юлы уйланырга мэжбYP итэ. ХХ гасырныц 30 нчы елларында яшэгэн татар зыялыларыныц язмышлары аеруча аянычлы. Миллэт тарихында тирэн эз калдырган беренче татар профессоры Габдел-Газиз Гобэйдуллинга да фаж;игале тормыш юлын Yтэргэ насыйп була. Чын милли ацлы шэхес буларак, ул Yзенец теп бу-рычы итеп татар халкы тарихын ейрэ^не куя. Студент елларында ук кулына калэм ала. Беренче мэкалэлэре тарих фэненнэн ерак булса да, ж;эмгыять ечен актуаль булган проблемаларга, мэсэлэн, шул чор ^эдитчелэрен борчыган милли укыту системасын Yзгэртеп кору Ьб. мэсьэлэлэргэ кагыла. 1913 елда яна гына чыга башлаган «Мэктэп» журналында Г.Гобэйдуллинныц еч хезмэте - «Дин мэдрэсэлэрендэ мантыйк», «Иске тел Иэм миллэт», «Дин мэдрэсэлэрендэ тарих укыту» мэкалэлэре басылып чыга.

Yзенец педагогик эшчэнлеген Г. Гобэйдуллин соцрак башлый. Этисе - бай сэYДЭгэр Салих Гобэйдуллиннан матди яктан бэйсез булыр ечен, 1914 елда «Мехэммэдия» мэдрэсэсендэ хакимият рехсэтеннэн башка тарих укыта башлый (Насретдинова 1997: 45). Филология фэннэре докторы, профессор Ф.Яхин яшь егетнец беренче педагогик тэжрибэсе Иске Минзэлэбаш мэдрэсэсендэ башлана дип саный.1 Кыз-ганыч, бу фактны раслаучы документаль материаллар сакланып калма-ган. Тарихчы Yзе дэ бу турыда искэ алмый.

Авторныц «Мэктэп» журналында басылган мэкалэлэре белэн та-нышканда, аларны тэжрибэле кеше язган дигэн фикер туа. Бу хэлнец булуы мемкин, ченки 1905 елгы инкыйлабтан соц егет татар яшь-лэренец демократик хэрэкэтенэ кушылып китэ. Тарихта ул шэкертлэр хэрэкэте буларак билгеле. Хэрэкэтнец теп учагы булып «Мехэммэдия» мэдрэсэсе санала. Монда XIX гасырныц ахырында ук деньяви фэннэр укытыла башлый, мэдрэсэ шэкертлэре алдынгы карашлары белэн ае-рылып торганнар. Башта бу очрашулар «Сарай» номерларында Yткэрелгэн чэй мэжлеслэреннэн гыйбарэт булса, 1904-1905 елларда аерым оешма буларак формалаша. Хэрэкэтнец оештыручы органы булып «Мэркэз эл-ислах комитеты» санала. Житэкчесе итеп Фатыйх Эмирхан сайлана. Жыелышларда татар милли мэгарифе алдында тор-ган проблемалар кYтэрелэ (Насретдинова 1997: 46). Оешманыц басма органы да була - «Эл-ислах» газетасы. Газетаныц мехэррире булып Вафа Бэхтияров саналса да, чынлыкта «Эл-ислах» белэн Фатыйх

1 Бу турыда профессор Ф. Яхин Г. Гобэйдуллинныц тууына 135 ел тулуга ба-гышланган «Вклад татарских просветителей в развитие науки и просвещения тюркских народов СССР (1920-30-е гг.)» исемле фэнни-практик конференциядэ эйтеп Yтте.

Эмирхан ^итэкчелек итэ. Билгеле булганча, бу газетаныц эшчэн-легендэ ^п кенэ татар эдиплэре - Уральскидан кайткан Г. Тукай, Г. ИбраИимов, С. Рэмиев, М. Укмаси, Ш. Эхмэров И. б. катнашалар. Га-зетаны бастыру зур чыгымнар талэп итэ. Газиз Гобэйдуллинныц Yзенен бертуган энесе Габдел-Кадыйр белэн «Эл-ислах»ка матди ярдэм кYрсэткэнлеклэре билгеле. 1908 елныц май аенда гына алар газета редакциясенэ 400 сум акча бирэлэр. Э 1906 елдан башлап Г. Гобэйдуллин «Шимбэ» тYгэрэгенен эшчэнлегендэ актив катнаша башлый (Насретдинова 1997: 47). Бу тугэрэктэ Казанныц иц алдынгы карашлы яшьлэре очрашып, татар Иэм рус теллэрендэ спектакльлэр куялар, Y3 белемнэрен артыру естендэ эшлилэр.

Революцион фикерлэр белэн мавыгу Газизнец этисе белэн ике арада низагларга китерэ. Ул этисеннэн бетен булган малын эшчелэргэ таратуын талэп итэ. Аптыраган Салих Гобэйдуллин, улын акылга утыртыр ечен, хэтта аны солдатка бирY турында да уйлый (Насретдинова 1997: 48). Бу факт Газизгэ нык тээсир иткэн булса кирэк, ул укуга бирелэ, белемен артыру естендэ ^брэк эшли башлый. Бу вакыйгалар турында Фатыйх Эмирхан Исмэгыйль Аитовка язган хатында (26 октябрь, 1908 ел): «Газизне бу кеннэрдэ чак кына армиягэ алмадылар. Бик авырлык белэн калды», - дип искэ тешерэ (Насретдинова 1997: 49). Менэ шул чорда, Казаннан ераграк торыр ечен, аныц Минзэлэбаш мэдрэсэсендэ укыткан булуы бик мемкин. Ченки жандарм идарэсендэ ул сэяси яктан торыксыз Иэм «панисламизм» идеялэрен таратучы-ларныц берсе дип саналган (Насретдинова 1997: 50).

Г. Гобэйдуллин теп белемне кадими «Халидия» мэдрэсэсендэ ала, шуца кYрэ укыту системасын Иэм аныц проблемаларын яхшы белэ. Мэдрэсэлэрдэ мантыйк укытуга зур игътибар бирелгэн. «Дин мэдрэ-сэлэрендэ мантыйк» мэкалэсендэ Г. Гобэйдуллин мантыйк буенча яца уку китабы кирэклеген дэлилли. Ул мантыйкны дин белемен ацлау ечен иц кирэкле фэннэрнец берсе дип саный. Галимнец фикеренчэ, 1905 елдан соц мэдрэсэлэрдэ уку программаларына Yзгэрешлэр кертелгэч, иц тэнкыйтьлэнгэн фэннэрнец берсе мантыйк була. «Вакый-га шулай булмый хэл дэ юк: иске мэдрэсэлэребездэ укылган мантыйк тузган, искергэн, аныц искермэгэн бер кыйсеме - дедукция кыйсеме. Укытучыларныц ысулы искергэн, ярамаслык бер хэлгэ килгэн иде» (Газиз 1913а:42). Аныц уйлавынча, бу проблемаларны чишY ечен, «бердэн, мантыйк вэ чын дэрес китаплары, икенчедэн, аны укыта белYчелэрне хэзерлэргэ бер чара табу меИим эшлэрнец берседер» (Газиз 1913а: 43). Бу вакытта мэдрэсэлэрдэ укыту ечен КМаксудиныц «Мизанел-эфкяр» (1903) китабы кулланыла. Г. Гобэйдуллин бу уку эсбабыныц «гарэпчэ булуы, икенчедэн, мэдрэсэлэр ечен шактый озын булуы аныц мэдрэсэлэрдэ дэрес китабы булуына байтак зарар итэдер»,

Галиуллина Д.M. Г. Гoбайдyллинныц 1913 елдa «Mактап» жypиaлыидa бaсылып чыккaи макaлалаpена aиaлиз

- дип сaиый. Лакии, «^pa^bo» беp китaп тYгел, «6у асаp беp «эпoхa» ясaгaи кш-an. Meгaллимиаp фaйдaлaиaчaк беp китaп булып кгла-чaктыp», - дип та eстап куя (Гaзиз 1913a: 43). h. Maксyди - 1903-1905 еллapдa Кaзaи yиивеpситетыиbщ юpидик фaкyльтетыидa ^екле тbщлayчы бyлгaи, педaгoгикa бyеичa лекциялаpга йepгаи, бap гoмеpеи магapиф эшеиа бaгышлaгaн, Кaзaииbщ иц укымышлы зыялылapыннaн сaиaлгaи, елыиa eч-дYpт даpеслек чыгapгaн магъpифатче-гaлим. Ггди студеитиыц шуидый aбpyйлы шахесие таикыйтьлаpга aлыиyы бик кыю гдым, албатта (Гaффapoвa 2002: 12). h. Maксyди мактаплаpда aиa телеида укытуны хуплый, лакии, кYп теллаp белгаи кеше бyлapaк, мeгaеи, мaитыйк китaбыиыц гapапча булуыи дepес дип сaнaгaндыp. Г.Гoбайдyллии фикеpе бyеичa, мaитыйк бyеичa явд даpеслек беp яктaн мaитыйккa, икеиче яктaи фалсафага кеpеш бyлыpгa тиеш. Шyлaй бул-гaндa шакеpтлаpиец да мaитыйккa кapaшы Yзгаpеp, дoшмaилыгы бетаp дип сaиый ул (Гaзиз 1913a: 43).

«Иске тел hам миллат» макмасеи aвтop «миллат» тeшеичасеи aцлaтyдaи бaшлый. Бу, билгеле булгат^ ХХ гaсыp бaшыидa тaтap зыя-лылapы eчеи иц aктyaль пpoблемaлapиыц беpсе сaиaлгaи. «Эгаp беp кaвемиец кешелаpе Yзлаpеиец мадаиият, тел, тapихлapы беp икаиеи бе-леп, тopмыш eчеи дoшмaигa кapшы беpга кepашеpга киpак дип белсалаp, шул кaвем беp миллатка айлаиадеp». Аиыц фикеpеича, «миллат итеп тaиy эшеи кузгатгаи иаpса, hич шeбhасез, телдеp» (Гaзиз 1913в: 191). Г. Гoбайдyллин 1913 елдa «Ац» жypиaлыидa бaсылып чык-кaи «Mиллатие иичек a^napra?» макзласеида шyлaй ук тел, тapих hам ypтaк мадаиият бapлык тepки хaлыклapиы дa беp миллат итеп беpлаштеpеpга мeмкиилек биpа дигаи фикеpне Yткаpа (Нaсpетдииoвa 1997: 52). Moндa милли тел тypыидa, И. Гaспpaлы тapaфыииaи кYтаpелгаи тepки хaлыклap eчен «ypтaк тел» фopмaлaштbIpy пpoблемa-сы тypыидa дa CYЗ бapмый. Автop мадpасалаpда иске чaгaтaй телеи укы-тыpгa киpак дип сaиый. ^^бац^ллии фикеpеича, бу телие белY хнлык-лapиы беpлаштеpY eчеи гена тYгел, а иске тepки адабиятиы дepес aцлay eчеи да зyp аhамиятка ия. Mакaласеи: «Mеиа шуиы белY безие мадаии беpлаштеpеp, ва бapыбызны дa кapдаш ясap», - дип тамaмлый (Гaзиз 1913в: 191). Г. Гoбайдyллиииыц такъдимеиец мадpасалаpда иичек габул ителгаилеге билгесез. Билгеле бyлгaичa, Русия мeселмaииapыи беpлаш-теpYче тел булып ул чopдa гapап теле хезмат иткаи, pyс теле да тapaлa бaшлaгaи. Шyцa кYpа aиыц фикеpена игьтибap кYп бyлмaгaидыp. Лакии бу фaкт яшь егетнец миллат eчен бopчылyыи кYpсата.

Тaтap зыялылapыиыц фикеpлаpе, магapиф эшеидаге yцышлapы pyс хaкимиятен шeбhага сaлa. 1916 елдa «Пpaвoслaвиый сoбеседиик» жypиaлыиыц «Ииopoдческoе oбoзpеиие» кyшымтaсы бoлaй дип язa:

«Яца методик2 мэктэплэргэ миллэтчелек хас. Татарлар шуньщ ниге-зендэ бетен терки халыкларны берлэштерергэ омтылалар. Бу мэктэп-лэрдэ, алар фикеренчэ, укыту ана телендэ алып барылырга тиеш. Бу -бетен меселман халыкларын пантюркизм нигезендэ берлэштерY ечен ^тэрелгэн байрак» (Гаффарова 2002: 9). «Пантюркизм», «панисламизм» атамаларын беренче булып большевиклар тYгел, э рус шовини-стлары куллана. Соцрак, 1937 елда, Г. Гобэйдуллин нэкь «пантюркиз-мда» гаеплэнэчэк.

Мэдрэсэлэрдэ яца кертелгэн фэннэрнец берсе - тарих. Тарих Иэм филология факультетында укыган студент бу фэнне укытканда килеп чыккан проблемаларны да, жэмгыять ечен бу фэннец эИэмиятен дэ ях-шы ацлаган. Шунысын да искэртергэ кирэк, бу вакытта Г. Гобэйдуллин татарлар арасында тарих буенча югары деньяви белем алган кешелэрнец беренчесе була. Шуца кYрэ ул язган методик кYрсэтмэлэр, кицэшлэр укытучылар ечен дэ, шэкертлэр ечен дэ файдалы булган.

«Дин мэдрэсэлэрендэ тарих укыту» мэкалэсен галим тарихны ни ечен белергэ кирэк икэнен ацлатудан башлый. «Тарих гыйлеме шэкертнец мантыйгын, уйларга истигъдаден [сэлэтлелек, зирэклек] арттыра Иэм хэтерен тэрэкъкый [алга китY, Yсеш] иттерэдер» (Газиз 1913б: 218). Г. Гобэйдуллин укыту ечен тарихны иц катлаулы фэннэрнец берсе дип саный. «Тарих гыйлеме укыту кечкенэ эш тYгелдер. Терле фэннэр арасында тарих гыйлеме иц читен вэ иц ^п белем Иэм иц зур истигъдад сорый торган нэрсэдер» (Газиз 1913б: 219). Тарихчы дэвам итэ: «Бу фэнне укыту ечен бер китапны укытып, сорап чыгу гы-на житмичэ, мегаллим Yзе бик кYп белергэ, Yзенэ бер тарихи юл табар-га, Иэр кен Yзенэ билгелэнгэн дэрескэ бик житди эзерлэнеп килергэ ти-ештер. Мегаллим мемкин кадэр Yзенец милли эдэбиятында чыккан Иэммэ тарихи эсэрлэр белэн танышу белэн бергэ, чит теллэрдэге шул ук гыйлемнец эдэбияты белэн дэ таныш булырга тырышырга тиештер» (Газиз 1913б: 219). Г. Гобэйдуллинныц фикеренчэ, мегаллимнец даими рэвештэ белемен артырып торуы мэжбYPи: «укудан туктаган адэмнец Иичбер вакытта укытучы булырга хакы юктыр!» Тарихчы бик хаклы. Лэкин бу чорда татар телендэ милли тарих буенча эдэбият бик аз була. Татар зыялылары арасында иц киц таралган эсэрлэрнец берсе -Ш.Мэржанинец «Местэфадел эхбэр фи эхвали Казан вэ Болгар» (1885) китабы (Мэржани 1989). Моннан тыш, 1909 елда Г.Эхмэровныц «Болгар тарихы», 1910 елда «Казан тарихы» басыла (Ахмеров 1998). 1911— 1914 елларда h. Атласиныц бер-бер артлы еч тарихи хезмэте денья кYрэ: «Себер тарихы», «Сеенбикэ», «Казан ханлыгы» (Атласи 1992).

2 Яца методлы, ягъни яца аваз ысулына нигезлэнеп укытучы жэдит мэктэп-лэре турында CYЗ бара.

Галиуллина Д.M. Г. Гoбайдyллиииыц 1913 елдa «Mактап» жypиaлыидa бaсылып чыккaи макaлалаpена aиaлиз

Тapихи мaтеpиaллap вaкытлы мaтбyгaт битлаpеида да бaсылa бaшлый-лap. Aеpyчa Р. Фахpетдииoвиыц «Шypa» жypнaлындa дeиья кYpгаи макaлалаpе игьтибapгa лaек. Ул тapих, адабият, фалсафа, сангать белаи кызыксыиa, бик куп aтaклы шахеслаpиец тopмышыи тaсвиpлaгaи макaлалаp бaстыpa (Фахpетдииoв 1993). Aлapиыц кубесе aеpым китaп булып тa бaсылып чыга.

Mадpасалаpда тapих бeтеилай yкытылмaгaи дип айту дepес бул-мaс. ХХ гасыф бaшыидa, масалаи, «Meхаммадия» мадpасасенда Poссия тapихы бyеичa Йoсыф Aкчypa даpеслаp биpгаи (Гaффapoвa 2002: 8). Лакии кубpак гoмyми тapих, дин тapихын yкытyгa игьтибap биpгаииаp. Пoпyляp даpеслеклаpдаи Ф.Каpимииец «Meхтасap тapихе гомуми» (1911), «Meхтасap тapихе ислaм» (1912), З.Кaмaлииыц eч тoмлы «Ис-лaм мадаиияте тapихы»и (1913-1913) миснл итеп китеpеpга мeмкии (Гaффapoвa 2002: 10). Mена шушы тapихи асаpлаpие, тapихчы фике-pеича, мeгaллим узе гена тYгел, а шакеpтлаpга да y^irapra тиеш. Гн-лим «хазеpге шакеpтлаp apaсыидa pyсчa белгаииаpе да бyлгaнлыктaн», pyс телеидаге мaтеpиaллapиы дa кyллaныpгa мeмкиилек бap дип сaиый (Гнзиз 1913б: 219). ХХ гaсыp бaшындa тapих укыту бyеичa тaтap мeгaллимнаpенец тажрибасе aз, а метoдик кYpсатмалаp бyлмay сабап-ле, Г. Гoбайдyллин узеиец макмасеида aлapгa даpеслаpда кyллaнy eчеи фaйдaлы кицашлаp биpа. Иц аhамиятлесе - мaтyp, aцлaешлы итеп сeйлау. «Чeики шyлaй сeйлагаида шакеpтлаpга сeйлаиелгаи вaкыйгa-лap бик зyp таэсиp итеп, хатеpеида кaлыpгa yцaйлыpaк бyлaдыp». Лакии бeтеи кеше да oCTa сузле opaтop бyлa ммый. Оpaтopлыккa мадpасалаpда yкытмыйлap. Шyцa кYpа eйда yкытaчaк темa бyеичa мн-теpиaлиы кыскa итеп кагaзьга язapгa (кoиспектыи тeзеpга), «шул сeйлаячак ^pœ^ даpестаи aлдa кычкыpып яиса уз-узеца сeйлап кapay мehим» (Гaзиз 1913б: 220).

Г. Гoбайдyллиииыц даpес мыш бapy бyеичa такьдимиаpе:

- Шакеpтлаp иаpса тypыидa суз бapгaиыи белсеи eчен, даpес an-дыииaи темaны тaктaгa язapгa. «Бoлaй бyлгaидa, шакеpтлаp мeгaллим сeйли бaшлaгaч тн: «Бу ни хнктн сeйли икаи?» дип белми yтыpмыйчa, мeгaллимие тыцлapгa хазеpланалаp» (Гнзиз 1913б: 221);

- Эй эшеи œpapra. Ждвнп биpа aлмaсaлap, явд темaиы aцлaтмaскa;

- Явд темa aцлaткaидa, ayдитopия белаи диaлoг мыш бapыpгa, œ-payлap биpеpга. Бу метoд бaлaлapиы мaтyp сeйлаpга eйpатеp eчеи да фaйдaлы. Mасалан, XVIII гaсыp филoсoфлapы тypыидa ^^агенда тубаидаге сopayлapиы биpеп 6улн: «Фалсафа rop^?», «Филoсoф иаpса?» Бу oчpaктa шакеpтлаp «даpесие ихлнс белаи тыцлыйлap»;

- Даpесие узлаштеpу бyеичa тeп метoдик кYpсатмалаp: сopay, шакеpтлаp белаи сeйлашу, aцлaмaгaи ж;иpлаpеи яцaдaи нцлнту (гнзиз 1913б: 221);

- Теманы ацлатмыйча, китаптан укырга бирергэ ярамый. Галим фикеренчэ, «Менэ моннан монда кадэр укыгыз!» дип тарих дэресен 6^y Ьич ярамый. Авыр, чуалчык мэсьэлэлэрне мегаллим Yзе ацла-тырга тиеш. Дэрес сейлэгэндэ, вакыйгаларны халыкныц тормышы, мэдэнияте, элекке тормыш-кенкYреше белэн бэйлэргэ кирэк (Газиз 1913б: 219).

Педагог шэкертлэр ечен тарих фэнен ейрэ^нец кирэклеген ис-батлар ечен тYбэндэгелэрне китерэ:

- Тарихи фактларны ейрэнY балаларны уйланырга мэжбYP итэ, хыялны арттыра, «офыкларны кицэйтэ». «Чынлап та, шэкерт бер ва-кыйга яисэ бер тарихи шэхес хакында укыгач яисэ мегаллимнэн ишет-кэч, яхшы ацласа, шул вакыйганы, шул шэхесне ^з алдына китерэ башлыйдыр» (Газиз 1913б: 218);

- Тарих дэреслэрендэ Yзенец Ватаны Иэм миллэтенец борынгы тарихы турында ^п мэгълYмат ала;

- Тарих дэреслэре эхлакый тэрбия бирэ. «Шэкерт тарихи вакыйга-ларда чын булган шэхеслэрне кYреп, алардан гыйбрэт ала. Яхшы, беек адэмнэргэ охшыйсы килэ, миллэтенэ, ватанына хезмэт дэрте артадыр; зур адэмнэргэ охшау дэрте арту белэн бергэ, шэкерт яхшы эхлак, яхшы гадэтлэрнец ясалуына вэ тэрэкъкыйга тарих гыйлеме зур юл ачадыр» (Газиз 1913б: 218).

Бу методик кулланманы язганда, Г. Гобэйдуллинныц рус педагог-ларыныц хезмэтлэрен кулланган булуы бик мемкин, мэкалэдэ сылта-малар булмаса да, шундый фикер туа. Мэсэлэн, атаклы педагог К.Д. Ушинскийныц эсэрлэрен университет студентлары, элбэттэ, белгэннэр. Яшь буынны заман талэплэренэ туры китереп укытуны, уку-укыту системасына Yзгэрешлэр кирэклеген, миллэт язмышыныц мэктэп реформасы белэн бэйле икэнен Г. Гобэйдуллин яхшы ацлаган. Бердэм мэгариф системасы, бер типтагы дэреслеклэр, укыту програм-малары, тэрбия методикасы булмау мегаллимнэргэ кендэлек эшлэ-рендэ авырлыклар тудырган. ^бесенец яца, деньяви фэннэрне укыту буенча тэжрибэлэре дэ булмаган. Бу мэкалэлэр, бигрэк тэ тарихны укыту буенча методик кYрсэтмэлэр, мэдрэсэлэрдэге укыту программа-ларын камиллэштерегэ, дэреслэрне яца, Европа стандартлары буенча алып барырга мемкинлек биргэн.

ЧЫГАНАКЛАР ЬЭМ МАТЕРИАЛЛАР

Атласи h. Себер тарихы. Сеенбикэ. Казан ханлыгы. Казан: Татар. кит. нэшр., 1993.

Ахмеров Г. Избранные труды. История Булгарии. История Казани. Этнические группы и традиции татар. Казань: Тат. книж. издат., 1998.

Газиз Г. Дин мэдрэсэлэрендэ мантыйк // Мэктэп. 1913а. № 1.

Газиз Г. Дин мэдрэсэлэрендэ тарих укыту // Мэктэп. 1913б. № 9.

Газиз Г. Иске тел Ьэм миллэт // Мэктэп. 1913в. № 8.

Мэр^ани Ш. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар (Казан вэ Болгар хэллэре турында файдаланылган хэбэрлэр). Казан: Татар. кит. нэшр., 1989.

Фэхретдинов Р. Болгар вэ Казан тереклэре. Казан: Тат. кит. нэшр., 1993.

ФЭННИ ЭДЭБИЯТ

Гаффарова Ф.Ю. ЭхмэдЬади Максуди. Казан: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2002.

Насретдинова Д.М. Историк Г.С. Губайдуллин (1887-1937 гг). Жизнь и творчество. Дисс. ... канд. ист. наук. Казань, 1997.

Автор турында белешмэ: Галиуллина Дилэрэ Мэгзум кызы, тарих фэн-нэре кандидаты, Халыкара менэсэбэтлэр институтыныц Ватан тарихы кафед-расы доценты, Казан (Идел буе) федераль университеты (420111, Левобулач-ная ур., 44, Казан, Россия Федерациясе); galiullinadm@mail.ru

Редакциягэ керде 06.09.2022 Кабул ителде 20.10.2022

АНАЛИЗ СТАТЕЙ Г. ГУБАЙДУЛЛИНА, ОПУБЛИКОВАННЫХ В ЖУРНАЛЕ «МЭКТЭП» В 1913 ГОДУ

Д.М. Галиуллина

Казанский (Приволжский) федеральный университет Казань, Российская Федерация galiullinadm @таИгп

В работе анализируются статьи известного татарского историка Г. Гу-байдуллина, опубликованные им в студенческие годы в журнале «Мэктэп» (1913). Статьи посвящены проблемам преподавания в татарских медресе предметов «Логика» и «История». Внедрение в обучение таких светских предметов было особенно актуальным для национальной школы в начале ХХ в. Новые методики преподавания разрабатывались в условиях отсутствия школьных учебников на татарском языке. Г. Губайдуллин как будущий профессиональный историк хорошо понимал значение гуманитарных предметов (особенно истории и логики) для формирования национального самосознания молодежи. В статье «Дин мэдрэсэлэрендэ тарих укыту» («Преподавание истории в религиозных медресе») он рассматривает методические рекомендации для преподавателей и шакирдов. Рекомендации имели важное значение, поскольку у татарских педагогов не было опыта преподавания истории. Что касается предмета «Логика», то его изучали в старометодных медресе, а после

революции 1905 г. изменилась его программа. Кроме того был необходим новый учебник, который соответствовал бы требованиям эпохи. Об этом Г. Гу-байдуллин пишет в статье «Дин мэдрэсэлэрендэ мантыйк» («Логика в религиозных медресе»).

В начале ХХ столетия татарская общественность бурно обсуждала понятие «нация». Г. Губайдуллин в статье «Иске тел hэм миллэт» («Старый язык и нация») высказал мнение о необходимости сохранения единства тюркских народов. Он считал необходимым для лучшего понимания древнетюркской литературы введение в школах такого предмета как чагатайский язык. Анализ статей дает представление о взглядах ученого на национальное образование.

Ключевые слова: логика, медресе, педагогика, национальная история, татарский язык, джадидизм.

Для цитирования: Галиуллина Д.М. Г. Гобэйдуллинныц 1913 елда «Мэк-тэп» журналында басылып чыккан мэкалэлэренэ анализ // Историческая этнология. 2022. Т. 7, № 3. С. 482-491. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-3.482-491

Сведения об авторе: Галиуллина Диляра Магзумовна, кандидат исторических наук, доцент кафедры отечественной истории Института международных отношений, Казанский (Приволжский) федеральный университет (420111, ул. Левобулачная, 44, Казань, Российская Федерация); galiullinadm@mail.ru

Поступила 06.09.2022 Принята к публикации 20.10.2022

ANALYSIS OF G. GUBAYDULLIN'S ARTICLES PUBLISHED IN THE "MAKTAP" MAGAZINE IN 1913

D.M. Galiullina

Kazan Federal University

Kazan, Russian Federation

galiullinadm @mail.ru

The paper analyses the articles of the famous Tatar historian G. Gubaydullin published in his student years in the magazine "Maktap" (1913). The articles are devoted to the problems of teaching logic and history in Tatar madrasas at the beginning of the twentieth century. The introduction of new secular subjects into the learning process was especially relevant for the national school. Moreover, new teaching methods were developed in the absence of school textbooks in the Tatar language. Gubaydullin, as a future professional historian, understood full well the importance of humanitarian subjects, especially history and logic, in the formation of national identity of young people. In the article "Din madrasalarenda tarikh ukytu" ("Teaching history in religious madrassas") he discusses the methodological recommendations for teachers and shakirds. The recommendations were important

because Tatar educators had no experience in teaching history. Logic was studied in old-fashioned madrasas, but after the 1905 revolution the training programs were changed and there was a demand for a new textbook which would meet the requirements of the era. The historian writes about this issue in the article "Din madrasalarenda mantyk" ("Logic in religious madrassas"). At the beginning of the new century, the Tatar public had heated discussions about the concept of "nation". G. Gubaydullin expressed his opinion about the preservation of the unity of the Turkic peoples in the article "Iske tel ham millat" ("Old language and nation"). He considered it necessary to introduce a new school subject - the Chagatay language for a better understanding of the ancient Turkic literature. The analysis of these articles gives an idea of the scholar's views on national pedagogy.

Keywords: logic, madrasah, pedagogy, national history, Tatar language, Jadidism.

For citation: Galiullina D.M. Gobaydullinnyñ 1913 elda «Maktap» zhur-nalynda basylyp chykkan makalalarena analiz [Analysis of G. Gubaydullin's articles published in the "Maktap" magazine in 1913]. Istoricheskaya etnologiya, 2022, vol. 7, no. 3, pp. 482-491. https://doi.org/10.22378/he.2022-7-3.482-491 (In Tatar)

REFERENCES

Gaffarova F.Yu. Áxmedhadi Maksudi [Akhmetkhadi Maksudi]. Kazan: Sh. Marjani Institute of History of TAS Publ., 2002. (In Tatar).

Nasretdinova D. Istorik G.S. Gubaydullin (1887-1937 gg). Zhizn' i tvor-chestvo. Diss. ... kand. ist. nauk [Historian G.S. Gubaydullin (1887-1937). Life and Creativity. Cand. Sc. Hist. Diss.]. Kazan, 1997. (In Russian).

About the author: Dilyara M. Galiullina, Cand. Sc. (History), Associate Professor of the Department of National History of the Institute of International Relations, Kazan Federal University (44, Levobulachnaya St., Kazan 420111, Russian Federation) galiullinadm@mail.ru

Received September б, 2022 Accepted for publication October 20, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.