CC BY
13ТДУ 891.550.092
ЧОЙГОХИ ЖАНРИ РУБОЙ ДАР ЭЧОДИЕТИ ВОИЗИ ЦАЗВИНЙ
Шоев А. А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Адабиёти точик бар пояи назарияи мучарраби илмй ва меъёрй тавлид ёфта, чинсхо ва жанрхои хосу yстyвореро сохиб гаштааст, ки онхо тули хазорсолахо бетаFЙир монда, хамвора аз чониби эчодкорон даррокона истифода мешаванд. Аз чумлаи хамин гуна жанрхои адабй рубоист, ки беш аз хазор сол шеъри шуароро дар колаби меъёрии худ тачассум карда, меояд. Он дар чор мисраъ, кофиябандии аааа ва ааба, авзони 24-гонаи шачарахои ахрабу ахрами бахри хазач суруда мешавад. Х,ар мисраъ дар рубой вазифаи хоси маъной ва бадеиро ичро менамояд. Масалан, агар шоири рубоисаро дар мисраи аввал, мавзуъ ва маъниеро интихоб кунад, дар мисраи дуюм онро баррасй менамояд, дар мисраи сеюм руйи он мухокима ронда, дар мисраи чорум фикрашро дар хадди олй чамъбасту натичагирй ва хулоса мекунад. Азбаски фикри том дар чахор мисраи рубой хосил мешавад, Суруси Шамисо дуруст таъкид кардааст, ки '^олибан, наметавон байти дувуми онро ба унвони як байти мустакил... зикр кард, зеро бо байти аввал иртиботи маъной ва хатто лафзии мустакиме дорад" [15, с. 219]. Ин ва вижагихои дигари жанри мазкур, ки мачоли гуфтани хамаи он нест, аз истехкоми кавии рубой дарак дода, суфтатарин, хушохангтарину ба мусикй чур будани онро муаррифй мекунад.
Марчаи жанри рубой тафаккури шоиронаи халк ва адабиёти шифохист. Дар адабиёти хаттй шакли хубу оростаи онро устод Рудакй гуфтааст ва пас аз вай дар хар асре, хар шоире сухани худро дар жанри рубой чо дода, афкори чолиби хешро бо ин жанр чолибтару нишонрастару болеFтар манзур кардааст. Дар таърихи адабиёт шоироне хам мисли Хайём, Аттор, Мавлавй, Сахобй, Бедил ба кайд гирифта шудаанд, ки ба гуфтани рубой зиёд иштетол варзида, намунахои кобили мулохизаи онро эчод намудаанд ва хатто дар жанри рубой девон низ мураттаб сохтаанд. Ин далели он аст, ки рубой корбурди вофир дорад ва бо вижагихои шаклию мухтавй ва зарфиятхои худ аз дустдоштатарину серистеъмолтарин жанрхои адабй махсуб меёбад. Аз чумлаи шоирони асри XVII, ки ба жанри рубой таваччухи зиёд зохир карда, намунахои хуби ин жанри адабиро манзур кардааст, Воизи ^азвинист. Устод Сируси Шамисо, ки дар хусуси рубой тахкикоти чомеъе анчом додааст, дар сафи рубоисароёни асри XVII аз Воизи ^азвинй ишорае хам накардааст. Дар холе ки аз y 134 рубой бокй мондааст ва онхо аз нигохи хунар ва сохтор кам аз рубоиёти хамасронаш нестанд. Ба вучуд омадани ин холат, дар пажухиши адабиётшиноси мазбур ба дастрас набудани осори шоир ва то кунун ба таври зарурй шинохта нашудани эчодиёти y иртибот пайдо мекунад. Бо аввалин бор ба кисвати чоп ороиш ёфтани девони Воиз ва бар пояи ин ва осори номатбуъи вай баргузор шудани нахустин "Кунгураи Воизи ^азвинй" таваччухоти ибтидой ба рузгору осори адиби мазкур равона гардид ва аввалин гузоришхо ва маколот дар ин замина таълиф ёфтанд, ки дар миёни онхо нукоти чолибе дар хусуси рубоиёти Воиз ироа гаштааст ва он тахти унвони "Х,икмат ва хунари Воизи ^азвинй дар рубой" мушаххас шуда, муаллифаш Сайидмухаммади Х,аккок муаррифй гардидааст. Донишманди мазкур дар 67 адад рубоии шоир хунар ва хикмати онхоро чустучу карда, дар натича Воизро шоири хаким ва хунарманд ба калам додааст [13, с. 85-106]. Азбаски дар як макола ва гузориши кутох чо додани хамаи масоили хунарй ва хикамии рубоиёти Воиз аз имкон берун аст ва мухаккики мазкур масъалахои мавриди назарашро ба таври умумй гушзад кардааст, бинобар ин, ногузир ба баррасии хозир ва тахлили бештари масъала икдом шуд, то мухтаво, сохт, бадеият, вазну кофия ва монанди инхо, ки дар якчоягй мухассаноти рубоисароии шоирро бармало мекунанд, хар чи бештар шинохта ва муайян гардад. Мутолиаи рубоиёти шоир нишон медихад, ки вай ба мавзуъхои ахлокй, накухишй, ичтимой, шархихолй, ишкй, ирфонй бештар таваччух зохир карда, нукоти чолибу рахнамунсоз, ибратомуз, хаячонангез, тарбиятиро манзури хонанда намуда, FOяи худшиносй, худогохй ва аз Fафлатy бадихо дар канор будану ба накуй ру оварданро пеш гирифтааст. Чунончи, дар рубоии зайл, шоир ба масъалаи кам гуфтан, манзалати суханро
донистан ва ба ин васила, кадри онро боло бyдан дахолат намyда, фармyдааст: Кам гу, ки сyхан бyвад 4y дурри макнyн, Гардад зи камй кимати ин дур афзyн. Тангй зи дахан аз он писандида бyвад, То харф аз он шyмyрда ояд берyн [5, с. 5S2].
Шоир барои таквияти сyхани худ силсилаи санъатхои бадеиро дар хар мисраъ ба кор бyрдааст. Масалан, вай тавассути ташбех суханро ба "дурри макнун" монанд намудааст, тавассути киноя дар вожаи "дурр"-и мисраи дуюм ба арзиши калом ишора кардааст ва дар мисраи сеюму чорум ба санъати тамсил ру оварда, "сабаби писанд будани тангии дахон"-ро "дар шумурда шудани харф" дида, бо ин фикрашро чамъбаст сохтааст. Х,амчунин, дар ин рубой таносуби калом-санъати муроотунназиру тазод чой дорад, ки дар хар калимаи калидии он, мисли "сухану гуфтан, каму афзун, дурру макнун, кимату камй, тангию дахону харфу шумору берун" ба назар мерасад. Аз санъатхои лафзй, иштикок ва мукаффо дар ин рубой истифода шудааст. Аввалй, дар вожахои "каму камй" аён аст ва дигаре, дар чузви "-ун"-и калимахои "макнун, афзун ва берун" вокеъ гаштааст: "н"-равии мукайяд ва "у"-ридфи муфрад мебошад. Fояи аслии рубоиро масъалахои зерин, мисли аз пургуй канорагирй кардан, кам гуфтану хуб гуфтан, кадру манзалати суханро донистан ва дар сухангуй дастгохи гуфторро ба эхтиёт истифода бурдан ва Fайра ташкил додааст. Вазнаш: мафъyлy/ мафоъилун/ мафоъилун/фаъ-дар мисраи аввал; мафъyлy/ мафоъйлу/ мафоъилун/ фаъ-дар мисраи дуюм; мафъyлy/ мафоъилун/ мафоъилун/ фаъал-дар мисраи сеюм; мафъyлy/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъ-дар мисраи чорум вокеъ гаштааст. Ин чо ба Fайр аз рукни зихофии мафъyлy, ки мансуб ба шачараи ахраб аст, дигар аркони зихофии ин рубой ба ихтиёроти шоирй ва таFЙироти вазнй дучор шуда, хосияти жанри мазкурро дар доштани имконоти вазнй возех нишон додааст. Х,амаи ин вижагихои суханофаринй ва корбурди хунармандонаи онхо бадеияти каломи суханварро таъмин намудааст.
Дар рубоии дигар, шоир ба масъалаи дустию рафокат, тахаммулпазирй, аз сухани "сард"-и дустон наранчидан ва онро дар хама холаш ба хушй кабул намудан, ба тезию сабуксорй рох надодан таваччух зохир карда, чунин фармудааст: Моро на зи харфи тунди ёрон зарар аст, Тундй сар-сар, мулоимат шохи тар аст. Дилтанг зи харфи танги ёрон нашавем, К-он бар дили мо чун нафаси шишагар аст [5, с. 571].
Шоир барои ифодаи ин матлаб, аз санъати мачоз, ташбех, тазод, такрор, иштикок ва зукофиятайн кор гирифта, ба чои сухани бад иборахои мачозии "харфи тунд, харфи танг", ба чои Fамй вожаи мачозии "дилтанг"-ро истифода намудааст. Х,амчунин, шоир дар як мисраъ ду ташбехи пушидаро паихам чида, "тундй"-ро ба "боди сар-сар", "мулоимй"-ро ба "шохи тар" монанд карда, дар мисраъхои баъдй андешаашро бо ташбехи рyшан-монандкyнии "харфи танги ёрон" ба "нафаси шишагар" хулоса намудааст. Пояи бадеии рубоии мазкурро илова бар он чй гуфта шуд, санъати тазод-мукобилияти имконпазири фикрй, маъной дар айни замон, таносуби байни онхо ва чолибиёти тасвир ташкил додааст. Хушию тараннумию гушнавозии онро санъатхои лафзии такрор дар вожахои "сар-сар, ёрону ёрон", "харфу харф"; радиф шудани "аст"; иштикок гардидани калимахои "тунду тундй", "дилу дилтанг"; омадани кофияхои иловагй бо чузви "-ар" дар таркиби калимахои "сар-сар ва бар", ки бо чузви кофияхои асосй якхелаанд, таъмин сохтааст: "р"- равии мукайяд ва "а"-хазв мебошад. Вазнаш дар чор мисраъ чунин мутолиаи арузй гардид: 1. мафъyлy/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъyл; 2. мафъyлy/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъyл; 3. мафъyлy/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъал; 4. мафъyлy/ мафоъйлу/ мафоъйлу/ фаъyл, ки ба сохтори вазнии рубой мувофик аст. Дар ин рубой шоир FOяи аз дустон ба хар чиз озурда нашуданро ба миён гузоштааст.
Дар намунаи зайл шоир нармию тахаммулу мулоиматро тарFиб намуда, натоичи онро муфиду муассиру муфид донистааст. Бо ин, вай нармиро зудояндаи "FавFOи сар", "очизкунандаи аду" ва "нармон"-ро эмин аз "озори дуруштон" дониста, хосияти "сангу пунба"-ро бахри таквияти фикраш ирсол кардааст. Чунончи: Нармй зи сари ту во кунад FавFоро, Созад очиз мулоимат аъдоро. Нармон озор аз дуруштон накашанд, Аз санг чи нукс пунбаи миноро [5, с. 569].
Дар ифодаи ин матлаб, сохибсухан аз санъати тамсил, тазод, муроотунназир, киноя истифода кардааст. Ин чо шоир дар мисраъхои аввалу сеюм, фикрашро иброз дошта, онро дар мисраъхои баъдй бо мисоли хаётие тасдик кардааст. Дар вожахои "нармону дуруштон" -тазод; дар "гавгою аъдо", "нармону мулоимй, дуруштону озор, сангу нуксу пунбаю мино"-муроотунназир; аз мавкеи дигар, дар "сангу пунбаи мино"-кинояи дуруштону нармон вокеъ гаридааст. Вазнаш дар мутолиаи арузй чунин тактеъ гардид: 1. Мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлун/ фаъ; 2. Мафъулун/ фоъилун/ мафоъйлун/ фаъ; 3. Мафъулун/ фоъилун/ мафоъйлу/ фаъул; 4. Мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлун/ фаъ. Тавре ки мебинем, ин рубой бо иштироки авзони шачарахои ахраб ва ахрам суруда шудааст: мисраи аввалу охир дар шарчараи ахраб ва мисраи дуюму сеюм дар шачараи ахрам. Сируси Шамисо дар хусуси рангорангии авзони рубой ва ихтиёроту коидахои мумкини он андешахои назариядонхоро хулоса намуда, чунин навиштааст: "Х,ар мисраи рубой мумкин ба навъе тактеъ шавад ва дар як рубой чор вазни тактеии мухталиф" [15, с. 255-256] вокеъ гардад. Ин аст, ки шоир дар намунахои муайяни рубоиёти худ шачарахои мазкурро ба таври худ омезиш дода, ихтиёроти вазнй ва озодихои мумкини онро дар эчодиёташ татбик кардааст. ^офияи ин рубой дар чузви "-оро"-и калимоти "гавгоро, аъдоро ва миноро" чойгир шудааст: "о"-равии мутлак, "р"-васлу "о"-хуруч мебошад. Гарази сохибсухан аз мухтавои рубоии мавриди назар, нармию тахаммулпазирию беозориро ихтиёр кардану дар осоиштагию бегазандй зиндагй намудан будааст. Лозим ба тазаккур аст, ки кисми зиёди рубоиёти Воизи ^азвиниро масъалахои гуногуни ахлокй ташкил додаанд ва намунахои ин чо тахлилшуда "муште аз хирвор"-анд. Дар хилоли ин, шоир рубоихое хам гуфтааст, ки мохияти накухишй доранд. Аз чумла, дар намунаи зайл вай ба накухиши нафс пардохта, онро бо баъзе вижагихои манфию гирифторкунандааш, дар холи худ "муъчиб"-такаббуркунанда ва "саг" номидааст. Дар идома суханвар, "комдеху хизматкори нафсро саргардону асри саги нафс" дида, бо тааччуб иброз доштааст, ки "ба ресмон бастани саг гардани сохибашро кас дида бошад!?" Дар холе ки аслан, вокеъ шудани амали мазкур гайримумкин аст. Чунончи: То ком дихй нафси ба худ муъчибро, Гардй шабу руз машрику магрибро. Кардаст туро асир нафси саги ту,
Кас дида, ки саг марас кунад сохибро [5, с. 569; 4, с. 555].
Шоирони дигар низ дар хусуси нафс ва сагии он андешахои накухишй баён кардаанд, мисли Саййидо, ки мефармояд:
Нафси саркашро мусаххар акли пуртадбир кард, Саг чу шуд девона, уро метавон занчир кард [8, с. 302]!
Ин чо шоир "нафси саркашро" ба "саги девона" таносуби маъной бахшидааст ва онро дар ихтиёри "акли пуртадбир"-и инсон гузоштааст. Аммо Воиз дар рубоии худ ба баёни чолибтаре даст ёфта, инсонро на ихтиёрдори нафс, балки хизматгори нафс ба калам додааст ва мисраи таквиятдихандаи андешаи суханвар тамсили чадид мебошад. Ч,анбаи хунарии ин рубой дар корбурди санъати тазод-дар чуфти тазодии "рузу шаб, машрику магриб"; муроотунназир дар калима ва ифодахои "комдихй ба нафси муъчиб ва рузу шаб аз паси он ба машрику магриб гардиш кардан, саг, нафс, марас, асир, сохиб"; тамсил дар мисраи сеюму чорум ва монанди инхо мушаххас шудааст. Вазнаш дар масореъ ба тарики зайл тактеъ ва муайян шуд: 1. мафъулу/ мафоъйлу/ мафоъйлун/ фаъ; 2. мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлун/ фаъ; 3. мафъулу/ мафоъилун/ мафоъилун/ фаъ; 4. мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлун/ фаъ. ^офияаш дар чузви "-ибро" мушаххас гардидааст, ки он дар таркиби вожахои "муъчибро, магрибро ва сохибро" чойгир аст. Дар ин чузв: "б"-равии мутлак, "и"-тавчех, "р"-васл ва "о"-хуруч шудааст. Еояи аслии рубоии шоир ба худшиносй далолат карда, хушдор медихад, ки инсон ба хеч вачх гуломи нафс набошад ва баръакс, нафсро ихтиёрдорй ва сарришта намояд.
Дар кисмати муайяни рубоиёти хеш шоир ба масъалахои ичтимой, мисли нодорй, камбагалй, ба дуругу фиреб эътибор ёфтан, парешонй, роич шудани риёкорй таваччух намуда, хонандаашро ба ахволи ичтимоии замони худ ошно сохтааст. Агарчи ин чо кахрамони ичтимоияш танхост, вале ба таъкиди дурусти профессор Р. Мусулмонкулов: "хар рубоие, ки фоили вай "ман" аст, аксаран, барои шакл буда, мохияти куллиро ифода менамояд" [7, с. 46]. Бинобар ин, манзури шоир ба як-касу ду касу сад каси ахволи бади маишидошта махдуд намешавад, балки у бо ин вазъи токатфарсо, зиндагии инсонхои замонашро ифшо намудааст. Чунончи:
Дар хона фарошу муттако нест маро, Фарше чуз накши бурё нест маро. З-асбоби зиёфати азизон чу хубоб, Дар хона ба чуз обу хаво нест маро [5, с. 569].
Дар тасвири ин холат, шоир аз санъати муроотунназир, ташбех, такрор истифода бурдааст. Масалан, тамоми калимахои ин рубой байни хамдигар муносибати муайяни маъной доранд, аз чумла, "хона ба фарошу муттако, фарш ба накши бурё, асбоби зиёфат ба азизон, хубоб ба обу хаво" иртибот пайдо карда, хунари суханофаринии адибро нишон додаанд. Х,амчунин, ташбехи мураккаб шудани мисраи сеюм ба мисраи чорум; такрори бамавкеи таркиби "дар хона" ва мураддаф суруда шудани рубой бар бадеияти он далолат мекунад. Афоилаш дар чор мисраъ чунин муайян гардид: 1. мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъал; 2. мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъал; 3. мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлу/ фаъул; 4. мафъулу/ мафоъйлу/ мафоъйлу/ фаъал, ки хушохангтарин вазни рубоист ва аз вазни асосию мехварии жанри мазкур шинохта шудааст [9, с. 77]. ^офияаш мукайяди мучаррад аст ва он дар чузви "-о" ва "-ё" таъйин гардидааст. Х,адафи мехварии шоир дар ин рубой дар ифшо сохтани камбудихои ичтимоии замон худ мушаххас шудааст. Арзиши матлаби вай дар он аст, ки тавассути рубоии мазкур ахволи ичтимоии мардуми асри рузгори адиб маърифат мегардад ва бахогузорй мешавад.
Дар рубоиёти шоир лахзахои зиндагй ва сабабхои ба ин ё он кор икдом кардани вай мушаххас нишон дода шудааст. Аз намунаи зайл омили ба шеър ру оварданашро чунин шарх додааст, ки ин нуктаи чолиби рузгори уро дар чое дигар пайдо кардан баъид аст: Гар шеър на молу сарватам мебахшад, Садгуна хушиву лаззатам мебахшад. Аз шеър хамин суд маро бас, ки даме Аз фикри чахон фароFатам мебахшад [5, с. 576].
Аз ин бармеояд, ки адиб шеъру шоириро на ба хотири пулу моле пеша карда будааст, балки онро василаи хушиву канорагирй аз Fамхои чахон маънидод намудааст. Бадеияти ин рубоиро баёни фасех ва таносуби кавии матлаби шоир ташкил додааст. Масалан, "молу сарват, хушиву лаззат, даме аз фикри чахон фароFат бахшидан" миёни худ ва бо мафхуми асосии ин рубой -"шеър" таносуби мустахками маъноиро ба вучуд оварда, хунари гуяндаро бармало кардаанд. Х,амчунин, он мураддаф гуфта шудааст ва радифаш дар калимаи "мебахшад" мушаххас гардида, фикри шоирро нишонрасу муаккаду гушнавоз намудааст. Чузви "-атам" дар таркиби калимахои "сарватам, лаззатам, фароFатам" решаи кофия махсуб меёбад, ки: "т"-равии мутлак, "м"-васл, "а"-и пеш аз равй хазв ва "а"-и баъд аз он мачрост. Вазнаш дар мисраъхои якуму дуюму чорум: мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлун/ фаъ; дар мисраи сеюм: мафъулу/ мафоъйлу/ мафоъйлу/ фаъ аст. Fарази шоир аз ин рубой, муаррифии шахсияти эчодии хеш, дар чодаи шеъру шоирй аз тамаъу хавову хавас дур будани худ ва шеърро омили фараху шодию дурсозандаи Fами чахон донистани вай мебошад.
Тараннуми ишк, тасвири зебоихои чамоли ёр, васлу фирок, чилвахои чонфизову мафтункунандаи маъшука ва бебокии вай кисми муайяни рубоиёти шоирро ташкил додааст. Дар рубоии зерин, шоир ба тасвири хусни ёр пардохта, аз "муйи миён, зулфи расо"-и вай ёд карда, аз ин кахрамони лирикиашро дар "фикри чонкох", дар баёни хуснаш "дасти суханро кутох", дар пазириш, макбули хамагон ва дастнорасиашро "ох"-овари вучуди муштокон ба калам додааст. Ба ифодаи дигар, шоир аз забони кахрамони лирикияш ба сарохат иброз доштааст, ки "миёни борику чолиби ёр маро ба фикри чонкох мувочех сохтааст, дар баёни зулфи расои вай "дасти сухан кутох аст, хусну чамоли y дар калби ошоконаш хеле хуб чой гирифта, "ох"-ро тавлид кардааст ва зулфи y гуё "дудмони ох" бошад". З-он муйи миён фикр маро чонкох аст, З-он зулфи расо дасти сухан кутох аст. Хуш бо дили зори ошикон печидаст, Он зулф магар зи дудмони ох аст? [5, с. 573; 6, с. 230]
Ифодахои зебои шоирона, мисли "муйи миён, фикри чонкох, зулфи расо, дасти сухан кутох, хуш бо дили зори ошикон печидан, зулфе аз дудмони ох" аз тахайюли рангини сохибсухан дарак дода, бадеияти каломи уро таъмин сохта, сабки олии суханварии адибро дар кашфи маъонии бикру чолиб таъйин менамояд. Рубоии мазкур бар пояи санъати мачоз суруда шудааст ва иборахои ин чо зикрёфта махсули санъати мазкуранд. Аз тарафи дигар, он
мураддаф буда, бо бандаки хабарии "аст" вазифаи дастурии худро ичро ва мусикавияти каломро ба вучуд овардааст. ^офияаш дар чузви "-ох" мушаххас шудааст: "х"-равии мукайяд ва "о"-ридфи муфрад мебошад. Вазнаш дар мисраъхои якуму дуюм: мафъулу/ мафоъйлу/ мафоъйлун/ фоъ ва дар мисраъхои сеюму чорум: мафъулу/ мафоъилун/ мафоъйлун/ фоъ; мафъулу/ мафоъилун/ мафоъилун/ фоъ муайян шуд. Рукнхои аввалу охири хар мисраъ бетагйир ва рукнхои дуюму сеюм ба ихтиёроту тагйирот мувочех гаштаанд, ки он конунмандии озоди вазни рубоист. Х,адафи шоир аз ин рубой баёни мавзуи ишк, тасвири чамоли ёр, холати кахрамони лирикй ва муштокони руйи маъшука ва гайра мебошад. Шоир дар кисми дигари рубоиёти ишкии худ ба ирфону тасаввуф ру оварда, ба ин пахлуи масъала иртиботи бевосита доштани хешро ба хонандааш собит сохтааст. Дар рубоии зайл суханвар, "факр"-ро, ки аз мархалахои калидии ирфон аст, мавриди таваччух ва тасвир карор дода, онро василаи расидан ба муваффакият, осоиш ва маърифат муаррифй намудааст. Бо ин, вай "рохат ва давлату осоиш"-ро дар "домону давлати факр" дидааст. Чунончи: Хохй агар аз рохати кавнайн нишон, Домони дил аз гарди алоик бифишон. Давлат хохй мадех зи каф домани факр, К-аз давлати факр шуд хумо шохнишон [5, с. 581].
Каломи хунарии шоирро дар ин матлаб, санъати парадокс дар ибораи "давлати факр", мачоз дар "домони дил, домани факр", такрор дар калимахои "хохй, давлат, домон, нишон" зебо нишон додааст. ^офияаш дар чузви "-он"-и калимахои "нишон, бифишон ва шохнишон" ташаккул ёфтааст: "н"-равии мукайяд ва "о"-ридфи муфрад мебошад. Вазнаш дар мисраъхои якуму дуюм: мафъулу/ мафоъйлу/ мафоъйлу/ фаъул; мисраи сеюм: мафъулун/фоъилун/ мафоъйлу/ фаъул ва мисраи чорум: мафъулу/ мафоъилун/ фаъул мутолиа ва тактеъ карда шуд. Гарази шоир аз ин рубой, нишон додани макоми факр аст, ки расидан ба он орзуи хар солик будааст. Аз баррасии ин матлаб мо ба натоичи зайл ноил шудем:
1. Рубой аз жанрхои суннатии шеъри классикист. Он бо вазни хос ва сохтори вижаи худ аз меъёритарин жанрхои адабист, ки дар тули беш аз хазор сол каломи хунарии шоирони моро дар худ тачассум карда меояд. Ачобаташ ин ки рубой дар тамоми давраи мавчудияти худ ба тагйироти чамрасе дучор нашудааст. Марчаи он адабиёти шифохист ва дар адабиёти хаттй рубоиро бори нахуст устод Рудакй гуфтааст. Пас аз у дар хар асре шоирони классикй ба арсаи адабиёт ворид шуда, бо завку саликаи худ рубоисарой кардаанд, вале шакл ва талаботи жанрию мухтавии онро нигох доштаанд.
2. Дар асри XVII Воизи ^азвинй ба майдони адабиёт ворид шуда, баробари ба жанрхои гуногуни адабй таваччух зохир кардану сухани худро дар колаби онхо муваффакона чо додан, ба жанри рубой диккат дода, афкору андешаю орояшро дар жанри мазкур низ чойгир намуда, намунахои олию хонданиеро манзури хаводорони шеъри точикй кардааст.
3. Воизи ^азвинй бо ибтикороти худ дар асри рузгораш суннати рубоисароиро дар катори дигар шоирон идома дода, хиссаи муносибашро дар рушди адабиёти классикй гузоштааст. Ба ин маънй, рубой дар эчодиёти шоир мавкеи муайянеро ишгол кардааст. Он пас аз газал аз серистеъмолтарин жанри эчодиёти шоир аст. Дар девони ашъори шоир зиёда аз 134 рубой манзур шудааст. Онхо аз нигохи банду баст ва мухтаво айни рубоиёти пешиниёнанд.
4. Воизи ^азвинй дар рубоиёти худ ба умдатарин мавзуъхои хаёти инсон, аз чумла ахлок, накухиш, ичтимоиёт, шархи хол, ишк ва ирфон дахолат намуда, онхоро бо бардоштхои чолибу мучарраб, афкори рахнамунсоз, тавсияхои зиндагисоз, тасвирхои шоирона, тахкики бадей, мухокимаронихои хос ва натичагирихои ибратбахши худ ба таври барчаста манзури хонанда кардааст.
5. Х,амаи рубоихои шоир дар авзони шачари ахраби бахри хазач суруда шудаанд. Аммо дар хилоли авзони шачараи мазкур, шоир бо даст додани ихтиёроти шоирй ва дарки амики тагйирёбии вазн дар хар мисраи рубой аз авзони шачараи ахрам низ кор гирифтааст. Дар хар сурат, рубоие, ки пурра дар шачараи ахрам фарохам омада бошад, дар девони шоир дида нашуд.
6. Рубоиёти шоир хам мураддаф суруда шудаасту хам мукаффо. Калима ва таркиботи ба хайси радиф истифода шуда, дар рубоиёти шоир чунон шакл гирифтаанд ва дар ташаккули маънй ширкат намудаанд, ки онхоро харгиз аз матни умумии асар чудо кардан
мумкин нест. Кофияхои ба кор бурдаи шоир солиманд ва онхо дар навъи мукайяд ва мутлак зохир гаштаанд. Х,атто дар миёни рубоиёти шоир санъати кофия - зукофия хам ба кайд гирифта шуд, ки аз хунари кофияороии суханвар дарак медихад.
7. Дар таъмини бадеияти рубоиёти шоир накши санъатхои мачоз, ташбех, муроотунназир, тамсил, ирсоли масал, тазод, парадокс, киноя, такрор, иштикок, мураддаф ва зукояфия бориз аст.
8. Сабки баён дар рубоиёти шоир асосан, бар пояи меъёрхои сабки даврии хиндист, аммо унсурхои сабки ирокй ва хуросонй хам дар онхо дида мешавад. Корбурди барзиёди санъатхои ташбех, тамсил, ирсоли масал, парадокс ва гайра вижагии сабксозй ба худ касб карда, накши сабки хиндиро дар рубоиёти боризтар нишон медихад.
9. Дар мачмуъ, рубоиёти шоир бо мазмун ва шаклу мухтавои чолибаш аз хунари суханофаринии муаллифаш дарак дода, макоми уро миёни рубоисароёни адабиёти классикй шомихтар месозад.
Адабиёт
1. Зеунй, Т. Санъати сухан / Т. Зеунй. - Душанбе: Маориф, 1992. - 302 с.
2. Комёр, Тации Вауидиён. Фунун ва саноеъи адабй. Муаллифони сарсухану тавзеуот ва уозиркунандагони чоп У. Тоир ва С. Саидалй / Т. В. Камёр. - Душанбе, 1993. - 50 с.
3. Комёр, Тации Вауидиён. Вазн ва цофияи шеъри форсй / Т. В. Камёр. - Теурон: Нашри донишгоуй, 1374. -110 с.
4. К,азвинй, Воиз. Девон. Дар тауия ва тасуеуи Сайид Хасан Содоти Носирй. - Теурон, 1359. - 766 с.
5. К,азвинй, Воиз. Девон. Дар тауия ва тасуеуи Аумад Карамй. - Теурон: Интишороти мо, 1384. - 713 с.
6. К,азвинй, Воиз. Девон. Дастхати №3365/3886. Бо хатти Гайбуллоуи Шаурободй. - Истамбул: Китобхонаи Нури Усмония, 1091 у.ц. - 288 вар.
7. Мусулмонцулов Рауим. Назарияи цинсуо ва жанруои адабй/ Рауим Мусулмонцулов. - Душанбе: Маориф, 1987. - 88 с.
8. Насафй, Сайидо. Куллиёт/Муаллифи сарсухану уозиркунандаи чоп Алии Мууаммадй ва Асрори Раумонфар. -Душанбе: Дониш, 2018.
9. Нарзицул, М. Вазни шеъри тоцикй /М. Нарзицул. - Душанбе: Мега-принт, 2021. - 144 с.
10. Сирус, Б. Арузи тоцикй / Б. Сирус. - Душанбе, 1963. - 287 с.
11. Сирус, Б. Крфия дар назми тоцик. - Сталинобод: НДТ, 1956. - 223 с.
12. Саидов С. Каломи бадеъ / С. Саидов. - Душанбе: Ирфон, 2012. -134 с.
13. Хаккок, Сайидмууаммад. Хикмат ва уунари Воизи К,азвинй дар рубой//Воизи ширинсухан. Мацмуаи мацолоти нахустин кунгураи Воизи К,азвинй. Ба кушиши Ризо Фазлй/ Сайидмууаммади Хаккок. -Цазвин: Меургони дониш, 1397. -246 с.
14. Шарифов X. Назмшиносй / Х. Шарифов, У. Тоиров. - Душанбе: Хумо, 2005. - 384 с.
15. Шамисо, Сирус. Сайри рубой дар шеъри форсй / Сируси Шамисо.- Теурон: Интишороти Фирдавс, 1374. - 392 с.
ЧОЙГОХИ ЖАНРИ РУБОЙ ДАР Э^ОДИЁТИ ВОИЗИ ЦАЗВИНЙ
Шеъри точикй дар жанрхои гуногун шакл гирифтааст. Яке аз жанрхои маъмулу серистеъмоли он рубоист. Марчаи рубой адабиёти шифохист ва дар адабиёти хаттй аввалин намунаи комили онро устод Рудакй гуфтааст. Пас аз вай шоирони зиёде рубоисарой карда, жанри мазкурро бо ибтикороти худ дар таърихи адабиёт ба хукми анеъана даровардаанд. Аз шоирони адабиёти классикй, ки анъанаи рубоисароиро дар замони худ идома додааст, Воизи Казвинист. Дар ин макола бо истифода, аз методхои таърихй, таърихй-мукоисавй, тахлили осори адабй, шинохти жанрхои адабй, омор ва гайра чойгохи жанри рубой дар дар девони шоир тахкику мушаххас гаштааст. Дар 134 адад рубоии худ шоир мавзуъхои ахлокй, накухишй, ичтимой, шархихолй, ишкй, ирфонй ва монанди инхоро пайгирй карда, натича ва бардоштхои чолиберо манзури хонанда намудааст. Шоир аз хамаи меъёрхои жанрй ва мухтавии рубой мусаллат буда, онхоро барои нишон додани пахлухои кобили таваччухи каломи хунарии худ ба кор бурдааст. Рубоиёти шоир дар вазнхои мушаххаси рубой, кофияхои солим, радифхои шинам ва гояхои инсонпарварона суруда шудааст.
Калидвожахо: рубой, мавзуъ, бадеият, шеър, Воизи Казвинй, радиф, вазн, кофия, адабиёт, санъати
бадей.
МЕСТО ЖАНРА РУБАИ В ТВОРЧЕСТВЕ ВОИЗА КАЗВИНИ
Таджикская поэзия формируется в разных жанрах. Один из самых популярных и часто используемых жанров-рубаи. Источник рубаи-это устная литература, и в письменной литературе ее первым прекрасным примером является устод Рудаки. После него многие поэты писали и по своей инициативе в истории литературы ввели этот жанр в традицию. Из поэтов классической литературы, которые в свое время
продолжили рубойскую традицию, был Воиза Казвини. В этой статье с использованием исторических, историко-сравнительных методов, анализа литературных произведений, познания литературных жанров, статистики и др. место рубаиского жанра в диване поэта исследуется и конкретизируется. В своих 134 рубаитах поэт проследил моральные, порицательные, социальные, комментационные, любовные, мистические и т.п. темы и представил читателям интересные результаты и выводы. Поэт использовая все жанровые и литературные нормы рубаи, чтобы показать достойные стороны своего художественного слова. Стихи поэта нарисаны в определенных метрах рубаитов, здоровых рифмах, синемах и гуманистических идеях.
Ключевые слова: рубаи, тема, художественная литература, поэзия, Воиза Казвини, радиф, метр, рифма, литература, художественное искусство.
THE PLACE OF THE RUBAI GENRE IN THE WORK OF VOIZ QAZVINI
Tajik poetry is formed in different genres. One of the most popular and frequently used genres is rubai. The source of rubai is oral literature, and in written literature its first excellent example is ustod Rudaki. After him, many poets wrote and, on their own initiative, introduced this genre into the tradition in the history of literature. Of the poets of classical literature, who at one time continued the Ruboy tradition, was Voiza Qazvini. In this article, using historical, historical and comparative methods, analysis of literary works, knowledge of literary genres, statistics, etc., the place of the Rubaisk genre in the poet's sofa is investigated and concretized. In his 134 rubaits, the poet traced moral, censorious, social, commentational, love, mystical, etc. topics and presented interesting results and conclusions to readers. The poet used all the genre and literary norms of rubai to show the worthy sides of his artistic word. The poet's poems are drawn in certain meters of rubaits, healthy rhymes, blues and humanistic ideas.
Keywords: rubai, theme, fiction, poetry, Voiza Qazvini, radif, meter, rhyme, literature, art.
Дар борам муаллиф
Шоев Абдухаммд Абдунабмевмч
Номзади илмхои филологй, дотсенти
кафедраи назария ва таърихи адабиёт
Донишгохи давлатии омузгории
Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 121
Тел.: (+992) 93 536 43 03
Об авторе
Шоев Абдухаммд Абдунабмевмч
Кандидат филологических наук, доцент
кафедры теории и истории литературы
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 93 536 43 03
About the author
Shoev Abduhamid Abdunabievich
Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Theory and History of Literature Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki Ave., 121
Ph.: (+992) 93 536 43 03
