CC BY
37
УДК 891.550 (575.5) ББК 83.3
ОРОЯ^ОИ АДАБЙ ДАР ШЕЪРИ ШОИРОНИ БАЛХИ ДАВРАИ СОМОНИЁН
СРЕДСТВА ХУДОЖЕСТВЕННОГО ИЗОБРАЖЕНИЯ В СТИХАХ ПОЭТОВ БАЛХА ПЕРИОДА САМАНИДОВ
LITERARY ORNAMENTS INBALKH POETSл VERSES REFERRING TO SAMANIDSл EPOCH
Шайхзода Абдул Цаббор, doKmopaHm(PhD)-u Донишгоуи миллии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе )
Шайхзода Абдул Джаббор, докторант (PhD) Таджикского национального университета (Таджикистан, Душанбе)
Shaykhzoda Abdul Jabbor , doctoral student (PhD) of the Tajik National University (Tajikistan, Dushanbe) E-mail: [email protected]
Вожщои калиди: шеър, цавзаи адабии Балх, давраи Сомониён, маони, баён, бадеъ, орояцои адаби, фасоцат, балогат
Мацола ба баррасии саноеи бадеии шеъри шоирони Балхи давраи Сомониён бахшида шудааст. Гуфта мешавад, ки орояцои адаби аз цумлаи муцимтарин омилцои созандаи мацосин ва зебощои шеър мацсуб мегарданд ва ощо бадеият, дилнишини ва цазобияти каломи шоиронаро ба уцда дошта, огоцона ва ё гайриогоцона аз андешаи шоирона ва мацорати эцодии шоирон сарчашма мегиранд ва дар шеър падидор мешаванд. Ин падидацо цам дар зоцири сухан ва цам дар ботин ва муцтавои шеър мулоциза мегарданд. Истифода аз фунуни мазкур миёни шоирони цавзацои гуногуни забони порсии дари, минцумла, шоирони цавзаи адабии Балх аз огози шеъру шоири ба ин забони шоирона ва то кунун бисёр роиц аст. Дар барраси ва тацциц ашъори бозмонда аз нуздац шоири цавзаи адабии Балх, ба монанди Ацмад ибни Муцаммад ибни Зацабии Балхи, Муцаммад ибни Ацил ибни Азцари Балхи, Ацмад ибни Абдуллоци Балхи, Каъбии Балхи, Ацмад ибни Муцаммад ибни Иброцим Бустии Балхи, Абузайд Ацмад ибни Сацли Балхи, Шациди Балхи, Сонеи Балхи, Бармакии Балхи, Робиаи Балхи, Сафори Балхи, Цаъфар ибни Ацмад ибни Алии Балхи, Абушакури Балхи, Маъруфии Балхи, Абулмуайяди Балхи, Абуали Муцаммад ибни Ацмади Балхи, Мустамлии Балхи, Дациции Балхи, Бадеи Балхи мавриди таваццуц царор дода шудааст. Дар заминаи баррасицо ба масъалацои фасоцату балогати калом цам ишора шудааст.
Ключевые слова: стих, литературный круг Балха, эпоха Газневидов, маони, изложение, баде, литературные украшения, жудожественные фигуры, красноречие, риторика
Статья посвящена литературным орнаментам, которые являются одним из важнейших факторов создания поэзии и формирования изящности поэзии, обладают искусством, душевностью и обаянием поэтического слова и сознательно или неосознанно проистекают из поэтической мысли и творческого мастерства поэтов и проявляются в поэзии. Эти явления рассматриваются как в форме речи, так и в содержании поэзии, поэтому в области красноречия они делятся на два типа: а) смысловые литературные фигуры и б) словесные литературные фигуры. Указывается, что среди литературных орнаментов, которые исторически назывались «литературными науками», выделяют такие разделы, как маони (содержание), изложение (баён), художественные фигуры, метрика, рифма и т. д., каждый из которых изучается и исследуется в соответствии с конкретной стороной темы и содержания стихотворения. Благодаря этому искусству, в частности, маони (содержание), баён (изложение) и баде (художественные фигуры), мы знакомимся с красотой поэтического слова и поэтичностью слова и лучше понимаем поэтическое слово и эстетические аспекты литературной традиции. Подчеркивается, что использование этого искусства очень распространено среди поэтов разных литературных кругов персидского языка, в том числе поэтов литературного круга Балха с самого начала формирования поэзии на этом поэтическом языке и до сего времени. В статье стихи поэтов Балха периода Саманидов были изучены и исследованы с учетом отмеченных выше типов, таких как литературные украшения, использованные в стихах поэтов упомянутого литературного круга, на основе традиционных критериев и с акцентом на вопросы триединого искусства маони (содержание), изложения (баён) и художественных фигур. В исследование
включены дошедшие до нас стихи девятнадцати поэтов литературного круга Балх, таких как Ахмад ибн Мухаммад ибн Захаби Балхи, Мухаммад ибн Акил ибн Азхар Балхи, Ахмад ибн Абдаллы Балхи, Kaъб Балхи, Ахмад ибн Мухаммад ибн Балхи, Ибрагим ибн Балхи, Шахид Балхи, Сонеъ Балхи, Бармак Балхи, Рабия Балхи, Сафар Балхи, Джафар ибн Ахмад ибн Али Балхи, Абушакур Балхи, Маруфи Балхи, Абулмуайяд Балхи, Абу Али Мухаммад ибн Ахмад Балхи, Мустамли Балхи, Дакики Балхи, Бадеъ Балхи. В контексте обсуждений были также затронуты вопросы риторики и красноречия слова.
Key words: verse, Balkh's literary circle, the Samanids era, maoni, transposition, bade', literary embellishments, artistic figures, eloquence and rhetoric
Literary ornaments are one of the most important factors in the creation ofpoetry and the formation of the elegance of poetry. They possess art, soulfulness and charm of a poetical word and, consciously or unconsciously, flow from the poetical thought and creative skills of poets and being evinced in poetry. These phenomena are considered both in the form of speech and in the content of poetry, therefore, in the field of eloquence they are divided into two types: a) semantic literary figures and b) verbal literary figures. In general, literary ornaments that historically were called «literary sciences» were divided into different sections such as maoni (content), exposition (bayon), artistic figures, metrics, rhyme, etc., each of which is studied and researched in the aspects of theme and content. Specific side of the theme and content of the poem. Through this art, in particular, maoni (content), bayon (transposition) and bade (artistic figures), we become familiar with the beauty of a poetical word, we understand better the poetic word and the aesthetic aspects of the literary tradition. The use of this art is very common among poets of various literary circles of the Persian language, including those of Balkh from the very beginning of the formation of poetry in this poetic language and up to the present time.
In this article the poems of Balkh poets of the Samanids period were studied and researched with taking into account the types mentioned above, such as literary embellishments used in the poems of the poets of the mentioned literary circle, on the basis of traditional criteria and with an emphasis on the issues of the triune art of maoni (content), transposition (bayon) and artistic figures. The study includes the extant verses of nineteen poets of the Balkh literary circle, such as Ahmad ibn Muhammad ibn Zahabi Balkhi, Muhammad ibn Akil ibn Azhar Balkhi, Ahmad ibn Abdalli Balkhi, Ka'b Balkhi, Ahmad ibn Balhi, Shahmad ibn Balhi, Sone' Balkhi, Barmak Balkhi, Rabia Balkhi, Safar Balkhi, Jafar ibn Ahmad ibn Ali Balkhi, Abushakur Balkhi, Marufi Balkhi, Abulmuayyad Balkhi, Abu Ali Muhammad ibn Ahmad Balkhi, Mustamli Balkhi, Dakiki Balkhi and Bade' Balkhi. In the context of the discussions, issues of rhetoric and eloquence of speech were touched upon as well.
Орояхои адабй аз чумлаи мухимтарин омилхои созандаи махосин ва зебоихои шеър махсуб мегарданд. Онхо бадеият, дилнишинй ва чаззобияти каломи шоиронаро ба ухда дошта, огохона ва ё гайриогохона аз андешаи шоирона ва махорати эчодии суханварон сарчашма мегиранд ва дар шеър падидор мешаванд. Ин падидахо хам дар зохири сухан ва хам дар ботин ва мухтавои шеър мулохиза мегарданд, бинобар хамин, мабохиси онхо дар фанни бадеъ бисёр густарда аст. Дар мачмуъ, ороишхои адабиеро, ки дар тули таърих ба унвони "фунуни адабй" ёд мекунанд, ба бахшхои гуногун, чун маонй, баён, бадеъ, аруз, ;офия ва гайра та;сим кардаанд, ки хар кадом мавзуъ ва мухтавои хоссе аз шеърро мавриди мутолиа ва тах;и; ;арор медиханд. Ба василаи хдмин фунун, бахусус, маонй, баён ва бадеъ мо ба зебоихои каломи шоирона ва шоиронагии калом ошно шуда, ба мафхуму маонии бехтари каломи шоирй ва чанбахои зебоишинохтии маъхуз аз орояхои адабй пай мебарем.
Фанни маонй донишест, ки бо фарогирии он метавон ба сухани фасеху балег даст ёфт ва онро дар мутоби;ат ба му;тазои хол дар кор гирифт. Fараз аз ёдгории ин дониш сиёнату нигахдории зехн аз хато дар баёни калом бар хасби ма;ом аст. Дар илми баён шинохтани ;авоиду ;авонине мавриди назар аст, ки ба василаи онхо як маънй ба суратхои мухталиф баён мешавад. Мавзуи ин илм дар балогати суннатй ташбех, истиора, киноя ва мачоз аст, аммо дар замони хозира баъзе донишмандон ба ин мабохиси чахоргона орояхои дигарро хам дохил кардаанд, ба мисли рамз ва мутано;изнамой. Илми бадеъ илми ороиши сухани шоирона аст ва дар он аз саноеи лафзию маънавии мухталифе, ки мучиби зебой ва таъсири бештари калом мешаванд, бахс мешавад. Истифода аз фунуни мазкур миёни шоирони хавзахои гуногуни забони порсии дарй, минчумла, шоирони хавзаи адабии Балх аз огози шеъру шоирй ба ин забони шоирона ва то кунун бисёр роич аст.
Дар ин ма;ола руйи ашъори шоирони Балхи давраи Сомониён аз диди фунуни адабй бо дарназардошти анвои фунуни адабии маонй, баён ва бадеъ, ки дар боло зикр шуд, мутолиа ва
пажyxиш сyрат мегирад. Дар баррасй ва таэди; ашъори бозмонда аз нyздаx шоири xавзаи адабии Балх, ба монанди Аxмад ибни Мyxаммад ибни Заxабии Балхй, Мyxаммад ибни А;ил ибни Азxари Балхй, Аxмад ибни Абдyллоxи Балхй, Каъбии Балхй, Аxмад ибни Мyxаммад ибни Иброxим Бустии Балхй, Абyзайд Аxмад ибни Саxли Балхй, Шаxиди Балхй, Сонеи Балхй, Бармакии Балхй, Робиаи Балхй, Сафори Балхй, Ч,аъфар ибни Аxмад ибни Алии Балхй, Абyшакyри Балхй, Маъруфии Балхй, Абулмуайяди Балхй, Абyалй Мyxаммад ибни Аxмади Балхй, Мустамлии Балхй, Да;и;ии Балхй, Бадеи Балхй мавриди таваччyx ;арор дода мешавад. Дар заминаи баррас^о ба масъалаxои фасоxатy балоFати калом xам ишора шудааст.
Макула^ои марбyт ба илми маонй. Дар илми маонй перомуни чyмлаxое баxс мешавад, ки дар маонии худ ;аринаи лафзй ба кор намебаранд. Ба ин л^оз ба ин илм маонй мегуянд, зеро аз маонии сонавии чумалот баxс мекунад. Чаро чумалотро дар маонии сонавия ба кор мебаранд?
Посухи якум ин аст, ки дар сабки адабй маъмулан вожагону чумалотро дар маонии аввалия ба кор намебаранд. Чаро?
Зеро ки сухани адабй - каломи шоирона сухани муассир аст ва барои он ки сухан муассир бошад, бояд мутоби;и му;тазои xоли мухотаб, мавзyъ ва ма;ом бошад. Аз ин ч^ат, шоирону нависандагон бояд ба имконоти васеи забон тасаллут дошта бошанд. Масалан, таваччyx дошта бошанд, ки гоxе ахбор аз амр муассиртар аст.
Посухи дувум ба пурсиши боло чунин аст, ки: Чумалотро дар маонии сонавия барои он ба кор мебаранд, ки мехоxанд, то суханашон муассир, яъне балеF бошад.
Илми маонй доираи васеи корбурд ва мабоxис дорад, ки аз чумлаи ощо итноб, эчоз, мусовот ва Fайра xастанд. Бо истилоxоти дигар зимни баррасй шинос мешавем.
Мабоxиси илми маонй, тиб;и асосxои мабонии ин фан дар низоми балоFии асримданагй, бисëр печида аст ва аз ин чост, ки дар мутолиоти адабии чадид ба мабоxиси илми маонй ба таври чудогона зиëд таваччyx карда намешавад. Аммо мо кушиш мекунем, ки дар заминаи мабоxиси маъмули ин фан дар мисоли эчоддати чанд шоир мутолиа ва баррасй дошта бошем.
Маонй дар лyFат чамъи "маънй" буда, дар истилоxи адабй донишест, ки аз мутоби;ати калом бо му;тазои xол баxс мекунад. Нахуст бо зикри байти зерин аз ашъори Робиаи Балхй ба баррасии асосxои илми маонй мепардозем ва дар заминаи xар як мабоxиси ин фан аз ашъори шоирони дигар намуна меорем:
Сабо нофаи мушки Тиббат надошт,
Ца^он буйи мушк аз ни маъно гирифт?! (2, 114).
1. Хабар. Хабар чумлаест, ки мyxтамили сид;у кизб бошад, ба иборати дигар, эxтимолияти дурустй ва нодурустй дошта бошад. Дар мисоли байти боло имкон дорад, ки сабо аслан мушки Хутан (Тиббат) надошта бошад.
2. Исноди мачозй. Замонест, ки феъл ба фоъили Fайриxа;и;й ë тахайюлй нисбат дода шавад. Дар байти боло сабо фоъили Fайриxа;и;й ë тахайюлй аст. Шоир саборо ба касе ташбеx карда, ки дар баFал пур аз мушки Хутан дорад.
3. Fарази хабар. Fарази хабар дар байти боло сабо аст, ки аз хабари маъшу; нишона дорад. Сабо барои огоx кардану фаxмидани рози ин мушки хушбуй xар чо ки меравад, бо худ нофаи мушк мебарад ва чаxон аз он буйи хуш мегирад.
4. Аксоми хабар. Ва;те ки мухотаб дар бораи хабар чизе намедонад ва xолати инкор низ надорад, дар ин сурат хабар бидуни таъкид оварда мешавад. Ба монанди байти ëдшyда, ки хабар аз ëр медиxад: сабо бо омаданаш xамон хабари манзури мушкро расонидааст.
5. А^воли мyснад илащ:
5.1. Х,азфи муснад илащ. Хдзфи муснад илайx ба ;аринаи маънавй замонест, ки муснад илайx худ ба худ маълуму мушаххас бошад. Дар ин мисол муснад илайx xамон маъшу; аст, ки сабо бо омаданаш хабари ëрро мед^ад.
5.2. Накара будани муснад илащ. Баëни ин навъ гунаест, ки аз шоxкорxои муснад илайx дар xолати накара будан хабар медиxад. Масалан, дар байте, ки мавриди назар аст, муснад илайx дуруст ошкор нест, ки ин тарзи баëн ба шоxкории Робиаи Балхй меафзояд.
6. А^воли муснад - xамон феъли «надошт» дар мисраи аввал аст:
6.1. Такдиму таъхири муснад. Муснад маъмулан дар каломи муаххар аст, аммо гоxе дар чанд xолати зер му;аддам бар муснад илайx мешавад: а) башорат ва изxори сурур; б) танбеxy иршод; в) xангоми ;асри муснад илайx бар муснад; г) муснад Fарази аслии мутакаллим бошад; f) таассуф бар муснад ва Fайра.
Дар идомаи байти боло таркиби «;адах гир» дар ин байт муснад аст, ки ба сабаби панду иршод му;аддам оварда шудааст:
Цадах гир чандею дунё магир,
Ки бадбахт шуд, он ки дунё гирифт (2,115).
6.2. ^асар ё засар. Касар ба маънии «хабс» ва хасар дар лугат ба маънии «ба сухан дар мондан», «инхисорй будан» аст. Аммо дар истилохи илми маонй мунхасир кардани муснад илайх аст.
6.3. ^асри сифат. «Касри сифат бар мавсуф» чунин аст, ки дар ин чо холатеро барои мавсуф мунхдсир мекунем. Масалан, дар хамин байте, ки бо таркиби «;адах гир» огоз мешавад, бадбахтиро сифат бар мавсуф гуфтааст.
6.4. ^асри хакикй ва Fайризакик;й. Касри ха;и;й ;асрест, ки мавриди ;абули хама ё гурухи зиёде аз мардум бошад. Ба иборати дигар, ихтисоси чизе ба чизе дигар аз руйи ха;и;ат бошад, на аз руйи иддаои гуянда ё шоир. Монанди ;одири мутла; будани Худованд (ч). Аммо ;асри гайриха;и;й он аст, ки мавриди пазириши умуми шунавандагон нест. Монанди ин амр, ки онро хама намеписанданд: Инбни Сино бузургтарин табиби ;адим аст. Дар байти мавриди назари мо хам хамин ;асри гайриха;и;й ба кор рафтааст.
Як бор байтро дар зехн такрор мекунем ва ба ин нукта мутаваччех мешавем: барои бисёрихо ;обили бовар нест, ки сабо бо овардани мушк - хамон хабар аз маъшу; хама дунёро бо буйи хуш омехта карда.
6.5. Тааддуди муснадзо барои як мунсад илайз. Тааддуд ба маънии зиёд шудан, теъдоди зиёд аст. Дар байти мавриди назари мо чанд муснад, ки хамоно богу чаман барои баёни гул аст, барои баёни маъшу; - гул омадааст.
7. Итноб. Итноб он аст, ки маънй бо таносуби зохирии чумла андак бошад. Шоир мегуяд: «Зи бас гул, ки дар бог маъво гирифт», яъне азбаски гул дар бог (дар ;албам) чой гирифт..., ин чост, ки маънии итноб равшан мегардад.
8. Гаробат. Дар мисраи аввали байти зерин аз маснавии "Офариннома"-и Абушакури Балхй калимаи "эдун" аз чумлаи калимахои камистеъмол буда, чунин калимахо имруз матрук шудаанд. Чунин вожахоро дар илми маонй гаробат мегуянд.:
Зи душман, гар эдун, ки ёби шакар,
Гумон бар, ки захр асту харгиз мах(в)ар (2, 154).
Калимаи "эдун" феълан мавриди корбурд надорад.
8. Эчоз. Сухани фасех ва бидуни уюбро дар мабохиси илми маонй эчоз гуянд, мисли ин байти Абушакури Балхй:
Сухан захру позахру гарм асту сард, Сухан талху ширину дармону дард (5, 55).
Ин байт аз лихози балогат хам чолиб буда, хар ду мисроъ комилан дар асоси санъати тазодду му;обала ва истиора сохта шудааст.
Дар охир ба як нуктаи мухим ишора мекунем ва он ин аст, ки вобаста ба анвои адабй муносибат ба мабохиси илми маонй тагйир меёбад. Масалан, дар аксар анвои адабй ба чойи мухотаб мавзуъ мухим аст. Суханвар дар ин навъхои адабй бояд ба му;тазои мавзуъ сухан гуяд, то аз таъсири калом, яъне аз балогати он коста нашавад. Содатарин тари;и муносибат дар ин маврид он аст, ки адиб аз доираи мавзуъ хорич шуда, суханро ба хошия накашад. Хднгоми баррасии шеъри хамоса ба чунин нукот таваччух мебояд кард.
Мабозиси илми баён. Бахси дониши баён иборат аз мачмуаи ;оидахо ва ;онунхоест, ки ба василаи онхо метавон як маъно ва ё як матлабро ба гунахои мутааддид баён кард. Ба он шарт, ки ин шевахои гуногун дар мизони равшанй ва пушидагй бо якдигар мутафовит бошанд ва ин тафовут бар тахайюли шоирона устувор бошад. Мавзуи фанни баён ташбех, истиора, киноя ва мачоз мебошад.
1. Ташбез. Ташбех дар шеъри шоирони хавзаи адабии Балх дар даврахои мутолиотии мо корбурди васеъ дорад.
Мисол барои санъати ташбех бо зикри мушаббах, мушаббах бихи, адоти ташбех ва вачхи шабех дар ин байти Маъруфии Балхй:
Дуст бо цомати чун сарв ба ман-бар бигузашт, Тоза гаштам чу гулу тоза шуд он мехри цадим (2, 212).
Дар ин чо дуст ба дарахти сарв ташбех шуда, адоти ташбехи он лафзи "чун" ва вачхи шабехи он баландй мебошад. Дигар ин, ки тозагию тароваташро ба гул ташбех намудааст.
Санъати хусни таълил хам дар ин байт хуб афтодааст. Шоир хостааст, ки далели тоза гаштану чавон шудани худаш ва тоза шудани иш;и ;адимаашро омадани маъшу;а бидонад.
Мисол барои ташбехи изофй аз Сонеи Балхй, ки аз ин шоир танхо хамин рубой бо;й мондааст:
Хони гами ту паст шуда вайрон бод, Хони тарабат хамеша ободон бод! Хрмвора сари кори ту бо некон бод, Ту мири шахиду душманат Мокон бод!(13, 80).
Дар ин байт, илова бар ташбехи изофй, санъатхои бадеии тазоду му;обала ва истиора истифода шудаанд: хони гам ва хони тараб иборахои ташбехи изофй хастанд. Масалан, хони тараб - зиндагй, яъне зиндагият хамеша хуш бошад: зиндагй ба хон (сурфа) ташбех шуда, ки бидуни зикри ачзои ташбех аст, аз навъи ташбехи измор, ё худ пушида. Инчунин, истиора аз зиндагй хам хаст. Миёни вожахои вайрон - ободон, гам - тараб, некон - душман таносуби тазоддй мавчуд аст.
2. Истиора. Мухимтарин вижагии истиора истеъмоли лугате ба чойи лугати дигар ба ало;аи шабохат аст. Хдмвора ;аринае дар даст аст, ки хонандаро аз дарки маънои ха;и;й ё аслии вожа мунсариф мекунад. Карина вожаест, ки зехнро аз маънои ха;и;ии калимаи мустаор дур мекунад ва ба маънои мачозй мекашонад. Маънои ха;и;ии лафз бо маънои мушаббех бихи дар ташбех мутоби; аст. Лафзи мустаор лафзест, ки дар гайри маънои ха;и;й ба кор гирифта шуда, ба лафзи мушаббех баробар аст.
Истиораи мусарраха ба кор бурдани вожае ба чои вожаи дигар ба ало;аи мушобихат ба шарти вучуди ;арина аст. Ин навъи истиора, дар навбати худ, се навъ аст: мучаррада, мурашшаха, мутла;а.
Дар байти зерини Робиаи Балхй аз лихози илми баён санъати бадеии истиораи мусарраха ба кор рафтааст, чунки дар ин навъи истиора мустаор лаху хазф ва мустаор минху зикр мешавад:
Ишц дарёе каронанопадид, Кай тавон кардан шино, эй хушманд (2, 117).
Дар ин чо "иш; ё хамон маъшу;", ки мустаор лаху аст, хазф шуда, вале мустаор минху, ки "дарё - шино" мебошад, оварда шудааст.
Истиораи билкиноя дар ин байт аз Маъруфии Балхй хузур дорад: В-он ду зулфайн бар он орази у гуи рост, Бар гули хайрист аз голия сар то сар сим (2, 211).
Аз рохи истиораи билкиноя руй ва орази маъшу; ба гули хайрй хамонанд шудааст.
3. Киноя. Киноя зикри чумла ё иборатест, ки муроди гуянда маънои зохирии он набошад, аммо ;аринаи сорифае, ки моро аз маънои зохирй мутаваччехи маънои ботинй кунад, вучуд надошта бошад. Ба алфозу маънои зохирй мукано ва ба маънои ма;суд мукано анху мегуянд. Киноя аз назари далолати мукано ба мукано анху бар се ;исм аст: киноя аз мавсуф, киноя аз сифат, киноя аз фасл.
Барои шинохтани киноя, ;абл аз хама, ба чигунагии пайванди миёни лозиму малзум бояд ди;;ат дода шавад. Агар пайванди миёни лозиму малзум ба осонй фахмида шавад, яъне инти;ол аз маънои ха;и;й ба маънои мачозй ба осонй сурат гирад, кинояи ;ариб аст. Баръакси ин кинояи баъид он аст, ки миёни маънои ха;и;ию мачозй ва лозиму малзум миёнчихои бисёр чой дошта бошад.
Санъати киноя дар шеъри шоирони мавриди назар бештар дар ашъоре истифода шудааст, ки мохиятан дар мавзуи панду андарз гуфта шудаанд. Ба мисли байти зерин аз маснавии "Офариннома"-и Абушакури Балхй:
Зи душман, гар эдун, ки ёби шакар,
Гумон бар, ки захр асту харгиз мах(в)ар (2, 154).
Агар душман зохиран ба ту хубй нишон дод, ту фиреби уро махур, чунки хар коре, ки ба ту мекунад, дар зарари туст.
4. Мачоз. Мачоз дар лугат ба маънии убур кардан ва гайри ха;и;й буда, дар истилохи фанни баён корбурди як вожа аз маънии аслй ба маънии гайри ха;и;й мебошад. Мачозро ба навъхо хам чудо кардаанд. Дар миёни анвои мачоз, ба назари мо, муассиртар аз соири навъхо мачоз бар ало;аи чузвиёт аст.
Мачоз бар ало;аи чузъиёт он аст, ки ном аз чузъ бурда шавад, вале хадаф кул мебошад. Барои санъати мачоз баъдтар намуна зикр мешавад. Ин чо аз такрор пархез мешавад.
Мабозиси илми бадеъ. Бадеъ илмест, ки ба воситаи он вучухи зебоии калом шинохта мешавад ва ба иборати да;и;тар, шевахоест, ки зебоии каломро баъд аз риояти мутоби;ати он бо му;тазои хол (фанни маонй) ва вузухи далолат ба маънои мавриди назар афзоиш медихад.
Мавзуи илми бадеъ рамзхои фасохату балогат, шевахои афзоиши муси;ии калимаю калом ва ма;улахои зебоии сухан аст, ки гуяндаро ба хадафи аслии худ, ки хамоно баёни каломи адабист, рохнамой мекунад. Суханвари ошно бо усули балогат ва меъёрхои зебоии сухан метавонад, ки онхоро ба бехтарин вачх дар каломи худ ба кор барад ва ба ин васила баёни худро ба сурате шевову расо гардонад, ки дар мухотаб низ таъсири ами;у мусбат ба чой гузорад.
Ба сурати чомеъ, хангоми мутолиа ва баррасй перомуни мабохиси фанни бадеъ бояд ба чунин масъалахо таваччух кард: маърифати сахехи румузи фасохату балогат, шинохти да;и;и шевахои афзоиши муси;ии калима ва калом, чигунагии ба кор бурдани сухани фасеху балег аз чониби шоирон ба бехтарин вачх, ки дар натича боиси шевову расо баён гаридани матлаб гардад, муассирии калом ва таъсири ами;у мусбат ба чой гузоштан дар мухотаб ва хонанда.
Илми бадеъ маъмулан ба ду бахши мухим та;симбандй шудааст: 1. Санооти лафзй ва 2. Санооти маънавй. Инчунин, гохе онро ба се бахш хам та;им кардаанд, ки бахши сеюми он чунин аст: 3. Санооти лафзию маънавй.
Тахти мафхуми санооти лафзию маънавй орояхои адабие дар назар дошта мешавад, ки иртиботи байни калимахо аз тари;и лафзу маънй боиси зебой ва афзоиши муси;ии калом мешавад. Ба санооти лафзию маънавй орояхои адабии ибдоъ, тартиб, бароати истехлол, тарчума, чистон, муаммо, хусни матлаъ, хусни ма;таъ, хусни тахаллус ва хусни талабро дохил мекунанд.
Санъатзои бадей. Тахти мафхуми санъатхои бадей орояхои адабие фахмида мешаванд, ки бо иртиботи байни калимот ва ачзои калом аз тари;и лафз ва маънй боиси зебой, таъкиди маънй ва афзоиши муси;ии калом мешаванд. Бинобар ин, ба хотири донистани маърифати хунарии шеър ва дарёфти зебоихои он ниёз аст, то ба орояхои адабй низ таваччух дошта бошем, ё бехтар аст, бигуем, санъатхои адабиро дар хилоли шеърхо дарёбем. Барои ин ки мафхуми аслии орояхои адабиро да;и;тар бидонем, лозим аст, то ;абл аз хама санъати адабиро таъриф намоем.
Санъат дар лугат ба маънии сохтан ва дар истилохи адабй хар гуна аз инхироф, ки сухани одиро ба сухани хунарй табдил намояд, санъати адабй меномем. Санъатхои бадеиро ба ду навъи асосй та;сим карда ва ба онхо ановини гуногун додаанд, ба мисли саноеи лафзии бадеъ ва саноеи маънавии бадеъ, саноеи лафзй ва саноеи маънавй, муси;ии савтй (саноеи лафзй) ва муси;ии маънавй (саноеи маънавй), орояхои лафзй ва орояхои маънавй, санъатхои маънавй ва санъатхои лафзй (тафаннуноти адабй), саъатхои маънавии бадеъ ва санъатхои лафзии бадеъ (12, 35; 11, 5, 70; 10, 19 ва 75; 8, 109 ва 132; 6, 275-276; 7, 381-382; 3; 4).
Дар миёни истилохоти мазкур фар; танхо дар зохири калом аст, дар асл хама ба як мафхум далолат мекунанд, бинобар ин, дар урфи мутолиоти адабй онхоро ба таври мусовй истифода кардан мумкин аст. Мо бо таваччух ба мафхумхои маъмулу ба зехн наздик корбурди санъатхои бадеиро дар шеъри шоирони мавриди назар зайлан дар ду бахш баррасй мекунем: 1. Санъатхои бадеии лафзй; 2. Санъатхои бадеии маънавй. Аммо ба ин нукта бояд таваччух дошта бошем, ки бахси мо оид ба санъатхои бадеии шомили фанни маонй, яъне орояхои адабии ташбех, истиора, киноя ва мачоз ба таври чудогона сурат гирифтааст. Чунки нигоранда дар ин пажухиш аз равиши суннатии таба;абандии фунуни балогй пайгирй кардааст.
Санъатзои бадеии маънавй. Санооти бадеии маънавй орояхои адабие хастанд, ки бо иртиботи байни ачзои калом аз тари;и маънй боиси зебой ва афзунии муси;ии калом мешаванд.
Дар шеъри шоирони хавзаи адабии Балхи давраи Сомониён истифодаи санъатхои бадеии зерин ба назар расид, ки онхоро зайлан ба тартиби мутолиаамон зикр ва баррасй мекунем:
1. Муроотунназир, ё худ санъати таносуби калом. Ин орояи адабй дар шеъри кулли шоирон мушохида мешавад. Масалан, миёни вожахои "гул", "бог", "чаман" дар байти зерини Робиаи Балхй санъати мазкур риоят шудааст:
Зибас гул, ки дар бог маъво гирифт,
Чаман ранги "Артанг"-и Моно гирифт (1, 110).
Дар ин байт аз лихози илми баён санъатхои бадеии истиора ва мачоз хам истифода шудаанд. Истиораи истифодашуда аз навъи истиораи мусарраха мебошад. Дар ин навъ истиора мустаор лаху хазф ва мустаор минху зикр мешавад. Дар ин байт мустаор лаху маъшу; - Бектош аст, ки
хазф шуда, аммо мустаор минху, ки дар гул мебошад, оварда шудааст. Навъи дигари истиораи мусарраха, ки низ дар хамин байт добили мушохида аст, замонест, ки мустаор минху хамрохи як ё якчанд мулоими худ оварда шавад: мустаор минху - гул хамрохи мулоимоти он: "бог"-у "чаман" омадааст.
Мачоз, чунонки дар мавриди баррасии орояхои адабии марбут ба илми баён зикр шуд, дар истилохи фанни баён корбурди як вожа аз маънии аслй ба маънии гайри ха;и;й мебошад. Мачозро ба навъхо хам чудо кардаанд. Масалан, мачоз бар ало;аи чузъиёт чунон аст, ки ном аз чузъ бурда шавад, вале хадаф дигар бошад. Чунонки дар байти мавриди назар манзур аз "бог"-у "чаман" хамон гул буда метавонад, ки иборат аз маъшу; аст. Навъи дигари мачоз - мачози ало;аи лозимият ба кор бурдани лозиму малзум ба чойи якдигар аст, ки дар мисоли байти боло "гул" ба чойи маъшу; омада, "бог" ишора ба ;алби худи шоир аст.
Инчунин, агар давоми хамин байтро то охири шеър пеши назар биёварем, истифодаи орояхои адабии такрор, вочорой, ишти;о; ва талмехро дар абёти гуногуни он шохид мешавем. Санъати такрор дар ду бор такрор шудани вожаи "мушк", орояи вочорой аз такрори харфи "син" дар калимахои "сар", "наргис", "сим", "сар", "Кисро" ;обили ташхис аст. Миёни таркибхои ";адах гир" ва "дунё гирифт" санъати ишти;о; вучуд дорад, чунки дар хар ду маврид навъе гирифтан мавчуд аст. Инчунин, Кисро ва "Артанг"-у Монй талмех хастанд: Кисро ишора ба Хусрави Парвизу достони зиндагии вай дорад, "Артанг"-и Монй ишора ба зиндагй ва достони Монй аст, ки даъвии пайгомбарй мекард.
Ё худ, дар байти зерин аз хамин шеър бо мутолиаи номхои Мачнун, Лайлй ва таркибхои "чашми Мачнун", "рухсори Лайлй" достони маъруфи Лайлию Мачнун ва иш;и он ду ба хам ба зехн менишинад:
Магар чашми Мацнун ба абр-андар аст, Ки гул ранги рухсори Лайло гирифт (2, 114).
Ташбехоти ин байт хам бисёр зебо хастанд: абрй, яъне боронй будани чашми Мачнун ва ранги рухсори Лайлй будани гул.
Агар баррасиамонро ба равиши мазкур идома дихем, доманаи бахс тулонй мешавад, аз ин ру, бо зикри орояи адабй ва мисоле барои он иктифо мешавад. Матни комили шеърро баррасй намекунем, вале агар нуктаи мухимме бошад, ба он ишора мешавад. Исми шоиронеро, ки аз ин ё он орояи адабй истифода кардаанд, зикр мекунем.
Тазод ва мукобала. Истифодаи ин санъат дар шеъри Абушакури Балхй ва дигарон ;обили ташхис аст. Дар порчаи зерин, ки аз маснавии "Офариннома"-и Абушакури Балхй на;л мешавад, дар мисоли калимахои "талх"-у "ширин" дар хар ду байт санъати такрор иттифо; афтодааст:
Дарахте, ки талхаш бувад гав^аро, Агар чарбу ширин дихц мар варо, Хамон меваи талх орад падид, Аз у чарбу ширин нахохй мазид (2, 164).
Санъати такрор дар маснавии мазкури Абушакур басомади зиёд дошта, дар сатхи адабии калом аз чумлаи мухимтарин аносири сабксоз махсуб мегардад.
Инчунин, дар байтхои боло санъати киноя хам шинохта мешавад. Шоир мегуяд, ки ба дарахте, ки мевааш талх бошад, агар оби ширину чарбй хам ба вай бидихй, боз хам мевааш талх хохад буд, чун аз ниход талхнажод аст. Ва ин киноя аз инсонхои бадгухару бадасланд, ки харгиз хубй аз эшон барнаёяд. Дар байти дуюм хам мисли байти ;аблй манзур аз дарахти талхмева хамон инсонхои тундмизочу фурумоя аст, ки харгиз аз ниходашон хубй барнамеояд.
Дигар аз мумаййизоти шоиронагии сухан дар байтхои боло, махсусан, ва ба сурати куллй дар саропои "Офариннома", умуман, хамнишинии хуби фасохату балогат мебошад. Масалан, дар хамин намунаи зикршуда каломи шоирона аз лихози фасохати сухан возеху сареху омафахм ва бидуни суханони мушкилу гомиз ва аз назари балогат сухани расову дилпазир аст. Суханест, ки гуянда дар ма;оми ваъзу иршод нишаста, ба мухотабонаш сухани пандомезу хакимона иблог мекунад.
Зарбулмасал. Истифодаи зарбулмасал дар шеъри шоирони хавзаи адабии Балх ба масобаи аносири сабкофарин шинохта намешавад, вале дар ашъори баъзе шоирон намунахои хуби корбурди онро дучор шудан мумкин аст. Масалан, байти зерин аз Абушакури Балхй бар мабнои зарбулмасали машхури "Пойи худро ба андозаи гилеми худ дароз кардан" гуфта шудааст:
Аз андоза бартар мабар дасти хеш, Фузун аз гилемат макун пойи хеш (2, 158).
Масали истифодашуда дар ин байт, ки дар мухитхои гуногун дар гашту гузор аст, дар шумори зарбулмасалхои роич дар забони порсии дарист. Ин масал замоне исеъмол мегардад, ки касе хаду худуди худу дигаронро нашиносад.
Намунаи мазкур далели тарики корбурди равшани зарбулмасал аст. Дар намунаи зерин, ки низ аз эчодиёти шоири мазкур накл мешавад, равиши дигари истифода аз зарбулмасалро шохид хастем:
Дари комгори ба ращ-андар аст,
Дари ганц цустан ба ганц-андар аст (1, 65).
Зарбулмасал дар ин байт ин чост, ки "Ганч бе ранч муяссар нашавад". Ин масали хикматомезро дар даврахои баъд шоирони зиёде дар шеъри хеш овардаанд.
Изом. Санъати ихом зиёд мавриди таваччухи шоирон карор нагирифтааст, аммо дар ашъори баъзе шоирон шинохта мешавад. Масалан, дар ин байти Маъруфии Балхй дар мисоли вожаи "мохй" санъати ихом ба кор рафтааст:
Май бар соидаш аз сотгине соя фиганд,
Гуфтй аз лола пашиз асти бар мохии шим (2, 211).
Хонанда бо хондани калимаи "мохй" ба вахму гумон меафтад: яке ба маънии чонвари дарёй - навъе мохии сафед, ки пушташ холхои сиёх дорад ва дигаре, "мохй" - мохмонанд астй, шабехи мох хастй.
Талмез. Ин санъати бадей, ки ба масобаи намак дар калом шинохта мешавад, дар шеъри шоирони хавзаи адабии Балх ба таври васеъ мавриди истифода карор гирифтааст. Аз чумла, истифодаи санъати талмех дар шеъри Робиаи Балхй, Дакикии Балхй ва дигарон кобили мушохида аст.
Дар абёти зерин, ки аз "Гуштоспнома"-и Дакикй накл мешавад, талмехан ба достони Гуштосп, пахлавони номй ва зухури Зардушт дар замони вай ишора шудааст.
Чу якчанд гохе баромад бар ин,
Дарахте падид омад андар замин.
Аз айвони Гуштосп то пеши кох
Дарахте гашанбеху бисёршох.
Хрма барги у панду бораш хирад,
Касе, к-аз чун у бар хурад, кай мурад (2, 249).
Хусни таълил. Манзур аз хусни таълил дар бадеи маънавй овардани сабабе муносиб барои чизест, ки хакикй набошад. Шархи ин орояи адабй чунон аст, ки шоир "барои сифате иллате муносиб (бо он ки дар хакикат иллати он сабаб набошад)" иддао намояд, ба гунае ки "мучиби афзоиши зебоии маънй гардад". Яъне, суханвар "тавсифи иллати муносиберо иддао мекунад, ки хакикй нест, вале дар он некуию тозагй аст" (9, 53).
Дар байти зерини Дакикии Балхй санъати хусни таълил риоят шудааст:
Захми акраб нести бар цони ман, Гар варо зулфи муакраб нести (2, 329).
Чунонки мулохиза мешавад, шоир далели захм хурданашро аз зулфи ёр медонад. Мегуяд, ки агар зулфи маъшук набуд, ман бар чони худ захм надоштам.
Санъати бадеии дигар дар ин байт ташбех аст. Шоир зулфи ёрашро ба неши акраб монанд кардааст. Дар ин монандй хар ду тарафи ташбех: хам мушаббех - зулф ва хам мушаббех бихи -неши каждум хиссй аст. Зулф хам хиссй асту кобили мушохидаву ламс ва неши акраб низ хамчунон кобили ламсу махсус аст.
Санъатзои бадеии лафзй. Санооти бадеии лафзй орояхои адабие хастанд, ки онхо аз тарики лафз ва иртиботи байни калимахо боиси зебой ва афзун шудани мусикии калом мегарданд. Санооти лафзиро низ ба тартиби мутолиа ва шинохта шудани онхо дар шеъри шоирони мавриди баррасй карор додаамон зикр мекунем.
Тачнис. Тачнис анвои гуногун дорад. Ч,иноси иштикок дар мисоли калимахои "хазорон ва "хазор" дар ин байт аз Маъруфии Балхй шинохта мешавад:
Ин дили мискини ман асири бало шуд, Пеши х,азорон хазор гуна бало шуд (2, 209).
Инчунин, дар ин байт дар мисоли вожахои хамкофияи "хаво" ва "бало" сачъи мутавозй чой дорад.
Муламмаъ. Истифодаи ин санъат дар шеъри шоирони хавзаи адабии Балх зиёд роич нест, вале намунахои онро дар ашъори барзе шоирон пайдо кардан мумкин аст.
Мисраи аввали байти зерини Бадеи Балхй порсй ва мираи дувумаш ба забони арабй аст:
Бад-он мангар, ки май манъ аст, мехур Ливацтилварди шурбулхамри цоиз (13, 100).
Шоир дар ду байти дигар аз хамин тагаззул низ аз имконияти санъати муламмаъ истифода кардааст.
Сачъ. Мафхуми сачъ ва мусаччаъ маъмулан дар каломи мансур мавриди истифода ;арор мегирад, аммо баъзан каломи манзумро хам мусаччаъ мегуянд. Мувофи;и назариёти мавчуд, дар сурате шеъри мусаччаъ гуфта мешавад, ки "мисроъхои абёт аз ;аринахои мусаччаъ ташкил шуда бошад" (12, 43).
Истифодаи зебои сачъи мутавозй дар калимахои ;офияи байти зерин аз маснавии "Офариннома"-и Абушакури Балхй мушохида мешавад, ки мав;еъ ва тари;и корбасташ нодир мебошад:
Ба душман-барат мехрубонй мабод, Ки душман дарахтест талх аз нщод (2, 164).
Инчунин, "дарахти талхмева" дар мисраи дуюми хамин байт истиорае барои душман аст, ки чунин навъи истиораро истиораи мусарраха гуянд.
Дар ягона байти бо;имонда аз шоири асри X Бармакии Балхй низ санъати сачъи мутавозй истифода шудааст, ки он хам дар махалли ;офия иттифо; афтодааст:
Милк аз нохун х,аме цудо хо^й кард, Дардат накунад, эй дуст, хато хо^й кард (13, 80).
Калимахои ;офия: "чудо" ва "хато" миёни хам сачъи мутавозй хастанд.
Хдмин тавр, аз мабохиси боло ба чунин натичахо мерасем:
Давраи Сомониён дар таърихи адабиёти форсу точик яке аз даврахои пурбору дурахшон, асри бузургдошти ;адри сухан, парвариши шоирону нависандагон махсуб мегардад. Дар ин давра донишмандон ва адибони бузург зиндагй мекардаанд. Шахри Балх дар ин замон яке аз пешрафтатарин ва зеботарин шахрхои Ориёно ба шумор мерафт ва аз даврони ;адим сохиби маркази адабии пешрафта буд. Аз ин лихоз, бештари шоирону нависандагони машхур дар ин макони амн, ки хамвора мавриди навозиши подшохони хамон аср ;арор мегирифтанд, зиндагй ба сар мебурданд.
Сомониёни точиктабори Балхй, ки дар садаи дахуми мелодй фармонравои Мовароуннахру Хуросон буданд, бар асоси сиёсати фархангии худ ба посдорию густариши адабиёти забони порсии дарй, ки аз даврахои Тохириёну Сафориён ба ин су ба сифати забони расмии дарборхои саросари сарзаминихои Ориёно пазируфта шуда буд, мавриди таваччухи махсус, посдорй ва химояти онхо буд. Адибон бо истифода аз вазъи муносиби адабию фархангии ин даврахо ба сурудани шеър ва таълифоти гуногун машгул шуданд.
Ашъори сурудаи шоирони хавзаи адабии Балх дар давраи мутолиоти мо ба таври комил то ба мо бо;й намондааст. Аммо он чи ки бо;й монда, бозгуи ашъори пухта ва аз хар чихат расо мебошад. Аз ашъори бо;имонда ва дастрас бармеояд, ки ;олабхои асосии шеърй дар ин даврон ;асида, ;итъа, маснавй, рубой, абёти пароканда ва тагаззулхои оши;она мебошанд.
Шеъри шоирони Балх аз назари истифодаи орояхои адабй ва зебоии сухан бисёр зебову нодир буда, анвои гуногуни фунуни адабй дар байт-байти ашъорашон машхуд аст. Шуаро аксар ба ташбеху истиороти махсусу сода ало;а нишон додаанд.
Хулосаи умумие, ки аз натичаи коркардхои хунарии каломи шоирона бармеояд, фасохату балогати калом аст. Агар ин чихати масъала ба таври куллй натичагирй бишавад, чунин хулоса ба даст меояд, ки дар шеъри шоирони дар боло баррасигардида сухан аксар фасеху равшану сода ва бидуни луготи печидаву мугла; баён шудааст. Баъзе калимахое, ки дар забони имруз роич нестанд, ба ин хукм ворид нестанд, чунки онхо дар таркиби лугавии забони шоирон дар он замон мустаъмал будаанд. Дар баробари фасохати калом шоиронагии сухани шоирон ба балогат ва корбурди суратхои гуногуни балогй иртибот дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ашъори хамасрони Рудакй: дар тахти тахрири Абдулганй Мирзоев. - Сталинобод:
Нашриёти давлатии Точикистон, 1958. - 408 с.
2. Ашъори хамасрони Рудакй: тахияи матн ва лугату тавзехот аз Худой Шарифов ва
Абдушукур Абдусатторов. - Душанбе: Адиб, 2007. - 480 с.
3. Зехнй, Т. Санъати суханНашри дуюм /Т.Зехнй. - Душанбе: Маориф, 1997. - 304 с.
4. Сатторзода, А. Такмилаи бадеи форсии точикй (дар заминаи навиштахои пешиниён ва имрузиён) / А. Сатторзода. - Душанбе: Адиб, 2011. - 380 с.
5. Суханварони Балх: тахиягар ва мураттиб Мухаммади;боли Садриддин. - Душанбе: Ирфон, 2011. - 388 с.
6. Шарифов, Х. Балогат ва суханварй / Х. Шарифов. - Душанбе: Ирфон, 2002. - 278 с.
7. Шарифов, Х. Назмшиносй/Х.Шарифов, У. Тоиров. - Душанбе: Хумо, 2005. - 383 с.
162 — .1376 '^¿J^lljb :jljfj — .jljjj^l J-lS / ¿¿JJ 'jljj i^jala '(^bjjc. .J-lS .8
139 - .1385 - .jf?-jj / ¿¿J? .J^l 'jf?-L> .9
216 - .1374 'Jjj - .^Sjl^a / ¿¿JJ .ЛЛ^- jl^a .10
202 - .1379 """ :jlj$j - .^Sjl^a ■ / ¿¿JJ j^j '^Sjl^a . 11
424 — .1377 '^a ojli^ Ail—la. :jljfj - jjjll J^^ / cAdi^ j jj^a .jjjll J^^ .12
j^—l :JJIS - .jjii. - / j <" "j; ¿л^ JJIJI li jljtSjjj jl ¿J CJIUJI ¿¿jlj .13
^ 669 - .2008 '¿J jliji^jj
REFERENCES:
1. Rudaki's Companions Poetry: under the editorship of Abdulghani Mirzoev. - Stalinabad: Tajik State publishing-house, 1958. - 408 p.
2. Rudaki's Companions Poetry: preparation of text and glossary and commentaries by Khudoi Sharipov and Abdushukur Abdusattorov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 480 p.
3. Zehni, T. The Art of Speech/T.Zehni. The second edition. - Dushanbe: Enlightenment, 1997. - 304 p.
4. Sattorzoda, А. Improvement of Tajik Persian Art (on the basis of ancient and modern writings) / A.Sattorzoda. -Dushanbe: Man-of-Letters, 2011. - 380 p
5. Speakers of Balkh: pre pared and compiler Muhammadiqbol Sadriddin. - Dushanbe: Cognition, 2011. - 388 p.
6. Sharifov, Kh. Rhetorics and Speech / Kh. Sharifov. - Dushanbe: Cognition, 2002. - 278 p.
7. Sharifov, Kh. Verse Studies/Kh.Sharifov. - Dushanbe: Humo, 2005. - 383 p.
8. Ahmadnazhod, Komil. Aruz, Rhyme, Bayon and Belles-Lettres / Komil Ahmadnazhod. - Tehran: Dor-ul-Hadis, 1376. - 162 p.
9. Ranjabir, Ahmad. Poetics/Ahmad Ranjabir. - Tehran: Debo, 1385. - 139 p.
10. Fushurgi, Muhammad. Poetics/Muhammad Fushurgi. - Tehran: Nil, 1374. - 216 p.
11. Fushurgi,Muhammad.Critique of Poetics/Muhammad Fushurgi.-Tehran:Direction,1379.-202 p.
12. Humoye, Jaloluddin. Rhetorics and Literary Arts/Jaloluddin Humoye. - Tehran: Publishing-house of Star of Qum, 1377. - 424 p.
13. Khalik, Solehmuhammad. The History of Balkh Literature since the Ancientest Lifestyles up to the Beginning of the XXI-th Century/ Solehmuhammad Khalik. - Kabul: Balkh Writers' Symposium. 2008. - 669 p.
