Научная статья на тему 'ТАТАР КүЧМә СөЙЛәШЛәРЕНЕң ФОРМАЛАШУ ТАРИХЫ һәМ үЗЕНЧәЛЕКЛәРЕ'

ТАТАР КүЧМә СөЙЛәШЛәРЕНЕң ФОРМАЛАШУ ТАРИХЫ һәМ үЗЕНЧәЛЕКЛәРЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
62
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИСТОРИЯ ПЕРЕСЕЛЕНИЯ ИРКУТСКИХ ТАТАР / ТАТАРСКИЕ ОБЩИНЫ / ПЕРЕСЕЛЕНЧЕСКИЕ ГОВОРЫ / МАТЕРИНСКИЕ ГОВОРЫ / ГОВОРЫ ВТОРИЧНОГО ФОРМИРОВАНИЯ / ИСТОРИЧЕСКИЕ ФАКТОРЫ / КЛАССИФИКАЦИЯ ПЕРЕСЕЛЕНЧЕСКИХ ГОВОРОВ / ТАТАРСКИЕ ГОВОРЫ ИРКУТСКОЙ ОБЛАСТИ / HISTORY OF MIGRATION OF IRKUTSK TATARS / TATAR COMMUNITIES / MIGRATION DIALECTS / MOTHER DIALECTS / SECONDARY FORMATION DIALECTS / HISTORICAL FACTORS / CLASSIFICATION OF MIGRATION DIALECTS / TATAR DIALECTS OF THE IRKUTSK REGION

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хөсәинова А.Я.

This article deals with the historical aspects of the migration of the Tatar dialects users of Irkutsk region. Since the history of people and their language is interrelated, the formation of a particular dialect should be considered in connection with the history of its speakers. This is especially important when studying the language characteristics of the population living outside the territory inhabited by the main body of native speakers. The history of the Tatar people includes the most important issue of migration of the peoples of the Middle Volga and the Urals, as well as the formation of various ethnic groups of the Tatar people who in the past settled outside the modern territory of the Republic of Tatarstan. This article aims to describe some aspects related to the ethnic formation of the Tatar population in Irkutsk region. The systemic and structural features and extralinguistic factors of the migration dialects allow us to provide insight into the peculiarities of the life of native speakers in different periods of their existence, including the most ancient ones. Thus, the analysis of the phonetic system of Tatar dialects in Irkutsk region shows that the original basis of mother dialects is preserved. The novelty of the research is due to the reference to the history of migration of Tatar dialects’ speakers to the territory under study and the study of the peculiarities of Tatar migrant dialects, the introduction into the scientific discourse of new information on the history of the migration of Irkutsk Tatars and the territorial distribution of dialect features recorded during complex expeditions. A historical and comparative analysis of the language material is carried out, taking into account the information about the history, culture, and social structure of the studied language community in the diachronic aspect. The unity of the Tatar diasystem is proved.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY AND PECULIARITIES OF FORMATION OF TATAR NOMADIC DIALECTS

This article deals with the historical aspects of the migration of the Tatar dialects users of Irkutsk region. Since the history of people and their language is interrelated, the formation of a particular dialect should be considered in connection with the history of its speakers. This is especially important when studying the language characteristics of the population living outside the territory inhabited by the main body of native speakers. The history of the Tatar people includes the most important issue of migration of the peoples of the Middle Volga and the Urals, as well as the formation of various ethnic groups of the Tatar people who in the past settled outside the modern territory of the Republic of Tatarstan. This article aims to describe some aspects related to the ethnic formation of the Tatar population in Irkutsk region. The systemic and structural features and extralinguistic factors of the migration dialects allow us to provide insight into the peculiarities of the life of native speakers in different periods of their existence, including the most ancient ones. Thus, the analysis of the phonetic system of Tatar dialects in Irkutsk region shows that the original basis of mother dialects is preserved. The novelty of the research is due to the reference to the history of migration of Tatar dialects’ speakers to the territory under study and the study of the peculiarities of Tatar migrant dialects, the introduction into the scientific discourse of new information on the history of the migration of Irkutsk Tatars and the territorial distribution of dialect features recorded during complex expeditions. A historical and comparative analysis of the language material is carried out, taking into account the information about the history, culture, and social structure of the studied language community in the diachronic aspect. The unity of the Tatar diasystem is proved.

Текст научной работы на тему «ТАТАР КүЧМә СөЙЛәШЛәРЕНЕң ФОРМАЛАШУ ТАРИХЫ һәМ үЗЕНЧәЛЕКЛәРЕ»

Аннотация

В данной статье рассматриваются исторические аспекты переселения носителей татарских говоров в Иркутскую область. Поскольку история народа и история языка взаимосвязаны, формирование того или иного говора должно рассматриваться в связи с историей его носителей. Это особенно актуально при исследовании языковых особенностей населения, живущего изолированно от территории проживания основной массы носителей языка. История татарского народа включает в себя важнейший вопрос миграции народов Среднего Поволжья и Приуралья, а также вопросы формирования различных этнических групп татарского народа, которые расселились в прошлом за пределами современной территории Республики Татарстан. В данной статье описываются некоторые аспекты, связанные с этническим формированием татарского населения Иркутской области. Системно-структурные особенности и экстралингвистические факторы переселенческих говоров позволяют раскрыть особенности жизни носителей в разные периоды их существования, в том числе самые древние. Так, анализ фонетической системы татарских говоров Иркутской области свидетельствует о сохранении исходной основы материнских говоров. Новизна исследования обусловлена обращением к истории переселения носителей татарских говоров на исследуемую территорию и изучению особенностей татарских переселенческих говоров, введением в научный оборот новых сведений об истории переселения иркутских татар и о территориальной дистрибуции диалектных особенностей, зафиксированных в ходе комплексных экспедиций. Проводится историко-сравнительный анализ языкового материала с учетом сведений истории, культуры, социального устройства рассматриваемого языкового сообщества в диахронном аспекте. Обосновывается единство татарской диасистемы.

Abstract

This article deals with the historical aspects of the migration of the Tatar dialects users of Irkutsk region. Since the history of people and their

УДК 811.512.145

Татар кучмэ сейлэшлэренец формалашу тарихы haM узенчэлеклэре

А. Я. Хвсзинова,

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. Ибракимов исемендэге тел, эдэбият hsM сэнгать институты, Казан шэк, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

History and peculiarities of formation of Tatar nomadic dialects

A. Ya. Khusainova,

G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan,

Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

language is interrelated, the formation of a particular dialect should be considered in connection with the history of its speakers. This is especially important when studying the language characteristics of the population living outside the territory inhabited by the main body of native speakers. The history of the Tatar people includes the most important issue of migration of the peoples of the Middle Volga and the Urals, as well as the formation of various ethnic groups of the Tatar people who in the past settled outside the modern territory of the Republic of Tatarstan. This article aims to describe some aspects related to the ethnic formation of the Tatar population in Irkutsk region. The systemic and structural features and extralinguistic factors of the migration dialects allow us to provide insight into the peculiarities of the life of native speakers in different periods of their existence, including the most ancient ones. Thus, the analysis of the phonetic system of Tatar dialects in Irkutsk region shows that the original basis of mother dialects is preserved. The novelty of the research is due to the reference to the history of migration of Tatar dialects' speakers to the territory under study and the study of the peculiarities of Tatar migrant dialects, the introduction into the scientific discourse of new information on the history of the migration of Irkutsk Tatars and the territorial distribution of dialect features recorded during complex expeditions. A historical and comparative analysis of the language material is carried out, taking into account the information about the history, culture, and social structure of the studied language community in the diachronic aspect. The unity of the Tatar diasystem is proved.

Ключевые слова

История переселения иркутских татар, татарские общины, переселенческие говоры, материнские говоры, говоры вторичного формирования, исторические факторы, классификация переселенческих говоров, татарские говоры Иркутской области.

Keywords

History of migration of Irkutsk Tatars, Tatar communities, migration dialects, mother dialects, secondary formation dialects, historical factors, classification of migration dialects, Tatar dialects of the Irkutsk region.

Благодарность

Статья подготовлена при финансовой поддержке молодежных научных Грантов Республики Татарстан № 18-32-шГ/202.

Acknowledgements

The article was prepared with the financial support of the youth scientific grants of the Republic of Tatarstan no. 18-32-shG/202.

Ж|ирле сейлэшлэр, гомумэн, тел кебек ук, тарихи-лингвистик тикшеренулэр ечен меhим тарихи чыганак булып кына калмый, э халык тарихын ейрэнугэ дэ ярдэм итэ. Татарлар соцрак урнашкан Себер, Иркутск ж;ирлэре сейлэшлэрен элегрэк урнашкан территория сейлэшлэре белэн чагыштыру, татарларныц соцрак яши башлаган елкэлэргэ кучену юлларын кузэтергэ мемкинлек бирэ. Татар сейлэшлэрендэ чит тел алынмалары барлыкка килуе татар Ьэм чит телле халыкныц теге яки бу территориядэге озак вакыт барган контактлары турында сейли. Шулай итеп, диалек-таль мэгълуматлар тарихка татар халкыныц тарихи юлларын торгызырга ярдэм итэ.

Татар теленец сейлэшлэрен ейрэну хэзерге диалектологиянец актуаль мэсьэлэлэренец берсе. Бу мэсьэлэдэ кучмэ сейлэшлэр аеруча эЬэмиятле. Терле территориядэ таралган сейлэшлэр буенча материаллар шактый дыелса да, аерым сейлэшлэрнец телара контаклары нэти^элэре, тирэлек йогынтысындагы узгэрешлэр Ьэм ана сейлэшлэре белэн чагыштырма анализ аспектындагы тикшеренулэр бик аз.

Элеге тикшеренYЛэр бик мehим, ченки кайбер кучмз сейлзшлзргз тулы нивелировка процессы яный. Шул сэбэпле ж;ирле материал ж;ыю, анализлау, классификациялэу мэсьэлэлэре хэл итуне сорый.

Татар халык сейлэшлэре бик киц территориялэргэ таралган. Элеге территориялэрнец кубесенэ татар халкы терле вакытта hэм терле юллар белэн кучеп килгэн. Алар терле яклардан чыккан кешелэр Ьэм яца дирлэрдэ бер терле шартларда булмый. Боларныц барысы да яца территориядэ формалашкан сейлэшлэр усешендэ терлелеккэ китерэ. Шул ук вакытта сейлэшлэрнец барлыкка килуендэ Ьэм усешендэ бер ук закончалыклар бар.

Иц беренче чиратта бу, икенчел, соцрак барлыкка килгэн сейлэшлэр, ягъни кучмэ сейлэшлэр, алар инде формалашкан диалекталь терлэргэ нигезлэнэ. Икенчедэн, яца урында формалашкан сейлэшлэрнец нигезе беренчел сейлэшлэрнец нигезеннэн шактый аерылып тора. Ул, я терле диалекталь нигез, я монодиалекталь нигез, лэкин ул изоляциялэнгэн hэм башка сейлэшлэр чолганышында. вченчедэн, соцрак формалашкан диалектлар Yсеше кечле диалектара, еш кына телара контактлар шартларында бара. Дуртенчедэн, соцрак кучеп утырган территориялэр сейлэшлэренец форма-лашуына йогынты ясаган экстралингвистик факторлар терлелеге белэн аерыла, Ьэм купчелек очракларда, сейлэшлэр формалашуына, беренчел территориялэргэ кечлерэк йогынты ясый. Бишенчедэн, икенчел сейлэшлэрнец формалашуы чагыш-тырмача соцрак чорда була, шулай булгач, эдэби теленец йогынтысы кубрэк чагыла1.

Элегэ соцрак кучкэн территориялэрдэн сейлэшлэрнец нигезле классификация-се юк, ченки фэндэ аларныц бердэм принципларга нигезлэнгэн тулы тасвирламасы юк.

Соцрак урнашкан территориялэрдэге кучмэ сейлэшлэр формалашу узенчэлеклэрен классификациялэгэндэ ике аспектны да истэ тотарга кирэк. Сейлэш терлэрен аерып чыгарганда аларныц система-структур узенчэлеклэрен генэ тугел, экстралингвистик факторларны да исэпкэ алырга кирэк. Нигездэ элеге факторлар, тарихи аспектка нигезлэнэ.

Тубэндэге экстралингвистик факторлар иц эЬэмиятлелэре:

Сейлэш вэкиллэренец кучу вакыты. Бу фактор ике аспектта меЬим: сейлэшнец яца шартларда усешен Ьэм кучеп утыручылар сейлэшенец узенчэлеклэрен, аныц тотрыклылык дэрэж;эсен, башка сейлэшлэрдэн аермасын билгелэргэ мемкинлек бирэ. Кайбер очракларда кучену вакытын белу кучеп килучелэр китергэн диалекталь узенчэлеклэрне аерып чыгарырга мемкинлек бирэ.

Кучу характеры. Бу тер классификациядэ, беренчедэн, кучешнец бер вакытта яки терле вакытта булуын hэм кучешнец киц таралуы яки сирэклеген аерыр-га кирэк. Кулэмле кучешлэр, гадэттэ, чагыштырмача бер вакытта булалар; соцрак аларга берешэрлэп кучучелэр кушыла. Эмма бу кучмэ сейлэшлэр формалашуына зур йогынты ясамый.

Тирэ-як территориядэге яшэуче кешелэр белэн менэсэбэт. Кучу гадэттэ буш урыннарга гына булмый, э инде кешелэр куптэннэн торган, яисэ алданрак кучеп утырган кешелэр янына була. Ьэм шул халык белэн терле менэсэбэтлэр барлыкка килергэ мемкин. Бу менэсэбэтлэрнец ике чик терлэре: тулы (елешчэ) изоляция яки, киресенчэ, тыгыз элемтэ.

Югарыда эйтелгэн классификацион билгелэрдэн тыш, турыдан-туры лингви-стик билгелэр дэ бар2.

Элеге хезмэттэ татар теленец кучмэ сейлэшлэре арасыннан, без Иркутск елкэсе татар сейлэшлэрен тикшерэбез. Аларныц бу территориягэ кученулэренец тарихи

алшартларын, сейлэшлэрнец диалекталь Y3eH43AeKA3peH Ьэм ана сейлзшлзре белзн элемтзлзрен ачыклыйбыз. Фзндз моца кадзр бу территориядэге татар сейлзшлзрен ейрэнгэн хезмзт юк.

Диалектологияда башка теллэр Ьэм аларньщ сейлэшлэре булган тирэлектэге, ягъни чит телле тирэлектэге сейлэшлэр утрау яки анклав сейлэшлэр дип атала3. Димэк, без тикшергэн татар кучмэ сейлэшлэрен дэ анклав сейлэшлэр дип атау хаклы.

Элеге мэкалэдэ без татар кучмэ анклав сейлэшлэр барлыкка килу Ьэм усеш аспектында югарыда эйтелгэн экстралингвистик, тарихи факторларны тикшерэбез.

Кенбатыштан кала, Себернец башка тебэклэре бик аз ейрэнелгэн. Лэкин Кенбатыш Себер татарлары, нигездэ, себер аборигеннары буларак карала, Россиянец башка тебэклэреннэн кученеп килгэн татарлар исэпкэ алынмый. Моннан тыш, тикшеренучелэр, ешрак Кенбатыш Себер татарларныц этнографиясенэ, кенкYрешенэ игътибар бирэлэр, э идтимагый-сэяси тарихка кагылмыйлар диярлек.

Барлык хезмэтлэр, нигездэ демографиягэ бэйле. Ф. Т. Валеев уз хезмэтендэ иж;тимагый тормышка кагала hэм себер татарларыныц башка регион татарлары белэн тарихи-мэдэни элемтэлэрен яктырта. Беренче тапкыр XIX гасыр ахыры себер татарлары - абориген татарлар Ьэм Идел-Урал буеннан кучеп утырган татарлар бергэлеге буларак карала4.

Залари елкэне ейрэну музее директоры Г. Н. Макагон этник аспектны исэпкэ алып, кучеп утыру турында материаллар дыя. Ул «Земля Иркутская» фэнни журна-лында Идел буе татарларыныц кучеп утыруы турында мэкалэ Ьэм ж;ирле вакыт-лы матбугатта берничэ мэкалэ бастыра. Г. Н. Макагон Yзе дэ кучеп килгэн татар гаилэсеннэн, ул районныц милли авыллары, билгеле гаилэлэр, электэн яшэучелэрнец хэтирэлэре турында уникаль материаллар китерэ5.

Гомумэн, Иркутск елкэсендэге татарлар тарихын Г. И. Бобкова ейрэнэ. Ул «Татарские общины Иркутской губернии (конец XIX - начало XX)» монографиясендэ Иркутск елкэсе территориясендэ этнос саны динамикасын карый; Россиядэ демографик, социаль хэлнец торышы контекстында татарларныц иж;тимагый-сэяси, мэдэни-мэгърифэтчелек активлыгын ейрэнэ. Элеге хезмэт Иркутск регионындагы татар Ьэм татар тарихына багышланган беренче басма6.

Эйрэнелгэн районнарныц хуж;алык узлэштеруе Кенбатыш Себердэн 500 крестьян гаилэсен KYчерY турында 1688 елгы указдан башлана. Крестьяннарныц кучеше XIX гасыр ахырына кадэр бара. Бу Никольский чиркэве (Залари) метрик китапларындагы язмалар белэн дэлиллэнэ. Элеге христиан динендэге крестьян-нар белэн бергэ Кенбатыш Себердэ Себер ханлыгы вакытында ук утырган татарлар кучкэн дэ булырга мемкин. Бу фикерне региондагы топонимик материаллар да дэлилли. Эйрэнелгэн территория топонимикасы, татарлар торган Себер регионындагы башка тебэклэр белэн бергэ, комплекслы экспедициялэр вакытында ейрэнелэ Ьэм анализлана7. Мэсэлэн, Залари районыныц 1798 елгы торак пункт-лар исемлегендэ Минусинский хуторы исэплэнэ. Заларидан ерак тугел беренче заимканы - Сейфуллин заимкасын, татар нигезлэгэн булырга тиеш. Шуннан соц, шул тирэдэ, Мэскэу трактыннан ерак тугел, 1905 елгы карталарда Фахардитов, Каптигулов, Апсолямов заимкалары биAгеAэнгэн8.

Элеге фамилияле кешелэрне сергенгэ ж;ибэру куренешен читкэ куярга ярамый. Нэкъ XIX гасырда Залари авылында беренче сергендэге татарлар була, алар фамилиялэрен югалтып, яца кушаматлар ала - Непомнящие, Сантяповы Ь. б. Алар Себердэ яши башлыйлар, мэчет тезилэр. Элеге фамилиялэр куптэн яшэгэн кешелэрнеке, ягъни Столыпин реформаларына кадэрге, булып саналалар. XIX

гасырныц икенче яртысы Ьэм XX гасыр башында Кенчыгыш Себердэ торучылар 2,5 тапкырга арта. 1863 елда 1 269,4 мец кеше булса, 1897 елны 2 026,3 мец, 1917 елда - 3 113,4 мец кешегэ ж;итэ9.

Элбэттэ, Кенбатыш Себер регионнары арасында бу аспектта терлелек кузэтелгэн. XIX гасыр ахырында XX гасыр башында илнец кеньяк Ьэм кенбатыш европа ягындагы ж;ирлэр алынып беткэн диярлек булганда, купсанлы кучучелэр Урал артына юнэлэлэр, Кенбатыш Себердэ яшэучелэр саны 6,5 % процентка арта. Реформадан соцгы кучеш хэрэкэтлэре, аеруча революциягэ кадэрге егерме-утыз ел эчендэ, берничэ терле агымда була. Иц зурысы, элбэттэ, крестьяннарныц яца дирлэргэ кученуе, эмма алардан тыш, шэЬэрлэргэ дэ кучену кузэтелэ, транспорт тезелешлэренэ (Транссебер тимер юлына h. б.). Шушы агымда Урта Идел буе Ьэм Урал буе татарлары да кучеп утырган. Моны 1897 елны уткэрелгэн беренче гомумхалык санын алу вакытындагы, Байкал буенда яшэуче татарларныц Ьенэрлэре турында мэгълуматлар Ьэм башка материаллар дэлилли10. Мэсэлэн, XX гасыр башында Балаганск еязенец иц яхшы дирлэре таратылган була. Хекумэт шэЬэр читен узлэштеру турында борчыла, нэкъ менэ анда яца ж;ирлэргэ кученеп утырган участоклар, тарлаулар, хуторлар барлыкка килэ. Столыпин реформасы елларында элеге территориялэрдэ берничэ чиста татар авыллары була. Бу Харагун, Хорско-Бутырский, Федоровка, Чирмешэн, Чернореченск участоклары. Элеге авылларга бер ук вакытта диярлек Уфа губернасы татарлары нигез сала11.

Югарыда курсэтелгэн тарихи шартларда формалашкан татар кучмэ сейлэшлэрен, каралган лингвистик Ьэм экстралингвистик факторларга нигезлэнеп, тубэндэгечэ бэялэп була. Кучу характерыннан чыгып, элеге сейлэшлэр терле вакытта кучкэн вэкиллэр тарафыннан формалашкан. Сейлэш вэкиллэре тирэ-як территориядэ яшэуче халыклар белэн тыгыз элемтэдэ. Диалекталь нигез полидиалекталь харак-терда. Ьэм сейлэшлэрнец диалекталь терлелеге кузэтелэ.

Шундый шартларда барлыкка килгэн Иркутск елкэсендэге татар кучмэ сейлэшлэрдэ ярашлы, Ьэм барлык анклав сейлэшлэргэ дэ хас Yзгэрешлэр була. Кучмэ сейлэшлэрдэ ана сейлэшлэрдэ юка чыккан, яки сирэк кулланган архаик лексик яки грамматик узенчэлеклэр саклана. Э икенче яктан чит телле тирэлек сейлэшлэрнец лексик, фонетик аспектта телен баета. Шушы шартлар тикшерелгэн сейлэшлэрнец лексик, фонетик терлелегенец бер сэбэбе булып тора. Тубэндэ без Иркутск елкэсендэге татар сейлэшлэренец кайбер фонетик узенчэлеклэрен карап утик.

Фонетик яктан Иркутск елкэсендэге сейлэшлэрдэ авазлар ясалышы Ьэм составы эдэби телгэ якын. Шулай да кайбер узенчэлеклэр кузэтелэ Ьэм аларны кыскача гына билгелэп утэбез. Сузыкларда а авазына иренлэшу белэн беррэттэн ачык сузык эйтелеше дэ кузэтелэ: алты, бара, кара Ь. б.

Авазлар тэцгэллеге ейрэнелгэн территориялэрдэ таралган сейлэшлэрдэ еш очрый торган куренешлэрдэн тубэндэгелэрне курсэтергэ мемкин. Мэсэлэн, эдэби в урынына э авазы: эченче - еченче. Кайбер сузлэрдэ эдэби о авазына ы сузыгы тэцгэл килэ: тырмыш - тормыш, хыдай - ходай, кыймак - коймак. Эдэби телдэге э/е урынына и авазы кулланыла: ичмэй - эчми, пичэн - печэн, ич - эч, биз - без. Билгеле бер теркем сузлэрдэ о ~у, в ~ у,у ~ ы авазларыныц тэцгэллеге дэ кузэтелэ: куреш -керэш, тешэм - тушэм, орлыйлар - урлыйлар, бут^а - ботка, шылай-шулай, шылар-ны - шуларны, турмышта - тормышта, ырламаска - урламаска. Кайбер сузлэрдэ ы сузыгы эдэби а авазына тэцгэл килэ: кыстабай - кыстыбый Ь. б.

Тартык авазларныц эйтелеше ягыннан ейрэнелгэн сейлэшлэр эдэби телдэн аерылмый. Сейлэшкэ хас булган диалекталь узенчэлеклэр дэ бар. Мэсэлэн, эдэби

тел увуляр к, г тартыклары белэн беррзттзн тел арты к, г тартыкларын да куллану ^зэтелэ.

Тикшерелгэн сейлзшлзрдз cy3 башындагы позициядэ нигездэ д-лаштыру хас: дук - юк, дэшем - яшем, дэшел - яшел, даз - яз, дегеременче - егерменче. Лэкин, кайбер торак пунктларда, киресенчэ й-лаштыру да ^зэтелэ: йомга кен - домга кен, ерлар ерлый - дырлар дырлый.

Бер теркем CYЗлзрдз эдэби б авазына п авазы туры килэ: пишь, пер, пардым, кэпестэ.

Тубэндэге мисалларда ике сузык арасындагы д авазы урынына Иркутск сейлэшлэрендэ з тартыгы кулланыла: бозай - бодай, изэн - идэн.

©йрэнелгэн сейлэшлэрнец узенчэлеге булып, эдэби телдэге ч авазына с авазы тэцгэл килуне hэм кире KYренешне дэ ^рсэтергэ кирэк: бачкыч - баскыч, кескенэ - кечкенэ.

Аерым CYЗлэрдэ KYЗЭтелэ торган тэцгэллеклэр: к/т икмэк - итмэк, с/з сигзян -сиксэн, р/з уткэзэлэр - уткэрэлэр, з/с сес - сез, бес - без, с/ц цукыр - сукыр, щ/з кэзэ - кэдэ, ч/тч этчэм - эчэм, к/г биг - бик, бутэгэ - бутэкэ, х/к якшы - яхшы, р/р' кур'ам - ^рэм, л/л бел'ан - белэн, н/н' эн'илэр - энилэр, т/т' ирт'а - иртэ, эт'милэр - эйтмилэр.

Бер теркем сузлэрдэ тел очы с тартыгы узеннэн соц килгэн ч авазына тулысынча охшашлана: чейенче - сеенче, бачкыч - баскыч.

Кайбер сузлэрдэ тубэндэге тартыклар тешеп кала: элкеге - элекеге, муча -мунча, йалында - ейалдында.

Аерым сузлэр, сузтезмэлэр, кыскарып, узенчэлекле яцгырыйлар: аппарды -алып барды, апкайтты - алып кайтты, мэйтэм - мин эйтэм.

Метатеза (янэшэ яки арадаш торган авазларныц урыны алышу) куренеше тYбэндэге мисалларда ^зэтелэ: дегеременче - егерменче, азбар иясе - абзар иясе.

Китерелгэн материаллар Иркутск елкэсендэге татар сейлэшлэрнец фонетик системасыныц купкырлы Ьэм кызыклы булуы турында сейли. вйрэнелгэн сейлэшлэр татар теле диалектлар системасында местэкыйль урын алырга тиеш, алар татар теле тарихы, диалектология фэне ечен эhэмиятле сейлэшлэр булып тора.

Эйрэнелгэн сейлэшлэр эдэби телгэ якын булган сейлэшлэр арасында, булса да, аларныц узенэ генэ хас фонетик, лексик, грамматик узенчэлеклэр систе-масы формалашкан. Тарихи чыганаклардан куренгэнчэ, без караган сейлэшлэр вэкиллэренец купчелеге Казан, Уфа губерналарыннан кучеп килгэннэр, нигездэ алар урта диалект вэкиллэре, шулай да Пенза еязеннэн дэ кучеп килгэн мишэр сейлэшлэре вэкиллэре дэ бар. Yзенчэлекле Yсеш алган керэшен сейлэшлэре вэкиллэре дэ бирегэ Казан арты территориялэреннэн hэм Башкортстанныц Бакалы районыннан кучеп утырганнар. Димэк, иркутск татарлары сейлэшлэре ечен нигез, ана сейлэш булып казан арты сейлэшлэре теркеме, шулай ук Идел буе Ьэм Урал буе тебэклэрендэ таралган урта hэм кенбатыш диалект сейлэшлэре булып тора. Югарыда каралган Yзенчэлеклэрдэн чыгып, мэсэлэн, параллель рэвештэ кулланылган к/к, г/г, й/щ hэм башкаларны атарга мемкин. Аерым сейлэшлэргэ килгэндэ, мэсэлэн, казан арты сейлэшлэре теркеме Yзенчэлеклэре саклана. Шуларныц берсе - анысы, монысы, кайсы, шунысы алмашлыкларында 3 зат берлек санда икелэтелгэн тартым кушымча-лары ялгану (^айсысы, шунсысын), -дагын/-тагын h. б. Систематик рэвештэ мишэр диалектына хас тел алды т, д, с, ц, н, л алдында -ай/-эй, -уй/-уй, -ый дифтонгларныц монофтонгизациясе кузэтелэ: этэбез - эйтэбез, сулилэр - сейлилэр, бэли - бэйли h. б.

Тикшерелгэн мзгълуматлардан куренгэнчэ, кучмз сейлэшлэрдэ терле сейлэшлэр, диалектлар арасында элемтэлэр булырга мемкин, шулай ук аларныц тирэлегендэге башка теллэр белэн дэ. Аларныц баштагы нигезен саклап (лексик фонд, фонетик, морфологик системалар), сейлэшлэр актив рэвештэ тирэлектэге теллэрдэн алынмалар ярдэмендэ байый. Шул ук вакытта, изоляциялэну сэбэпле, купчелек диалектизмнар сакланып кала. Тикшерелгэн сейлэшлэр югалу юлында, ченки кучеп килгэн халыкныц яшь буыны татар телен белми диярлек, яисэ бик аз белэ. Кучеп килу тарихына бэйле фактларны белгэн кешелэр саны да кими. Элеге территориядэ яшэуче татарларныц теле, кучену тарихы ейрэнелмэгэн хэлдэ диярлек. Шуца курэ дэ Иркутск елкэсендэге кучмэ сейлэшлэрне ейрэну диалектология, этнография, гомумэн, тел hэм тарих ечен бугенге кендэ бик актуаль мэсьэлэ булып тора.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Баранникова Л. И. Говоры территорий позднего заселения и проблема их классификации // Вопросы языкознания. - 1975. - № 2. - С. 22.

2. Там же. - С. 28-29.

3. Теркулов В. И. О методологии исследования анклавного говора // Фколопчш трактата. - Суми-Харшв. - 2009. - № 2. - Т. 1. - С. 155-159.

4. Валеев Ф. Т. К этнической истории тарских татар // Из истории Сибири. - Томск, 1975. - Вып. 16. - С. 215-220.

5. Макогон Г. Н. Это нашей истории строки // Сельская новь. - 1994. - 15 апреля.

6. Бобкова Г. И. Татарские общины Иркутской губернии (конец XIX - начало XX в.): монография. - Иркутск : Изд-во Иркут. гос. ун-та, 2009. - 219 с.

7. Хисамов О. Р. Тюрко-татарская топонимия Томской области // Милли-мэдэни ми-расыбыз: Томск елкэсе татарлары. - Казань: АН РТ, 2016. - С. 11-52; Хисамов О. Р., Гомэров И. Г. Иркутск татарлары тарихында Шэйхулла Шафигуллин (фэнни экспедиция Ьэм архив материаллары нигезендэ) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 1. -С. 159-169.

8. Фонд письменных источников Заларинского районного краеведческого музея. По материалам экспедиций.

9. Воробьев В. В. Формирование населения Восточной Сибири. Географические особенности и проблемы. - Новосибирск, Наука. Сиб. отд., 1975 - С. 146.

10. Бобкова Г. И. Указ. соч. - С. 66.

11. Галеткина Н. Г. Черемшанка: динамика развития татарской переселенческой деревни // Россия и Восток: Взгляд из Сибири: материалы и тез. докл. к XI Междунар. науч.-практ. конф. (Иркутск, 13-16 мая 1998 г. ). - Иркутск, 1998. - Т. 1. - С. 208.

Список литературы

Арсланов Ф. А. К истории татарской диаспоры в Иркутской области // Диаспоры в историческом времени и пространстве. Национальная ситуация в Восточной Сибири: тез. докл. междунар. науч.-практ. конф. 6-8 октября 1994 г. - Иркутск: Изд-во Иркут. унта, 1994. - С. 157-160.

Баранникова Л. И. Говоры территорий позднего заселения и проблема их классификации // Вопросы языкознания. - 1975. - № 2. - С. 22-31.

Бобкова Г. И. Татарские общины Иркутской губернии (конец XIX - начало XX в.): монография. - Иркутск: Изд-во Иркут. гос. ун-та, 2009. - 219 с.

История Татарской АССР: (С древнейших времен до наших дней): Указ. сов. лит. (1960-1967). - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1970. - 160 с.

Миллер Г. Ф. История Сибири / Институт этнологии и антропологии РАН. - М.: Восточная литература РАН. - 2005. - Т. III. - 598 с.

Ушницкий В. В. Теория татарского происхождения якутов // Золотоордынское обозрение. - 2014. - № 1. - С. 43-63.

References

Arslanov F. A. K istorii tatarskoy diaspory v Irkutskoy oblasti [The history of the Tatar diaspora in Irkutsk region]. IN: Diaspory v istoricheskom vremeni iprostranstve. Natsionalnaya situ-atsiya v Vostochnoy Sibiri: tez. dokl. mezhdunar. nauch.-prakt. konf. 6-8 okt. 1994 g. [Diasporas in historical time and space. The national situation in Eastern Siberia: mat. Sc.-Pract. Conf., October 6-8, 1994]. Irkutsk, Izd-vo Irkut. un-ta publ., 1994, pp. 157-160.

Barannikova L. I. Govory territoriy pozdnego zaseleniya iproblema ih klassifikatsii [Dialects of the territories of late settlement and problem of their classification]. IN: Voprosy yazykoznaniya [Questions of linguistics], 1975, no. 2, pp. 22-31.

Bobkova G. I. Tatarskie obshchiny Irkutskoy gubernii (konets XIX - nachalo XX v.): mono-grafiya [Tatar communities in Irkutsk province (late 19th - early 20th century): a monography]. Irkutsk, Izd-vo Irkut. gos. un-ta publ., 2009, 219 p.

Istoriya Tatarskoy ASSR: (S drevneyshih vremen do nashih dney). Ukaz. sov. lit. (1960-1967) [History of the Tatar ASSR (through the ages)]. Kazan, Izd-vo Kazan. un-ta publ., 1970, 160 p.

Miller G. F. Istoriya Sibiri [History of Siberia]. IN: Institut etnologii i antropologii RAN [The Institute of Ethnology and Anthropology, the Russian Academy of Sciences]. Moscow, Vostochnaya literatura RAN publ., 2005, vol. III, 598 p.

Ushnitsky V. V. Teoriya tatarskogo proishozhdeniya yakutov [Theory of the Tatar origin of the Yakuts]. IN: Zolotoordynskoe obozrenie [The Golden Hord review], 2014, no. 1, pp. 43-63.

Сведения об авторе

Хусаинова Алина Ямилевна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук Республики Татарстан, e-mail: Husainova_Alina@mail.ru

About the author

Alina Ya. Khusainova, Candidate ofPhilological Sciences, Senior Researcher at G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: Husainova_ Alina@mail.ru

В редакцию статья поступила 10.06.2020, опубликована:

Хвсэинова А. Я. Татар кучмэ сейлэшлэренец формалашу тарихы Ьэм узенчэлеклэре // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2020. - № 3. - С. 176-183.

Submitted on 10.06.2020, published:

Khusainova A. Ya. Tatar kychme soileshlerenen formalashu tarihy hem yzencheleklere [History and peculiarities of formation of Tatar nomadic dialects]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2020, no. 3, pp. 176-183.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.