Научная статья на тему 'ТАТАР ДәүЛәТ җЫР һәМ БИЮ АНСАМБЛЕНә 80 ЕЛ'

ТАТАР ДәүЛәТ җЫР һәМ БИЮ АНСАМБЛЕНә 80 ЕЛ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
142
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АНСАМБЛЬ / ENSEMBLE / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ АНСАМБЛЬ ПЕСНИ И ТАНЦА РЕСПУБЛИКИ ТАТАРСТАН / THE TATARSTAN STATE SONG AND DANCE ENSEMBLE / ТАНЦЕВАЛЬНЫЕ ПОСТАНОВКИ / DANCE PERFORMANCES / ТАТАРСКИЙ ФОЛЬКЛОР / TATAR FOLKLORE / ВОКАЛЬНО-ХОРЕОГРАФИЧЕСКИЕ ПОСТАНОВКИ / КОНЦЕРТНЫЕ ПРОГРАММЫ / CONCERT PROGRAMS / VOCAL AND CHOREOGRAPHIC PERFORMANCES

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Арсланова Филюся Тимергалиевна

В статье анализируется 80-летний творческий путь многократного лауреата всесоюзных и всероссийских смотров, международных фольклорных фестивалей, лауреата Государственной премии им. Г. Тукая Республики Татарстан, кавалера ордена Дружбы народов - Государственного ансамбля песни и танца Республики Татарстан. Ансамбль был создан в 1937 г. Главной целью творческого коллектива являлось сохранение и развитие традиций татарского вокального и хореографического искусства. Первым художественным руководителем и главным хормейстером была З. Ахметова. В формирование творческого коллектива внесли большой вклад композитор А. Ключарев, балетмейстер Ф. Гаскаров и Г. Тагиров. Первый концерт ансамбля состоялся 30 апреля 1938 г., первые гастроли прошли летом 1939 г. по республикам Закавказья. Репертуар составляли обработки татарских и русских народных песен, песни татарских и советских композиторов на татарском языке, танцы разных народов мира. Активное участие в творческой жизни коллектива принимали композиторы М. Музаффаров, Дж. Файзи, З. Хабибуллин и другие. В годы Великой Отечественной войны ансамбль дал многочисленные концерты для бойцов фронта и прифронтовой зоны, а также для тружеников тыла. После войны ансамбль расширил свою географию гастрольных поездок: Средняя Азия, Казахстан, города Урала и Сибири, Украина, Молдавия и другие. В 1957 г. ансамбль принял участие в Декаде татарского искусства и литературы в Москве. Коллектив представил жителям столицы несколько программ. В целом Декада продемонстрировала духовное богатство татарского искусства. В 1960-1990-е гг. появились новые обработки татарских народных напевов и авторской песни, танцевальные постановки; были созданы вокально-хореографические постановки и концертные программы: «На посиделках», «Сабантуй», «Цветы мои», «Гости Казани», «Сармановский хоровод» и многое другое. В последние десятилетия репертуар ансамбля пополнился новыми высокохудожественными программами. За 80 лет своего существования Государственный ансамбль песни и танца Республики Татарстан создал свою исполнительскую школу, внес большой вклад в развитие татарского фольклора. Коллектив ансамбля всегда шел в ногу со временем и творческая деятельность ансамбля является неотъемлемой частью культурной жизни татарского народа.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

80TH ANNIVERSARY OF THE TATARSTAN SONG AND DANCE ENSEMBLE

The article analyzes the 80-year artistic career of the multiple winner of the all-Union and all-Russian contests and international folk music festivals, an award winner of the State prize named after G. Tukay of the Republic of Tatarstan, the Recipient of the Order of Friendship of Nations - the Tatarstan State Song and Dance Ensemble. The Ensemble was founded in 1937, the main purpose of which was preservation and development of the traditions of the Tatar vocal and choreographic art. The first Artistic Director and Chief Chorus Master was Z. Akhmetova. Much was contributed by composer A. Klyucharev, ballet-masters F. Gaskarov and G. Tagirov to the formation of the on-stage performance group. The Ensemble's debut concert took place on April 30, 1938 and the first tour was performed in summer 1939 in the republics of Trans-Caucasian region. The repertoire consisted of the adaptation of Tatar and Russian folk songs, songs of Tatar and Soviet composers in Tatar and dances of different nations of the world. M. Muzaffarov, J. Fayzi, Z. Habibullin and others took active part in the creative life of the group. During the Great Patriotic War the Ensemble gave numerous concerts for soldiers of the front and the frontline, as well as homefront workers. After the War the Ensemble expanded its geography of tours: Central Asia, Kazakhstan, cities of the Urals and Siberia, Ukraine, Moldova and others. In 1957 the Ensemble participated in the Decade of Tatar Art and Literature in Moscow. The team presented several programs to Moscovites. In whole the Decade showed how much Tatar Art had changed and what kind of rich folk material was the foundation of it. In 1960-1990s new adaptations of Tatar folk melodies, art songs and dance performances appeared; vocal and choreographic performances and concert programs were created, such as “Get-together”, “Sabantuy”, “My Flowers”, “Guests of Kazan”, “Sarmanovo round dance”, etc. Over the last decades the Ensemble's repertoire has been enriched with new highly artistic programs. Over the 80 years of its existence the Tatarstan State Song and Dance Ensemble has created its performing school and contributed much to the development of the Tatar folklore. The Ensemble has always been up-to-date and the creative activity of the Ensemble is an integral part of the cultural life of Tatar nation.

Текст научной работы на тему «ТАТАР ДәүЛәТ җЫР һәМ БИЮ АНСАМБЛЕНә 80 ЕЛ»

УДК 78+793

Татар дэулэт жыр hэм бию ансамбленэ 80 ел

Ф. Т. Арсланова,

Казан, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

80th anniversary of the Tatarstan Song and

Dance Ensemble

Filusya T. Arslanova,

Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

Аннотация

В статье анализируется 80-летний творческий путь многократного лауреата всесоюзных и всероссийских смотров, международных фольклорных фестивалей, лауреата Государственной премии им. Г. Тукая Республики Татарстан, кавалера ордена Дружбы народов - Государственного ансамбля песни и танца Республики Татарстан. Ансамбль был создан в 1937 г. Главной целью творческого коллектива являлось сохранение и развитие традиций татарского вокального и хореографического искусства. Первым художественным руководителем и главным хормейстером была З. Ахметова. В формирование творческого коллектива большой вклад внесли композитор А. Ключарев, балетмейстер Ф. Гаскаров и Г. Тагиров. Первый концерт ансамбля состоялся 30 апреля 1938 г., первые гастроли прошли летом 1939 г. по республикам Закавказья. Репертуар составляли обработки татарских и русских народных песен, песни татарских и советских композиторов на татарском языке, танцы разных народов мира. Активное участие в творческой жизни коллектива принимали композиторы М. Музаффаров, Дж. Файзи, З. Хабибуллин и другие. В годы Великой Отечественной войны ансамбль дал многочисленные концерты для бойцов фронта и прифронтовой зоны, а также для тружеников тыла. После войны ансамбль расширил свою географию гастрольных поездок: Средняя Азия, Казахстан, города Урала и Сибири, Украина, Молдавия и другие. В 1957 г. ансамбль принял участие в Декаде татарского искусства и литературы в Москве. Коллектив представил жителям столицы несколько программ. В целом Декада продемонстрировала духовное богатство татарского искусства. В 19601990-е гг. появились новые обработки татарских народных напевов и авторской песни, танцевальные постановки; были созданы вокально-хореографические постановки и концертные программы: «На посиделках», «Сабантуй», «Цветы мои», «Гости Казани», «Сармановский хоровод» и многое другое. В последние десятилетия репертуар ансамбля пополнился новыми высокохудожественными программами. За 80 лет своего существования Государственный ансамбль песни и танца Республики Татарстан создал свою исполнительскую школу, внес большой вклад в развитие татарского фольклора. Коллектив ансамбля всегда шел в ногу со временем и творческая деятельность ансамбля является неотъемлемой частью культурной жизни татарского народа.

Abstract

The article analyzes the 80-year artistic career of the multiple winner of the all-Union and all-Russian contests and international folk music festivals, an award winner of the State prize named after G. Tukay of the Republic of Tatarstan, the Recipient of the Order of Friendship

of Nations the Tatarstan State Song and Dance Ensemble. The Ensemble was founded in 1937, the main purpose of which was preservation and development of the traditions of the Tatar vocal and choreographic art. The first Artistic Director and Chief Chorus Master was Z. Akhmetova. Much was contributed by composer A. Klyucharev, ballet-masters F. Gaskarov and G. Tagirov to the formation of the on-stage performance group. The Ensemble's debut concert took place on April 30, 1938 and the first tour was performed in summer 1939 in the republics of Trans-Caucasian region. The repertoire consisted of the adaptation of Tatar and Russian folk songs, songs of Tatar and Soviet composers in Tatar and dances of different nations of the world. M. Muzaffarov, J. Fayzi, Z. Habibullin and others took active part in the creative life of the group. During the Great Patriotic War the Ensemble gave numerous concerts for soldiers of the front and the frontline, as well as homefront workers. After the War the Ensemble expanded its geography of tours: Central Asia, Kazakhstan, cities of the Urals and Siberia, Ukraine, Moldova and others. In 1957 the Ensemble participated in the Decade of Tatar Art and Literature in Moscow. The team presented several programs to Moscovites. In whole the Decade showed how much Tatar Art had changed and what kind of rich folk material was the foundation of it. In 1960-1990s new adaptations of Tatar folk melodies, art songs and dance performances appeared; vocal and choreographic performances and concert programs were created, such as "Get-together", "Sabantuy", ''My Flowers'', ''Guests of Kazan'', "Sarmanovo round dance'', etc. Over the last decades the Ensemble's repertoire has been enriched with new highly artistic programs. Over the 80 years of its existence the Tatarstan State Song and Dance Ensemble has created its performing school and contributed much to the development of the Tatar folklore. The Ensemble has always been up-to-date and the creative activity of the Ensemble is an integral part of the cultural life of Tatar nation.

Ключевые слова

Ансамбль, Государственный ансамбль песни и танца Республики Татарстан,

танцевальные постановки, татарский фольклор, вокально-хореографические постановки, концертные программы.

Keywords

Ensemble, the Tatarstan State Song and Dance Ensemble, dance performances, Tatar folklore, vocal and choreographic performances, concert programs.

Татар халкы элек-электэн Yтэ кырыс, реакцион шартларда да Yзенец и^ади кечлэрен Yстереп, Yзенчэлекле милли сэнгатен булдыру ечен керэшеп килэ, деньяга Y3 карашын, акылын, батырлыгын, кечен hэм ирекле рухын чагылдыручы бай фольклорын тудыра. Борынгыдан ук шигъри ^аны hэм моцы белэн дан тоткан халык кендэлек тормыш, тирэн тарих, уй-хислэр hэм емет-омтылышлар чагылыш тапкан ^ырлар и^ат итэ hэм аларны буыннан-буынга кадерле эн^е бертегедэй тапшырып килэ.

1905-1907 еллардагы инкыйлаб татар халкы тормышына зур йогынты ясый: матбугат иреге туа, татар телендэ ^п санлы гэ^ит-журналлар, эдэби hэм фэнни китаплар нэшер ителэ, рэсми тестэ беренче татар театры эшли башлый, эдэби кичэлэр Yткэрелэ. Шулар тээсирендэ миллэтнец и^тимагый ацы, фикере уяна, сэнгатькэ ихтыя^ы Yсэ. Милли зыялыларньщ яшь буыны формалаша, шушы кеч яца шартларда милли азатлык хэрэкэтенэ яца эчтэлек бирэ. Бу яшьлэр татар тормышын hэр яклап - мэдэният, икътисад, хокук hэм тэгълим-тэрбия

елкэлэрендэ Yзгэртеп коруны максат итеп куялар. Мэдэният юнэлешендэ исэ, алар милли театр hэм музыка сэнгатен YCтерYне игътибар Yзэгенэ алалар. Бу хакта матбугатта Yткен мэкалэлэр басыла, татар миллэтеннэн булган депутатлар Думада ялкынлы чыгышлар ясый.

Милли яцарышныц бер казанышы булып, 1906 елда «Сэйяр» профессиональ театр труппасы оеша, Казанда «Шэрык клубы» ачыла. 1912-1917 елларда татар мэдэнияте Yсешендэ музыка училищесы меhим роль уйный.

1917 елгы Октябрь инкыйлабы билгеле бер дэрэ^эдэ татар халкын кYп гасырлар буе дэвам иткэн коллыктан азат итэ. Россиядэ изелгэн башка халыклар белэн беррэттэн татарларныц да рухи Yсеш ечен мемкинлеклэре ачыла, мэдэни тормышта да яца хэрэкэт башлана. 1920 елныц 25 июнендэ ТАССР тезелгэннэн соц татар халкыныц музыка сэнгате, эдэбияты, милли театры Yсеш ала. Казанда музыкаль белем бирY системасы барлыкка килэ. 1921 елда Татар дэYлэт театрыныц ачылуы да музыка сэнгате Yсешенэ кечле этэргеч бирэ. Элеге театр Y3 тирэсенэ иц яхшы артист-музыкантларны туплап, музыкаль тормышныц теп Yзэгенэ эверелэ. Аныц сэхнэсендэ музыкага зур урын бирелэ. 1927 елда Татарстан радиосы оешкач, музыка сэнгатен халыкка ^иткерY мемкинлеге тагын да кицэя. С. Сэйдэшев, М. Мозаффаров, Н. Жданов, Ф. Яруллин, Л. Хэмиди, З. Хэбибуллин, Ж. Фэйзи кебек композиторлар милли традициялэргэ нигезлэнгэн, профессиональ югарылыктагы эсэрлэр и^ат итэлэр. Эстрада жанры, концерт эшчэнлеге дэ Yсеш ала, репертуар байый. Бер Yк вакытта балаларга музыка тэрбиясе бирY hэм югары квалификацияле музыка белгечлэре эзерлэY елкэсендэ ныклы эш башлана.

1933 елда ТАССР Халык комиссарлары Советы карары белэн МэскэY консерваториясе каршында Татар опера студиясе оештырыла hэм бу Татарстанда опера театры ачылуга теп этэргеч була. 1930нчы елларныц беренче яртысында Казанда хор белэн ^ырлауга игътибар арта. Татарстан радио комитеты хоры оештырыла, 1935 елда исэ радио комитеты каршында даими эшлэYче хор барлыкка килэ. Коллектив белэн А. Бормусов ^итэкчелек итэ. Бу елларда Татарстанныц музыкаль тормышында тагын бер вакыйга була — Казанда Музыкаль фольклор кабинеты оеша, анда халык кейлэрен ^ыеп туплау эшчэнлеген А. А. Эйхенвальд, соцрак А. С. Ключарев алып бара. Ул еллар башкару осталыгы камиллэшY, жанр терлелеге белэн дэ характерлы. Традицион ^ырлар белэн бергэ хор ечен эсэрлэр дэ ^плэп иж;ат ителэ. Нэкъ менэ шул елларда рус классик музыкасыныц иц яхшы традициялэре hэм кYпмиллэтле дэYлэт культурасы йогынтысында татар халык музыкаль сэнгатенэ нигезлэнгэн милли профессиональ музыка деньяга ярала, аныц Y3 стиле, ^п терле жанрлары барлыкка килэ.

Совет хакимияте сэясэтенец беренче адымы республикаларда и^ат (язучылар, композиторлар hэм башкалар) оешмалары тезY булса, аныц икенче меhим адымы филармониялэр оештырудан гыйбарэт иде. Соцгылары, гадэти филармониялэр булудан бигрэк, Y3 эчлэренэ терле сэнгать тармакларын алган синтетик структуралар сыйфатында эшли башладылар. 1936 елныц 31 мартында ТАССР Халык Комиссарлары Советы каршында Сэнгать эшлэре идарэсе оештырыла. 1937 елда Татар дэYлэт филармониясе hэм 1939 елда Татар дэYлэт опера театры ачылу да республиканыц мэдэният тормышында зур вакыйга була.

Бу елларда татар музыка культурасы яцарыш, иж;ади елгергэнлек чорын кичерэ. Эсэрлэрнец тематикасы, жанрлары hэм стиль офыгы кицэя. Мецнэрчэ

Yзешчэн сэнгать тYгэрэклэре, халык театрлары, татар операсы hэм балеты барлыкка килэ, симфоник концертлар, Жыр hэм бию ансамбле чыгышлары оештырыла. Татар халкы кыска гына вакыт эчендэ денья мэгърифэте байлык-ларын Yзлэштереп, Y3 сэнгатен, эдэбиятын моца кадэр кYрелмэгэн югарылыкка кYтэрYгэ ирешэ. Ул елларда кYмэк ^ыр hэм бию жанрыныц халык арасында киц таралып китYенэ илнец терле тебэклэрендэ барлыкка килгэн коллективлар, соцрак Татар дэYлэт ^ыр hэм бию ансамбленец оешуы сэбэпче була.

СССРньщ 1927 елда оештырылган иц зур сэнгать коллективы -А. В. Александров исемендэге Совет Армиясе ^ыр hэм бию ансамбле халык сэнгатенец масса^лэм яца тере - ^ыр hэм бию ансамбльлэре Yсешенэ нигез сала. 1930 елларда союздаш hэм кайбер автономияле республикаларда дэYлэт карамагындагы профессиональ ^ыр-бию ансамбльлэре барлыкка килэ. Мэсэлэн, И. Моисеев ^итэкчелегендэге СССР ДэYлэт бию ансамбле, Чуаш hэм Удмурт ^ыр hэм бию ансамбльлэре, Кырым татарлары ^ыр hэм бию ансамбле hэм башкалар оеша. Татарстанда шундый коллективныц барлыкка килYе илдэге икътисади кугэрелеш чорына туры килэ. Шуца бэйле рэвештэ халкыбызныц мэдэни ихтыя^лары да чагыштыргысыз Yсэ. Гомер-гомергэ аерым ^ырланып килгэн ^ырларыбыз, кубыз, курай, гармунда гына уйналган кейлэребез яца шартларда яцача башкару чараларын да талэп итэ. 30нчы елларда халык арасында киц ^эелеп киткэн уен ^ырлары hэм аларныц ^мэк башкарылу формалары Жыр hэм бию ансамбле кебек профессиональ коллективныц тууына ^ирлек бирэ.

1937 елныц 21 августында Татарстан АССР Халык Комиссарлары Советы Татар дэYлэт филармониясен оештыру турында карар кабул итэ hэм аныц Уставы тезелэ1. Казанда Татар дэYлэт филармониясен оештыру чын мэгънэсендэ зур и^тимагый, милли-мэдэни вакыйга иде. Бу гамэл тептэн уйланып, милли музыка сэнгатебезнец барлык тармакларын фэнни нигездэ YCтерYДЭ, халкыбызныц мэдэни-рухи тормышын баетуда меhим адым була. 1937 елгы архив документларыннан кYренгэнчэ, филармония гастрольлэр бюросын (эстрада), ДэYлэт хор капелласын (15 кешелек теркем) hэм музыкаль фольклор бYлеген берлэштерэ2. Композитор Солтан Габэши ^итэкчелегендэ оештырылган татар хоры радиокомитеттан филармония карамагына кYчэ. Хор студиясе оештырыла hэм ул талантлы яшьлэр белэн тулыландырыла. А. Ф. Бормусов - филармониянец хор капелласы сэнгать ^итэкчесе итеп билгелэнэ, соцрак аны А. М. Райский ^итэкли. Хор капелласы бераздан «Халык ^ырлары ансамбле» дип йертелэ башлый.

«Жыр, бию hэм музыка ансамбле» атамасы филармониянец фэрманнар кенэгэсендэ беренче тапкыр 1937 елныц 31 декабрендэ Татар дэYлэт филармониясе директоры Л. А. Галиев имзасы куелган 72нче эмердэ очрый3. Татар дэYлэт филармониясе каршында ^ыр, бию hэм музыка ансамбле барлыкка китерY тэкъдимен беренчелэрдэн булып Зелэйха Эхмэтова кугэреп чыга4. А. Ключарев белэн икесе заман талэбе белэн барлыкка килгэн милли коллективны оештыручылар hэм аныц беренче ^итэкчелэреннэн булып, яца туган ансамбльнец стилен, Y3 йезен билгелилэр.

1938 елныц 7 апреленэ ^ыр hэм бию ансамбленец уку-эзерлек эшлэре башлыча тегэллэнэ hэм аныц беренче программасын эзерлэY башлана. Беренче концерт тYбэндэге состав белэн эзерлэнэ: хор; еч баянчы, бер бэрмэ уен коралы hэм бер пианист; алты биюче. Хор белэн К. Грейфенгаген дирижерлык итэ, биюлэрне

З. Эхмэтова. А. Ключарев.

Z. АкИшв^уа. А. Куыскагву.

Ю. Муко куя. Костюмнар тегу цехында эзерлэнэ. Ансамбль шул заман талэплэренэ жавап бируче интернациональ эчтэлекле концерт программасы эзерли. Беренче концерт 1938 елныц 30 апрелендэ Хезмэт иялэренец халыкара телэктэшлек кене -1 Май бэйрэменэ багышлап уткэрелэ5. Эшли башлавына бер ел тулганда ансамбль профессиональ коллектив буларак формалаша, тагы да зуррак энтузиазм белэн яца жырлар-биюлэр ейрэнугэ ирешэ, репертуары баетыла.

1938 елныц 8 маеннан ансамбльнец сэнгать житэкчесе hэм дирижеры итеп вакытлыча З. Эхмэтова билгелэнэ. Лэкин бу вакытлыча булмый, шушы кеннэн башлап ул 20 елдан артык гомерен, бетен кечен, белемен узе тудырган, яраткан Жыр hэм бию ансамбленэ багышлый. Баштарак купчелеге узешчэн сэнгать тугэрэклэреннэн килгэн жырчыларга hэм биючелэргэ, музыкаль белем алмаган яшьлэргэ куптавыш белэн жырлау, кумэк бию кебек катлаулы номерлар тиз генэ бирелми. Хорда музыка грамотасы, тавыш кую, вокал, татар теле hэм башка дэреслэр интенсив тестэ алып барыла. Ансамбль алдына хор сэнгатен пропагандалау hэм халыкта аца карата мэхэббэт тэрбиялэу бурычы килеп баса. Кыска гына вакыт эчендэ коллектив бу максатына ирешэ hэм тиз арада узен Россиянец иц яхшы сэнгать коллективларыныц берсе итеп таныта. Халыкчанлык hэм югары сэнгать осталыгы ансамбль и^атыныц нигезен тэшкил итэ. З. Эхмэтованыц и^ади эзлэнуе нэти^эсендэ коллектив эшчэнлегенец теп юнэлеше барлыкка килэ - фольклорга нигезлэнгэн милли вокал hэм хореографиянец сэхнэлэштерелгэн вариантлары табыла. Кавказ алды республикаларында уцышлы узган гастрольлэрдэн соц 1939 елныц августында Мэскэудэ узачак жыр, музыка hэм бию ансамбльлэренец I Бетенроссия смотрына эзерлек башлана. Смотр концертына кадэр бер ай эчендэ репертуар шомартыла hэм композиторларныц яца эсэрлэре белэн баетыла. Бу юнэлештэ композиторлар М. Мозаффаров, З. Хэбибуллин, А. Ключарев актив эшлилэр. Татар дэулэт жыр, бию hэм музыка ансамбленец тэуге чоры алда эйтелеп киткэн композиторлар, Н. Исэнбэт сыман фольклор остасы, куренекле хореограф Ф. Гаскэров, жыр-бию остасы З. Эхмэтова ижатларына таяна.

Ансамблънец хор твркеме. 1955 ел. The Chorus of the Ensemble. 1955.

Ансамбль Мэскэудэ Yткэрелгэн ^ыр, музыка haM бию ансамбльлэренец I Бетенроссия смотр концертында haM Бетенсоюз авыл ху^алыгы кургэзмэсендэ уцышлы чыгыш ясап лауреат була, Мэскэудэ 13 концерт биреп кайта. 1939 елнын, 17 октябрендэ, ансамбльнец югары и^ат курсэткечлэре ечен, А. Ключарев -«Татарстанныц атказанган сэнгать эшлеклесе», э З. Эхмэтова «Татарстанныц атказанган артисты» дигэн мактаулы исемгэ лаек була6. Башкаладагы беренче ^ину ансамбльгэ яца программа эшлэY ечен этэргеч бирэ. 1940 елныц ноябрь

Гармуннар белэн бию. 1957 ел. Dance with accordions. 1957.

Авыл хезмэтчэннэре арасында. Сугыштан соцгы еллар. Among the villagers. The postwar years.

ахырында ансамбль яца программа белэн Ерак Кенчыгышка h9M Байкал арты якларында биш айлык гастрольлэрдэ булып кайта.

1941 елгы Татар эдэбияты hэм сэнгате декадасына эзерлек барган вакытта сугыш башлана7. Беек Ватан сугышы елларында З. Эхмэтова, ансамбльнец сэнгать щитэкчесе булу белэн беррэттэн, филармония директоры вазифасын да башкара. Аныц щитэкчелегендэге филармония Yзенец кадрларын гына тYгел, Опера hэм балет театры, Радиокомитет кадрларын да саклап кала.

Ансамбль hэрвакыт тормышныц алгы сафында булып, сугыш чорында фронтныц алгы сызыгындагы сугышчыларны щицYгэ рухландыра. Yзендэ эхлакый кеч табып, «щицY яисэ Yлем» дип, халык сэнгате булып кала. Дошманга каршы щыр-бию моцы белэн керэшкэн, ЖиЦY кенен сэнгатьнец тылсымлы кече белэн якынайткан алар - ансамбль сэнгатькэрлэре.

Сугыштан соц ансамбльнец бетен эше Yзгэртеп корыла. Бу чорларда аныц милли коллектив буларак ищат йезе билгелэнэ. Ул зур сэнгать коллективы гына тYгел, э фэнни-тикшеренY Yзэге булып, эксперименталь базага эверелэ. Хорны hэм бию группасын щыр, фольклор материалары белэн А. С. Ключарев щитэклэгэн Фольклор кабинеты hэрдаим тээмин итеп тора. 1945 елныц октябрендэ Горкий шэhэрендэ Бетенроссия смотр концертында ансамбль беренче урынны ала.

Партия Yзэк комитеты hэм СССР Министрлар Советы 1957 елда МэскэYДЭ Татар эдэбияты 11эм сэнгате декадасын YткэрY турында карар кабул итэ8. Декадага эзерлек чорында ансамбльнец составын 100 кешегэ щиткерY, халык уен кораллары оркестрын биш баян, геслэлэр, скрипка, кубызлар, бэрмэ уен коралы, курай hэм башкалар белэн тулыландыру, композиторларга яца эсэрлэр язарга заказлар 6^y,

M3CK3Yd3узган татар здзбияты hsM сзнгате декадасы алдыннан. 1957 ел.

Before the Decade of Tatar Art and Literature in Moscow. 1957.

бию группасын кицэту, Фэннэр академиясе белэн кицэшлэшY дэ кирэк була. Шул елныц июнендэ ТАССР Министрлар Советы авыл Yзешчэннэре сэнгате смотр концертын YткэрY турында карар чыгара: «Смотрны 1956 елныц февраль аена тэгаенлэргэ, республика районнарына ярдэм кYрсэтY ечен, квалификацияле белгечлэр ^ибэрергэ. Йомгаклау концертында катнашучылар санын 600 кешегэ ^иткерергэ». Оештыру комитетына Х. Б. Рэхмэтуллин, Ю. З. Закиров, Г. Юсупов, Н. Г. Жданов, Г. Х. ТаИиров, Х. Б. Фазлуллин, П. Т. Сперанский кертелэ9.

1957 елныц 15 гыйнварында Татар опера hэм балет театры сэхнэсендэ Декада концертын комиссия кабул итэ. Декада ечен ансамбльнец сэнгать ^итэкчесе - З. Эхмэтова, балетмейстеры А. Янкин, дирижер-хормейстеры -А. Мусина була, программаны Г. Кэримова алып бара. 1957 ел Декадасы Октябрь инкыйлабыныц 40 еллыгына хэзерлек барган кеннэрдэ 24 майдан 2 июньгэ кадэр Yткэрелэ. 1957 елныц 24 июнендэ РСФСР Мэдэният министрлыгы МэскэYДЭ Yткэрелгэн Татар декадасы нэти^элэре турындагы фэрманында Декадага, аны оештыру-YткэрY эшлэренэ, гомумэн, мэдэният-сэнгатькэ югары бэя бирэ. Декада -музыка сэнгате деньясында ирешелгэн уцышларны кYрсэтY генэ тYгел, ул ^итди имтихан да, иж;ат мэктэбе дэ, башка мэдэниятлэргэ дуслык кYпере салу да, хекYмэт ечен милли сэясэтне тормышка ашыруныц бер чарасы да була. Декададан соц З. Эхмэтова - Кызыл Байрак ордены, А. Мусина «Хезмэттэге уцышлары ечен» медале белэн, артистлар ФэйтYнэ Абдуллина hэм Рэхим Сабировка «ТАССРныц атказанган артисты» дигэн мактаулы исемнэр бирелэ10. 1957 елгы Татар эдэбияты hэм сэнгате декадасы ДэYлэт ^ыр hэм бию ансамбле тарихына алтын юллар белэн язылып калды. Декада коллектив ечен осталык hэм и^ат культурасы Yсешенэ зур стимул булды. Коллективныц и^ади эшчэнлеген, Y3 йезен табуын, формалашуын кYп кенэ кYренекле фольклорчылар, композиторлар,

хормейстерлар, балетмейстерлар, рэссамнэр, язучылар куйган хезмэттэн аерып карап булмый. Милли хор культурасын YCтерYДЭ Татарстан композиторлары зур роль уйныйлар. А. Ключарев, М. Мозаффаров, Фэйзи, З. Хэбибуллин актив рэвештэ ищат итэлэр.

Ансамбль барлыкка килгэн беренче кеннэрдэн Yк коллективныц бию теркеме hэрдаим эзлэнYДЭ булды. Беренче балетмейстер Ю. Муко, соцрак Ф. Гаскэров, Э. Кэлимуллин, А. Янкин, Э. Нарыков, Г. ТаИиров, Р. Гарипова; хормейстерлар: И. Грекулов, С. ШаЬиева, А. Мусина, Л. Разумов, Ж;. Котдусов, В. Гэрэева, Н. Гэрэев; ансамбльнец сэнгать щитэкчелэре булып: З. Эхмэтова, Айдаров, Э. Абдуллин, А. Ключарев, Г. Скалозубов, Л. Джураев, Л. Кустабаева, Р. Вэлиев, бYгенге кендэ А. Хэмитов эшлилэр. Э инде ансамбльнец оркестр щитэкчесе Р. Мостафин исеме республикада гына тYгел, ерак чит иллэрдэ дэ таныш. Коллективныц дерес юнэлештэ булуына hэр концерт чыгышы ышанычны ныгыта торды. Бу ищат коллективында халык кейлэрен, биюлэрен башкаруныц матур традициялэре барлыкка килде.

1960 елда Татар дэYлэт щыр hэм бию ансамбленэ хезмэт иялэре арасында татар хор культурасын hэм СССР халыклары музыка ищатын пропагандалаганы ечен Татарстан Республикасыныц Габдулла Тукай исемендэге дэYлэт премиясе бирелэ. «Достоинство программы Государственного ансамбля песни и танца ТАССР в целом - в высоком идейном содержании, воплощенном в народном песенно-танцевальном искусстве, одухотворенности, поэтичности исполнителя и их высоком, в лучшем смысле слова, академическом мастерстве», - дип бэялэде РСФСРныц халык артисты, профессор И. Смирнов11.

1988 елныц 15 августында ТАССР дэYлэт щыр hэм бию ансамбленэ СССР Югары Советы Президиумы тарафыннан Совет музыка сэнгатен YCтерYДЭге уцышлары ечен Халыклар Дуслыгы ордены бирелэ12.

Татар дэYлэт щыр hэм бию ансамбле - милли сэнгатьтэ иц Yзенчэлекле шэхеслэрне тэрбиялэYнец кабатланмас бер мэктэбе. Моннан 80 ел элек З. Эхмэтова оештырып, сулыш биреп щибэргэн ансамбль, бYген инде исемнэре татар сэнгатендэ хермэтлэнгэн шэхеслэрне тэрбияли алды. Бик куп сэнгатькярлэр ансамбльдэ эшлэп дан казандылар, халкыбызныц сэхнэ йолдызларына эверелделэр, э куплэрнец ищат юлы ансамбльдэн башланып китте. Ансамбльнец щитэкчелэре дэ шушы ук коллективта ищади чыныгу алдылар.

Ансамбль артистларыныц хор hэм бию культурасы Yсешендэ композиторлар С. Габэши, С. Сэйдэшев, А. Ключарев, М. Мозаффаров, Ж;. Фэйзи, М. Юдин, З. Хэбибуллин, И. Хисамов, Р. Яхин, Э. Абдуллин, Р. Гобэйдуллин, Ф. Эхмэтов, М. Шэмсетдинова, С. Садыйкова, М. Макаров, А. Салимов, А. Монасыйпов hэм башкаларныц ищатлары зур роль уйнады. Коллективныц маяклары, тамашачыларны Y3 талантлары белэн рухландырган музыкантлары, щыр hэм бию осталары байтак. Болардан Р. Тимерханова, Г. Гафиатуллина, Э. Авзалова, С. Йосыпов, А. ШаЬиев, З. Эхтэмова, М. Садыйков, М. Зэкиева, Н. Василова, Г. Рэхимкулов, Т. Якупов, Ш. Эхмэтщанов, А. Туишева, Е. Бичарина, Ф. Абдуллина, З. Солтанова, С. Эхмэров, Р. Исмэгыйлева, Р. Сабиров, И. Якупов, М. Гатиатуллин, Н. Гатиатуллина, Ф. Шакирова, Э. Латыйпов, Ф. Гыймадиев, Р. Габдрахманов, Р. Мостафина, Ф. Фэйзуллин, Т. Латифуллин, Р. Халиуллин, Энсэрия hэм Николай Кретовлар, В. Кузнецов, Х. Шэрэпова, Лэйсэн hэм Айрат Хэмитовлар hэм башка исемнэр кYплэргэ таныш. БYгенге кендэ яшь артистлар

Татар дэYлэт щыр h3M бию ансамбле оркестры. The Orchestra of the Tatarstan State Song and Dance Ensemble.

З. Борисова, Р. Мицнегалиев, С. Вахитова, Р. Хэкимов, Ч. Сэлимуллина, И. Нуриев, А. ^эгъфэрова, Р. Шакиров, Д. Палатова, Ф. Гатиатуллин, Р. Эгьзэмова, Д. Имамиев, А. Мехэммэтгалиев; биючелэрдэн Л. Сорокина, Р. Шэйдуллин, А. Киямова, Р. Ганиев, В. Субуханов, Г. Субуханова, А. Загидуллин, В. Уткин, Р. Габдукаев, А. Мехэмэтгалиева, С. Миндубаева, Н. Назарова, Т. Яруллин, И. Галиуллина hэм башкалар матур и^ат Yрнэклэре кYрсэтэлэр. Р. Мостафин ^итэкчелегендэге оркестрда эшлэYче музыкантлар Ф. Калимуллина, О. Мятикова, А. Хэйруллин, М. Вахитов, Л. Мостафина, А. Галимуллин, Н. Галиев hэм башкалар барысы да махсус югары яки урта белемле музыкантлар. Ансамбль ул - Y3 йезе булган кабатланмас шэхеслэрне берлэштергэн бербетен гаилэ, тере организм. Сэнгатьтэге бердэмлекне югалтмыйча яши белгэн коллектив.

A J х_I_I_I__I_■ —-—- Ш

Татар дзYлзт щыр h3M бию ансамбле коллективы. 19 сентябрь 2015 ел. The Tatarstan State Song and Dance Ensemble. September 19, 2015.

Татар халкыныц борынгыдан килгэн рухи байлыгы, мэдэнияте, этнографик традициялэре исэ Татар дэYлэт щыр hэм бию ансамбле ищатында киц чагылыш таба. Иц беренче концертыннан алып бYгенгэчэ ансамбль, югары профессиональ теркемгэ тупланып, милли сэнгатебезне денья халыкларына армый-талмый таныту юлында эш алып бара. Ул терле республикалар гына тYгел, чит ил сэхнэлэрендэ - Корея, Кытай, Монголия, Йэмэн, Тунис, Италия, Мальта, Сенегал, Нигерия, Бенин, Япония, Финляндия, Германия, Югославия, Теркия, Венгрия, Англия, Гыйрак, Франция, Польша, Шотландия, Испания, Чехословакия, Теркмэнстан hэм башка иллэр тамашачылары алдында уцышлы чыгышлар ясады hэм ясап килэ. Чит иллэрдэ йереп кайтканнан соц, коллектив репертуарына денья халыклары ищатыннан музыкаль, вокаль-хореографик эсэрлэре естэлэ килде. Ансамбль репертуарында халкыбызныц кYцел бизэклэрен, милли Yзенчэлеген чагылдырган «Сабантуй», «Туй», «Аулак ей», Тула емэсендэ, Терки денья, «Гастрольлэр меридианы буйлап», «Корбан бэйрэме», «Рамазан», «Эрни эле, эрни ул яра», «Безнец Сэйдэш», «Былбыл Сара», «Сарман яшьлэре», «Каз емэсе», «Казан турында риваять», «Меhэщирлэр», «Ж|иде энще», «Зэцгэр шэл» (концерт варианты), «Беек ^^Yre 70 ел», «Изге бакча» спектакле, «Серле сандык», «Кенбагыш», «Бэйрэмдэ», А. Ключаревка багышланган «Ачкыч», «Г. Тукайныц 125 еллык юбилеена музыкаль-поэтик кичэ», «Гармун-гармун» кебек бай эчтэлекле тамашалар бар.

БYгенге кендэ коллективта 120 кеше эшли: 90 артистлар. Ансамбльнец директоры Ю. Жуков, сэнгать щитэкчесе А. Хэмитов, баш хормейстер Татарстан-ныц атказанган сэнгать эшлеклесе Н. Гэрэев hэм Татарстан Республикасы халык артисты В. Гэрэева, баш балетмейстер Татарстанныц халык артисты Р. Гарипова, оркестр щитэкчесе Татарстанныц халык артисты Р. Мостафин hэм башка артистлар бер тату гаилэ булып кулга кул тотынып ищат итэлэр.

Татар дэYлэт щыр hэм бию ансамбле мэдэният, сэнгать деньясындагы каршылыклы агымга тY3Э алды, сакланды, Y3 йезен югалтмады. БYген ул - татарны чын татар итеп кYрсэтYче, милли рухны саклый торган профессиональ щыр-бию коллективы. Юкка гына бу коллективны Россия щыр hэм бию коллективлары арасында беренче бишлеккэ кертмилэр. Миллэтнец йезен саклап калуда, халык буларак аны яшэтYДЭ, милли ац тэрбиялэYДЭ Татарстан дэYлэт щыр hэм бию ансамбленец эhэмияте гаять зур.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Татарстан Республикасы Милли архивы (ТР МА), 128 ф., 10 тасв., 18 эш, 221 кгз. Tatarstan Respublikasi Milli arhivi [National Archive of the Republic of Tatarstan] (TR MA), fond 128, series 10, file 18, p. 221.

2. Арсланова, Ф. Татар ДэYлэт щыр hэм бию ансамбле / Государственный ансамбль песни и танца Республики Татарстан. - Казань: «Слово», 2007. - С. 16. ARSLA-NOVA, F. Tatar Deylet zhir hem biyu ansamble [The Tatarstan State Song and Dance Ensemble. In Tatar.]. Gosudarstvenniy ansambl'pesni i tantsa Respubliki Tatarstan [The Tatarstan State Song and Dance Ensemble. In Russ.]. Kazan, "Slovo" publ., 2007, p. 16.

3. Шунда ук. Ibid.

4. Горшков, В. ТэYге эзлэр // Сеембикэ. - 1991. - № 6. - Б. 18. GORSHKOV, V. Teuge ezler [The first search. In Tatar.]. IN: Seyembike, 1991, no. 6, p. 18.

5. Шунда ук. Ibid.

6. ТР МА, 128 ф., 12 тасв., 10 эш, 31-33 кгз. TR MA, fond 128, series 12, file 10, pp. 31-33.

7. Шунда ук, 14 тасв., 51 эш, 100 кгз. Ibid., series 14, file 51, p. 100.

8. Арсланова, Ф. kypc. хез. - Б. 62. ARSLANOVA, F., 2007, p. 62.

9. Шунда ук. Ibid.

10. Шунда ук. Ibid.

11. Смирнов, И. «Храня наследие народа» // Советская Татария. - 1986. - 11 мая. SMIRNOV, I. "Hranya naslediye naroda" [Keeping the heritage of the nation. In Russ.].

IN: Sovetskaya Tatariya, 1986, May 11.

12. Арсланова, Ф. Курс. хез. - Б. 128. ARSLANOVA, F., 2007, p. 128. Эдэбият

Арсланова, Ф. Татар ДэYлэт щыр haM бию ансамбле / Государственный ансамбль песни и танца Республики Татарстан. - Казань: «Слово», 2007. - 240 с. Горшков, В. ТэYге эзлэр // Сеембикэ. - 1991. - № 6. - Б. 18. Смирнов, И. «Храня наследие народа» // Советская Татария. - 1986. - 11 мая.

References

ARSLANOVA, F. Tatar Deulet zhir hem biyu ansamble [The Tatarstan State Song and Dance Ensemble. In Tatar.]. Gosudarstvenniy ansambl'pesni i tantsa Respubliki Tatarstan [The Tatarstan State Song and Dance Ensemble. In Russ.]. Kazan, "Slovo" publ., 2007, 240 p.

GORSHKOV, V. Teuge ezler [The first search. In Tatar.]. IN: Seyembike, 1991, no. 6, p. 18.

SMIRNOV, I. "Hranya naslediye naroda" [Keeping the heritage of the nation. In Russ.]. IN: Sovetskaya Tatariya, 1986, May 11.

Фоторэсемнэр авторньщ шэхси архивыннан. Photo from the private archive of the author.

Сведения об авторе

Арсланова Филюся Тимергалиевна, музыковед, Казань, Республика Татарстан, Российская Федерация, filusa.arslan@yandex.ru

About the author

Filusya T. Arslanova, musicologist, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation, filusa.arslan@yandex.ru

В редакцию статья поступила 18.11.2016 г., опубликована:

Арсланова, Ф. Т. Татар дэYлэт щыр hэм бию ансамбленэ 80 ел // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2017. - № 1/2. - Б. 223-234.

Submitted on 18.11.2016, published:

ARSLANOVA, F. T. Tatar Deulet zhir hem biyu ansamblene 80 el [80th anniversary of the Tatarstan Song and Dance Ensemble. In Tatar.]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2017, no. 1/2, pp. 223-234.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.