CC BY
5АДАБИЁТШИНОСЙ / ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ
ТДУ 891.550
ТАСВИР^ОИ ПАРАДОКСЙ ДАР АШЪОРИ ОЗАРАХШ
Солевое Ш. А., Цумъаев Ц. Ц.
Донитгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Парадокс истилохи аврупой буда, дар адабиёти мо баъзан бо унвони таноцуз низ мустаъмал аст. Адабиётшиносони Эрон онро хилофи омад ё кацоварй низ меноманд. Он аз санъатхои роич, аммо нисбатан камомухташудаи адабиёти дируз ва имрузи мост. Ин санъат хануз дар ашъори кофиласолори адабиётамон устод Абуабдуллохи Рудакй мавриди корбурд карор гирифтааст. Баъдан санъати фавкуззикрро шуарои дигар пайгирй кардаанд. Парадокс алалхусус, дар ашъори Саноии Газнавй, Аттори Нишопурй, Ч,алолиддини Балхй ва Бедили Дехлавй накши мухим дорад. Шоирони барчастаи мо ин санъатро бештар бо максади рохандозй намудани тасвири хаёл мавриди истифода карор додаанд. Масалан, рубоии зерини Саноии Газнавй далели ин гуфтор аст:
Дилхо хама об гашту чонхо хама хун,
То чист хакикат аз паси пардаву чун.
Эй бар илмат хирад раду гардун дун,
Аз ту ду чахон пуру ту аз хар ду бурун [4, с. 300].
Лозим ба тазаккур аст, ки гурухе аз мунаккидони замони мо санъати парадоксро аз санъати тазод чандон ташхис намекунанд. Аммо ба кавли Алиасгари Шеърдуст: "Тазод аз такобули ду калимаи мутазоди чудо аз хам эчод мешавад. Дар холе, ки парадокс ду хукми мутанокиз дар бораи як чиз аст" [6, с. 59].
Корбурди парадокс дар ашъори шоирони имрузи точик низ назаррас аст. Шоирони мо бо максади борикбаёнй ва баъзан пешгирй аз умумигуй аз ин санъат судчуй мекунанд. Шоирони шинохтаи мо Лоик, Гулназар, Бозор Собир, Фарзона ва Суруш дар мутанокизбаёнй пешсафанд.
Озарахш дар истифодаи санъати парадокс дар байни хамсолони худ намуна буда, аз ин санъат бо ахдофи гуногун манфиат хосил кардааст. Шоир дар шеъри "Бовар намекунам", ки чанбаи ичтимой дорад, дар банди аввал аз санъати мавриди назари мо чунин судчуй кардааст:
Ман хоб дидаам, хамаро, хоб дидаам,
Ин офтоби тираву ин тирамохро.
Ин рузхои чомасафеди сиёхро,
Ман хоб дидаам, бахудо, хоб дидаам [1, с. 20].
Дар банди овардашуда иборахои изофии "Офтоби тира" ва "рузхои чомасафеди сиёх" парадокс мебошанд. Аз он лихоз, ки сифати офтоб нурафканй ва дурахшонист, сифати руз равшаниву чомасафедист, на сиёхй. Агар шоир "рузхои сиёх" мегуфт, санъати парадокс аз миён мерафт ва ин ифода ба ибораи маъмули нахвй табдил меёфт.
Шеъри "Гирах"-и Озарахш оханги танз дорад. Шоир дар ин шеър дили худро мухотаб карор додааст. Шеър дар шакли чахорпора суруда шуда, дар бандхои сеюму чорум санъати парадокс бармало ба назар мерасад:
Ту хамон шоири бедевонй, Ки ба чуз хеш надонад розаш. Ту хамон мутриби беохангй, Ки хамушй шуда хамовозаш. Ту бахориву гулафшонат нест, Ту хазониву зарафшонат нест. Ту заминиву надорй хосил, Абри борониву боронат нест [1, с. 22-23].
Агар устод Лоик "ошикон - шоирони бедевон" гyфта бошад, Озарахш ин сифатро ба дили худ нисбат додааст. Дар ин чо мyтанокизбаёнй чандон ба пyхтагй нарасидааст. Зеро шоироне хам хастанд, ки сохибдевон нестанд. Аммо ифодаи "мутриби беоханг, ки хамушй хамовози y шудааст", мутанокизбаёнии шоирро ба камол расонидааст. Чунки шахси беоханг ва хомуш мутриб буда наметавонад. Ифодахои "бахори бегулафшон ва "абри боронии беборон" иборахои солими парадоксианд, зеро гулафшонй сифати бахор асту борон махсули абри боронист. Ч,ихатхои барчастаи шеъри мавриди тахкик хаминхоянд.
Озарахш Fазале дорад, ки хостааст аксарияти мисраъхои он аз санъати парадокс таркиб ёбанд. Матлаи Fазали мавриди назар чунин аст:
Як назар овораам, овора аммо нестам,
Пеши худ бечораам, бечора аммо нестам [1, с. 10З].
Ифодахои "оворае, ки овора нест" ва "бечорае, ки бечора нест" мутанокизанд.
Дар байти дуюми Fазал омадааст:
Дасту поям баста дар рохи азоби рузгор, Гуиё бекораам, бекора аммо нестам [1, с. 10З].
Мактаи Fазал чунин аст:
Бо хама ахбори олам руи боми асри хеш
Мисли як махвораам, махвора аммо нестам [1, с. 10З].
Агар дар байти боло, дар мисраи дуюм калимаи "гуиё" ва дар мактаъ, дар мисраи дуюм калимаи "мисли" мавриди корбурди шоир карор намегирифт, санъати парадокс дучори заъф намешуд. Он гох дар байти боло парадокс дар шакли "бекорае, ки бекора нест" ва дар мактаъ парадокс дар шакли "махворае, ки махвора нест" чилва мекард. Аммо вазни Fазал ба ин икдом ичозат дода наметавонад.
AлиасFари Шеърдуст тасвири парадоксиро "аз гунахои дурахшони тасвири хаёл" арзёбй кардааст ва чунин афзудааст: "Метавонем гуфт, тасвирхои парадоксии шеъри Точикистон аFлаб муваффактар ва дурахшонтар аз намунахои эронии он аст" [6, с. 58].
Озарахш ба тасвири парадоксй вокеан, дилбастагии зиёд дорад, то дарачае, ки баъзан дар радифсозй хам аз ин санъат мохирона истифода мебарад. У чунин Fазале сурудааст: Х,айратзада будем, ки будему набудем, Fафлаткада будем, ки будему набудем. Гах зуд расидем, гахе дер, ки барвакт Тангомада будем, ки будему набудем [1, с. 112].
Одатан афсонахои халкй бо ифодаи "буд- набуд" OFOЗ мешаванд, ки он тасвири парадоксй набуда, тачохули ориф аст. Аммо дар ин Fазали Озарахш, ки бо радифи таркибии "будем, ки будему набудем" эчод шудааст, кисмати "будану набудан" тасвири зебои парадоксист.
Дар байти дуюми рубоии зерини Озарахш тасвири парадоксй мохирона ифода ёфтааст: Мебинамату наменамой бар ман, Э вой зи дидори мани бедидор! [1, с. 1З8]
Дар ин рубой ифодахои "дидану нанамудан" ва "дидори бедидор" тасвирхои равшани парадоксианд.
Иддае аз рубоиёти шоир низ аз ин санъат орй нестанд. Тасвирхои парадоксиро Озарахш одатан дар байти дуюми рубоиёташ мавриди корбурд карор медихад: Нафас такрори нотакрор дорад, Ки нотакрорро такрор созем [1, с. 145].
Дар байти мавриди назари мо ду тасвири парадоксй пайихам омадаанд: "такрори нотакрор" ва "такрор сохтани нотакрор".
Озарахш дар Fазалиёти худ гох зимни истифода аз санъатхои дигар, аз кабили тачохули ориф хам ба тасвири парадоксй рох мекушояд:
Касе аз хикмати одам гирах накшод дар олам,
Ту, эй донотарин нодон, чй овардй, ки хохй бурд? [2, с. З5]
Дар байти зикршуда ибораи Fайриизофии "донотарин нодон" тасвири барчастаи парадоксй буда. бо санъати дигар гирехбандй шудааст, ки чунин тарзи тасвиргарой дар адабиёти муосири мо ба нудрат вомехурад.
Тавре ки мухаккик Равшани Х,амрох кайд мекyнад: "Дар назари аввал парадокс ба баёни пароканда шабохат дорад, аммо дар асл чунин нест. Вахдати замонию маконй пойдевори бинои парадокс аст" [5, с. 158].
Озарахш назар ба Гулназар ба баёни интизой дар корбурди тасвири парадоксй камтар даст мезанад. Aммо парадоксхои y хам дар асоси вахдати замонию маконй ташаккул ёфта, хусусияти фавкуззикрро касб кардаанд. Чунончи дар ин газал: Хомпаз бигзашт, аммо фикри хоми мо напухт, Х,арфи мо бо гуфтугуи бекаломи мо напухт [3, с. 78].
Ибораи "гуфтугуи бекалом" дар байти мавриди назар тасвири парадоксй аст. Дар мактаи газали дигар Озарахш чунин тасвирро хеле устокорона истифода бурдааст, ки дар мисраи дуюм "такрори зебо кардани оханги нотакрор" парадокс аст: Саргаштагй осон набуд дар шахри иш;и Озарахш, Такрори зебо мекунад оханги нотакрорамон [3, с. 84].
Тарики тахайюлу тааккул дар шеъри Озарахш масдуд набуда, y хар кадомеро, ки интихоб кунад, ба манзили максуд мерасад. Парадоксхои офаридаи y низ аз хамин ду сарчашма об мехyранд. Онхо истидлоли зиёдеро такозо намекунанд. Зеро шоир кушиш ба харч медихад, ки хаддалимкон аз баёни интизой ичтиноб варзад. Мусаллам аст, ки аз хамаи дигар санъатхои бадей, ки шоирони муосири мо аз онхо судчуй мекунанд, тасвири парадоксй камистеъмолтар аст. Зеро он аз шоир фикри дакик ва тахайюли амикро такозо менамояд.
Майли Озарахш ба тасвирхои парадоксй, чуноне ки каблан зикр намудем, дар хама анвои шеъраш ба мушохида мерасад. У газале дорад, ки аз хафт байт таркиб ёфтааст. Тасвири парадоксй дар радифи газали мавриди назари мо ба чашм мерасад. Матлаи газал чунин аст:
Дар каф осори замон хаст, вале чизе нест, Давлати чону чахон хаст, вале чизе нест [3, с. 98].
Радифи ин газал аз чихати сохт таркибй буда, он аз феълхои "хаст", "чизе нест" ва пайвандаки хилофии "вале" ташаккул ёфтааст. Яъне, ифодаи "вале чизе нест" феъли "хаст"-ро инкор мекунад. Aз лихози мантик, дар ин радиф нестии хастй баёни мутанокиз аст. Шоир танхо ба тасвири сирф парадоксй каноат намекунад. У талош меварзад, ки шеъраш аз хисоби корбурди дигар саноеъ низ гановат пайдо кунад. Байти дуюми газал чунин аст: Дар рахи бешу каму шоду гами рузу шабон, Ин хама суду зиён хаст, вале чиз нест [3, с. 98].
Бо рохи таъвил даст ёфтан ба мохияти мазмуни ин абёт кори чандон душвор нест. Ин чо овардани мактаи газалро лозим медонем:
Озарахш, ин газали тозаи чун ашк равон
Бехтар аз ганчи равон хаст, вале чизе нест [3, с. 98].
Тавре ки аён шуд, дар байти дуюму байти хафтум (мактаи газал) тасвири парадоксй бо санъатхои дигар, яъне бо тазод, ташбех ва тачнис тазвич шуда, истехкоми маъно ва шеърияти байтхоро афзудааст. Хусусан, байти дуюми газал ба он далолат мекунад, ки мо дар он санъати тазодро, ки бо вожахои "бешу кам", "шоду гам", "рузу шабон" ва "суду зиён" ифода шудааст, аз парадокси таркибии "хаст, вале чизе нест" ба осонй ташхис кунем.
Дар байти дигаре аз газали Озарахш иборахои феълии "бо садо печидани сукут" ва "дар хамушистон печидани садо" тасвирхои тозаи парадоксианд: Сукутам бо садо печад, садоям дар хамушистон, Зи нои устухон овоз бахшой паёмамро [3, с. 115].
Яке аз роххои офаридани тасвири парадоксй аз чониби Озарахш, чй хеле ки тахкик нишон медихад, сохтани калимахо бо рохи морфологии хамрохшавии решахост. Ин тачрибаи калимасозии шоир кобили омузиш аст. Дар се байти охири газали зерин чунин падида бармало ба назар мерасад:
Эй иш;и кухнатоза, ангури сад хавоза,
Ёри хазоркеша, бозат салому падруд! [3, с. 13G]
Дар байти мавриди баррасии мо ибораи изофии "иш;и кухнатоза" тасвири парадоксист. Зеро калимаи "кухна" бо "тоза" хамрох шуда, баёни мутанокизро ба вучуд овардааст. Aгар онхо пахлуи хам карор мегирифтанду хамрох намешуданд, ба тазод табдил меёфтанд. Чунин услуби танокузофаринй дар байти баъдина низ ба назар мерасад: Умри касе надида, марги хасе начида,
Сарчоми нушнеша, бозат салому падруд! [3, с. 130]
Дар ин чо ибораи "сарчоми нушнеша", ки ба маънои чоми бузурги нушаш нешдошта мавриди корбурд карор гирифтааст, баёни парадоксй мебошад. Байти мактаъ низ дорои парадокси чолиб аст, ки дар он таркибхои "як лахза, як хамеша" чунин хусусиятро касб кардаанд:
Имрузи бедурахшй, фардои Озарахшй,
Як лахза, як хамеша, бозат салому падруд! [3, 130]
Дар газали дигари Озарахш тасвири парадоксии "такрори нотакрор" дар шакли "нотакрор такроре", яъне бо рохи чойивазкунии калимахо ифода ёфтааст: Чй гармогарм овоз асту резорез оханге, Чй нотакрор такрореву бодобод осоре [3, с. 134].
Мусаллам аст, ки аз шахси хомуш шунидани овоз амри мухол аст, аммо Озарахш чунин амрро чун тасвири парадоксй мохирона мавриди корбурди худ карор додааст: Туй, ки мешунавй аз хамуш оворо, Чакомахои нихони дили маро бинавис [3, с. 159].
Ахёнан вокеъ мешавад, ки Озарахш хангоми эчоди баёни мутанокиз услуби баёни интизоиро ба кор мебарад. Масалан, дар байтхои якум ва панчуми газали зерин чунин ходисаи забонй ба вукуъ пайвастааст. Таркибхои мутанокизи "суханро надонистани забон", "нихонро надонистани рози нихон" ва "фигонро надонистани фигон" дар ин маврид забони газали шоирро ба сафсата ва муголата наздик овардааст: Дорам сухане, забон намедонад, З-ин рози нихон нихон намедонад... Фарёди ман аз набудани гушест, Мурдам зи фигон, фигон намедонад [3, с. 165].
Хулоса, тасвирхои парадоксй дар ашъори Озарахш фаровон буда, шоир аз онхо бо максади образнок шудани сухан, ичтиноб аз умумигуй ва муассир шудани шеъраш истифода бурдааст. Ин гуна тасвирхои мутанокиз ба баёни шоиронаи у рохи васеъ кушодаанд. Минбаъд густариш додани чунин тарзи баён ба манфиати кори эчодии шоир сурат хохад гирифт.
Адабиёт
1. Озарахш. Чархболи офтоб / Озарахш. - Душанбе: Адиб, 2011. - 148 с.
2. Озарахш. Ояндауо / Озарахш. - Хуцанд: Ношир, 2019. - 112 с.
3. Озарахш. Парвона зинда аст... / Озарахш. - Душанбе: Адиб, 2020. - 184 с.
4. Санои, Хаким. Осори мунтахаб. Ц.1 /Хаким Санои. - Душанбе: Адиб, 1993. - 400 с.
5. Хамроу, Равшан. Падидауои уунари дар шеъри Гулназар /Равшани Хамроу. - Душанбе: Ирфон, 2018. -192 с.
6. Шеърдуст, Алиасгар. Чашмандози шеъри имрузи тоцик/Алиасгари Шеърдуст. - Душанбе: Адиб, 1997. -272 с.
ТАСВИРХОИ ПАРАДОКСЙ ДАР АШЪОРИ ОЗАРАХШ
Дар каломи манзум санъатхои зиёди бадей истифода мешаванд, ки яке аз серистеъмолтарини онхо парадокс мебошад. Дар ин макола бо истифода аз методхои маъмули тахкики адабиётшиносй, аз чумла тахлили осори адабй, мукоиса, шинохти жанрхои адабй, шархи бадеии каломи манзум, омор ва гайра дар бораи маънои лугавй ва истилохии парадокс, корбурди он дар ашъори шуарои классикй, вуруди парадокс дар адабиёти муосир, корбурди хунармандонаи он дар ашъори Озарахш маълумот манзур шудааст. Натича ин ки истифодаи парадокс дар ашъори шоирони имрузи точик назаррас аст. Шоирони мо бо максади борикбаёнй ва баъзан пешгирй аз умумигуй аз ин санъат судчуй мекунанд. Шоирони шинохтаи мо Лоик, Гулназар, Бозор Собир, Фарзона ва Суруш дар мутанокизбаёнй пешсафанд. Озарахш дар истифодаи санъати парадокс дар байни хамсолони худ намуна буда, аз ин санъат бо ахдофи гуногун манфиат хосил кардааст.
Калидвожахо: шеър, санъатхои бадей, парадокс, шоир, газал, тасвир, маънй, байт, матлаъ, адабиёт.
ПАРАДОКСАЛЬНЫЕ ОБРАЗЫ В ПОЭЗИИ ОЗАРАХШ
В стихах используется множество художественных искусств, одним из наиболее часто используемых, из которых является парадокс. В этой статье с использованием общепринятых методов литературного исследования в частности, анализ литературных произведений, сравнение, признание литературных жанров, художественный обзор стихах, статистика и т. д. представлены сведения об лексическом значении и терминологии парадокса, его применение в классической поэзии поэтов, запись парадокса в современной литературе, его художественное применение в поэзии Озарахш. В результате использование парадокса в поэзии
современных таджикских поэтов является значительным. Наши поэты судят об этом искусстве с целью разбавления, а иногда и предотвращения обобщений. Наши известные поэты Лоик, Гулназар, Бозор Сабир, Фарзона и Суруш лидируют в коммуникациях. Озарахш был примером в использовании искусства парадокса среди своих сверстников и принес пользу этому искусству различными способами.
Ключевые слова: поэзия, художественное искусство, парадокс, поэт, газель, образ, значение, бейт, матлаъ, литература.
PARADOXICAL IMAGES IN THE POETRY OF OZARAKHSH
There are many artistic arts used in poetry, one of the most frequently used, of which is the paradox. This article, using generally accepted methods of literary research, in particular, analysis of literary works, comparison, recognition of literary genres, artistic review of poems, statistics, etc., provides information about the lexical meaning and terminology of the paradox, its application in the classical poetry of poets, the recording of the paradox in modern literature, its artistic application in the poetry of the Ozarakhsh. As a result, the use of the paradox in the poetry of modern Tajik poets is significant. Our poets judge this art in order to dilute, and sometimes to prevent generalizations. Our famous poets Loik, Gulnazar, Bozor Sabir, Farzona and Surush are leading in communications. Ozarakhsh was an example in the use of the art of paradox among his peers and benefited this art in various ways.
Keywords: poetry, art, paradox, poet, gazelle, image, meaning, beit, matla, literature.
Дар борам муаллифон
Солехов Шамсиддин Аслмддмновмч
Доктори илмхои филологй, профессор, мудири кафедраи назария ва таърихи адабиёт Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 121
Тел.: (+992) 888 84 89 36
Чумъаев Ч,умъабой Ч,ураевмч
Муаллими калони кафедраи забони точикй Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 121
Тел.: (+992) 900 26 36 34
Об авторах
Солехов Шамсиддин Аслиддинович
Доктор филологических наук, профессор, зав.
кафедрой теории и истории литературы
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 888 84 89 36
About the authors
Solekhov Shamsiddin Asliddinovich
Doctor of philological sciences, professor, Head of the Chair of the Theory and History of the Literature
Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki Ave., 121
Ph.: (+992) 918 26 75 66
Жумаев Жумабой Джураевич
Старший преподаватель кафедры таджикского языка
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 900 26 36 34
Jumaev Jumaboy Juraevich
Senior Lecturer of the Taiik Language Department Taiik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki Ave., 121
Ph.: (+992) 900 26 36 34
