CC BY
3ТДУ 891.550.092
МУ^ТАВОИ ФАРДИЁТИ ВОИЗИ ЦАЗВИНЙ
Шоев А. А.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Масаллам аст, ки шеъри точикй дар анвои гуногун фарохам омада, меъёр ва андозахои эчоди каломи хунариро дар худ мyшаххас кардааст. Яке аз жанрхои маъмyл ва кадимаи шеъри классикй фард аст, ки бо истилоххои байт, фардбайт низ ёд мешавад. Маънии лyFавй ва истилохии фард дар сарчашмахо ва адабиёти илмй тавзех ёфтааст. Натича ин ки фард ба маънии танхо, якка, ягона, чудогона омада, дар истилох шеърест, ки танхо аз ду мисраъ таркиб ёфтааст. Мавлоно Хусайн Воизи Кошифй чанд меъёри жанрии фардро дар замони худ хеле чолиб таъкид кардааст. Аз чумла: "Фард як байтро гуянд, ки мyсарраъ набошад ва харойина бояд ки он байт дар хадди зоти худ ороста бошад ба масале ё маънии хос то макбули тибоъу шоистаи истимоъ гардад" [3, с. 60]. Ин чо аз як байт иборат будани фард, маънии яклухту пурра ва бадеъро дар худ Fyнчондан, барчаста ифода ёфтан, ба табъу завк ва истимоъ мувофик афтодан меъёрхоеанд, ки то имруз ахаммияти худро гум накардаанд ва дар хусуси жанри мавриди назар рахнамунсозанд. Х,атто меъёри хамкофия набудани масореъи фард низ побарчост, аммо фардиёте низ аз чониби шоирон манзур шудааст, ки хар ду мисраи онхо мусарраъ мебошанд. Бинобар ин, фард хам дар кофиябандии чуфт ва хам дар кофиябандии ток эчод мегардад. Азбаски худуди жанрии фард хеле хурд ва мунхасир бар ду мисраъ аст, шоиреро пайдо карда душвор меояд, ки вай дар фаъолияти эчодии худ фарде нагуфта бошад. Аз ин хотир, дар девони шоирони классикй кисмати муайянеро ба жанри мазкур чудо карда, онро муфрадот ва фардиёт номида, ашъори дар фард сурудаи хешро дар ин кисмат чойгир кардаанд. Профессор А. Сатторзода, аз мавчудияти фард дар давовини як зумра шоирони классикй ёд карда, "дар ашъори намояндагони сабки хиндй бештар ба назар расидани фардиёт"-ро махсус таъкид кардааст [10, с. 435]. Дар сафи намояндагони сабки мазкур шоироне низ мисли Fании Кашмирй муайян шудаанд, ки дар фардгуй номовар гаштаанд [1, с. 395; 14, с. 51].
Аз зумраи шоирони сабки хиндй, ки ба эчоди фард таваччух зохир намуда, андешаи худро ба вачхи ахсан дар меъёрхои жанрии он чо дода, фардиёти худро ба вучуд овардааст, шоири рангинхаёли асри XVII Воизи ^азвинй мебошад. Фардиёти шоир аз руйи нусхахои девони вай ва ду нашри чопии он ки яке бо ибтикороти Х,асан Содоти Носирй дар соли 1359 х.ш. ба зевари чоп ороста шудааст ва дигаре бо кушиши Ахмад Карамй дар соли 1383 х.ш ба нашр расидааст, зиёда аз 170 адад аст. Фардиёти шоир чи аз чихати шакл ва чи аз чихати мухтаво кобили мулохиза аст, зеро вай дар замони худ, аз як тараф ин жанри суннатии шеъри классикиро идома ва рушд дода бошад, аз тарафи дигар афкори бикру чолибу омузандаи хешро дар ин жанри адабй хеле мучазу нишонрас, вале болиFy барчаста манзури хонанда намудааст. Бо ин хама, пеши худ максад гузоштем, ки дар ин мухтасар перомуни мухтавиёти фардиёти шоир андешаронй намоем.
Воизи ^азвинй мисли шоирони пешин дар фардиёти худ ба мавзуъхои ишкй, ахлокй, ичтимой, танкидй, накухишй, тасвири чамоли ёр, тараннуми хушихои зиндагй, ирфонй ва монанди инхо дахл намуда, дар ин замина тачрибаву бардошту тавсияхои чолиберо манзури хонанда кардааст. Дар фарди зайл шоир нуктаи мухимму мачарраберо дар хусуси ишк иброз дошта, фармудааст, ки ишк бебок аст ва он насихатхову "дамсардихои носех" кам намегардаду "нукс" намепазирад. Чунончи:
Кучо нуксон пазирад ишк аз дамсардии носех, Набошад аз хавои сард парво гармии табро [5, с. 433].
Ин чо шоир бо усули муодила, ки хоси сабки хиндист, дар мисраи аввал фикрашро баён карда, дар мисраи дуюм онро тавассути санъати тамсил таквият додааст. Агар "хавои сард" ба "дамсардии носех" иртибот дошта бошад, "гармии таб" ба ишк иртибот дорад ва мачмуан, тасвири тазодии зебову хунармандое дар ин намуна дида мешавад. Х,адафи шоир он аст, ки ишк дар холи худ нуксонпазир нест ва хар кадар ки монеахо ва панддоданхо бахри боздоштани он эчод мешаванд, ишк рохи худро дар вучуди ошик идома мебахшад ва бо ин
сузи он ва галаёни он зиёд мешавадy кам не. Вазни ин фард: хазачи мyсаммани солим: чор бор мафоъйлyн дар хар мисраъ такрор меёбад.
Дар фарди дигар шоир ба тасвири зебоихои ёр пардохта, кадди уро "хаткашандаи вараки навбахор" ва "зулфи качаш"-ро "халкакунандаи номи мор" ба калам додааст: Сарви ту хат кашид вараки навбахорро, Зулфи качи ту халка кунад номи морро [5, с. 434].
Дар хар ду мисраъ бартарии зебоихои ёр аз ашёхои таносуби худ бармало карда шудааст, ки як навъ самимияти кахрамони лирикист. Вазни ин фард: музореъи мусаммани ахраби макфуфи махзуф: мафъулу/фоъилоту/мафоъйлу/фоъилун аст. Шоир дар фарди зерин аз номи кахрамони лирикии худ аз беилтифотии маъшука шикоят карда, "бемори аз нигохи гарм" дар "пархез" будани уро махсус зикр намудааст: Илтифоте нест бо мо наргиси дилдорро, Х,аст пархез аз нигохи гарм ин беморро [5, с. 434].
Маъмулан, шахси мариз аз ин ё он чиз ва амале ичтиноб меварзад ва пархезие дорад. Шоир ин холатро барои маълум намудани дарачаи беэтиноии ёраш ба кор бурдааст, ки чолиб мебошад. Вазни фарди мазкур рамали мусаммани махзуф: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилун мебошад. Дар намунаи зайл сохибсухан дар тасвири узвхои зиннатбахшу таъсиргузори махбубааш пардохта, чунон дар алоику таъсирпазирй карор гирифтааст, ки аз он бурун омадану ба холати дигар гузаштанро ба хеш баъид донистааст:
Ч,авоби лаъли ту ширин кунад суоли маро, Макиданаш чи кунад то лаби хаёли маро [5, с. 435].
Чунонки мебинем, шоир дар сурудани ин фард дар баробари кофия радифро низ ба кор бурдааст. Вазнаш: мучтаси мусаммани махбуни махзуф:
мафоъилун/фаъилотун/мафоъилун/фаъилун интихоб гардидааст. Х,амчунин, суханвар тасвироташро дар рушан кардани зебоихои маъшука идома дода, чашм духтан ба руйи гули ёрашро "оби хаёт" номида, майли бусидани лабашро "шохи набот" ба калам додааст. Чунончи:
Мадди назар аз руйи гулат оби хаёт аст,
Нахли хавас аз буси лабат шохи набот аст [5, с. 438].
Ин фард низ мукаффо ва мураддаф суруда шудааст. Дар калимоти "хаёту набот" чузвхои "-ёту от" решаи кофия: "т"-равии мукайяд, "ё ва о"-ридфи муфрад шуда кофияи фарди мазкурро ташкил дода бошад, бандаки хабарии "аст", ки ду бор дар хар ду мисраъ такрор ёфтааст, радифи он мебошад. Вазни фарди зикршуда: хазачи мусаммани ахраби макфуфи максур: мафъулу/мафоъйлу/мафоъйлу/мафоъйл махсуб меёбад.
Дар намунаи навбатй шоир хамоно аз хусни дилфиреби ёр харф зада, иброз намудааст, ки "пеши фуруги рухи он мохро" чизе гирифта наметавонад. Мисли он ки "пардаи чашм монеъи нури нигах" нест, никоб низ чамоли ёрро банд карда наметавонад. Ч,амоли ёр аз зери никоб хам намудор аст. Чунончи:
Чи кунад пеши фуруги рухи он мох никоб, Пардаи дида кучо монеъи нури назар аст? [5, с. 439]
Мох истиораи ёр аст. Никоб киноя аз монеахост, ки дар чилавгирй аз чилваи чамоли ёр хизмат мекунад. Вазнаш: рамали мусаммани махбуни мусаббаг: фоъилотун/фаъилотун/ фаъилотун/фаъилон ба хисоб меравад.
Дар чои дигар суханвар аз фироку чудой сухан ба миён овардааст. ^ахрамони лирикй хузур надоштани ёрро дар "сухбат" боиси "мушаввашхотирй" дониста, майю майгусориро, ки асбоби тарабфизост, дар ин холи беёрй гайрикобили кабул хондааст. Чунончи: Имруз бе ту хотири сухбат мушавваш аст, Мавчи май аз фироки ту наъле дар оташ аст [5, с. 439].
Ин маънои онро дорад, ки хама чиз ба назари кахрамони лирикй бо ёр зебост. Дар гайри вай, хар чи ки тарабангез аст, номакбул аст. Фарди мазкур дар вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи максур: мафъулу /фоъилоту/мафоъйлу/фоъилон эчод шудааст.
Дар мисоли дигар шоир аз хусну латофат ва зебоихои ёр ёд карда, онро ба таври худ беандоза маънидод намуда, ба ин андеша даст ёфтааст, ки хар кадар ки он васфу ситоиш мешавад, боз хам "тоза" ба чилва меояд. Чунончи:
Тозагй дар боги хуснат баски беандоза аст,
Хар чи дар васфи гули руйи ту гуям, тоза аст [5, с. 441].
Фарди мазкур хам мураддаф мебошад. ^офияаш, ки дар чузви "-оза"-и калимахои "беандоза ва тоза" чой гирифтааст, бо таркиби худ нодир аст. Дар он: "а"-равии мукайяд, "з"-ридфи зоид ва "о"-ридфи муфрад шудааст. Вазнаш: рамали масаммани максур аст: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилон мебошад. Ин чо афкори адабй-эстетикии шоир низ дида мешавад. Зеро дар адабиёти классикй тасвири чамоли ёр хеле зиёд аст, аммо бо он ки онро хар хунарманд ба таври худ дармеёбаду ба риштаи тазвир мекашад, чолибияташро хеч гох аз даст надодааст. Ба андешаи шоир, рози ишк хеч гох пушида намемонад, ба ин маънй дар фарди навбатии худ аз офтобу кучаи сарбаставу болояла ёдовар шудааст, ки таносуби кавие бо сирри ишк доранд. Зеро нури офтобро бо доман пушондан аз имкон дур, кучаро низ аз болову поёну дар занчир кардан мумкин нест ва куча буданашро аз байн мебарад, сирри ишкро хам пинхон доштан хеле мушкил будааст. Чунончи: Нест гайр аз офтобе рози ишк, Кучаи занчир сапушида нест [5, с. 443].
Фарди мазкур чун фарди дар огоз зикрёфта мусарраъ нест ва тибки назарияи нормативии Хусайн Воиз эчод гардидааст. Вазнаш: рамали мусаддаси максур: фоъилотун/фоъилотун/фоъилон аст. Дар чунин намунаи фард накши кофия бештар аз вазн нест ва чойгохи мушаххас низ надорад. Аммо азбаски феълхои ёридиханда ва умуман, макоми феъл ва унсурхои он дар забони точикй устувор аст, метавон гуфт, ки чузви ёридихандаи амал радиф аст ва ин чо вожаи "нест" айнан ба хамин вазифа вокеъ гаштааст. Зеро шеър бе кофия низ буда наметавонад ва кофияи ин фардро метавон дар чузви "-ида"-и калимаи "сарпушида" мушаххас намуд.
Дар фарди дигар, шоир аз забони кахрамони лирикй икрор шудааст, ки хамаи муваффакияту пешрафту хушияш аз зикри ёр аст. Зеро вакте ки болои уро ба забон овардааст, "суханаш баланд" ва вакте ки "мижгонаш"-ро "ёд" кардааст, "нафаси худро" "гиро" дидааст. Чунончи:
Харфи болои ту гуфтам, суханам гашт баланд, Ёди мижгони ту кардам, нафасам гиро шуд [5, с. 436].
Холати кофия ва радиф мисли фарди каблист ва ин маънои онро дорад, ки фард мусарраъ нест. Вазнаш: рамали мусаммани махбуни махзуф ва махбуни аслам аст: фоъилотун/фаъилотун/фаъилотун/фаъилун дар мисраи аввал ва дар мисраи дуюм: фоъилотун/фаъилотун/фаъилотун/фаълун. Ба вучуд омадани чунин холати вазнй дар ин гуна фард чоиз мебошад.
Дар намунаи зайл, шоир дидаи хайрони кахрамони лирикиашро ба риштаи тасвир кашида, пушида нашудану халалдор шудани онро таъкид намудааст. Чунончи: Дидаам азбаски хайрони рухи дилдор шуд, Косаи чашм аз нигохам косаи мудор шуд [5, с. 447].
Таъбири "косаи мудор" киноя аз шикастани он аст. Таносуби он ба косаи чашм осеб дидани онро дарак медихад. Ин фард мураддаф аст. ^офияаш дар чузви "-ор"-и вожахои "дилдору мудор" чо гирифтааст: "р"-равии мукайяд ва "о"-ридфи муфрад. Вазнаш: рамали мусаммани махзуф аст: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилун. Санъати таносуб зебой ва чолибии маънии фарди мазкурро таъмин кардааст.
Дар фарди дигар, шоир ба тасвири лаъли лаби ёр икдом карда, онро дар хусну нозукй аз хусну нозукии гунча боло донистааст. Чунончи:
Бетамизихои олам бин, ки пеши лаъли у
Гунча хам бо ин дахан харфи назокат мезанад [5, с. 448].
Ибораи "бетамизихои олам" маъмул ва дар шеъри Мирзо Бедил низ ба кор рафтааст. Ин чо шоир онро ба маънии аслиаш-накухиши дунё ва нобаробарихои дар он дидашаванда истифода карда, матлабашро манзур сохтааст. Фарди мазкур мусарраъ нест. Вазнаш: рамали мусаммани махзуф: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилун аст. Асли ин байтро санъати ташбехи тафзил ташкил додааст.
Дар намунаи поён суханвар аз васлу дилдор забон кушода, хеле каноатмандонаву муштокона худуди онро муайян намудааст. Чунончи:
Хамин аз неъмати васлат насиби синачокон бас, Ки гохе домани зулфат ба дасти шона меояд [5, с. 451].
Ин фард мусарраъ набуда, вазнаш: хазачи мусаммани солим: мафоъйлун чахор бор дар хар мисраъ вокеъ мешавад. Асоси маънии фарди мазкурро санъати ирсоли масал ташкил намудааст.
Дар мисоли навбатй, шоир ба тасвири холати кахрамони лирикй пардохта, уро дар зери таъсири сохти маъшука ба чилва овардааст. Ошик ба сарохат иброз доштааст, ки "тобамро тоби гесу ва токатамро токи абруи дилдор" аз ман рабуда. Чунончи: Бурд аз ман тоб тоби сунбули гесуи y, Токатам шуд ток аз токи хами абруи y [5, с. 457].
Ин чо шоир аз радиф, кофияи мучаррад ва санъати иштикоку тачнис кор гирифта, матлабашро баён кардааст. Вазни ин фард: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилун-рамали мусаммани махзуф мебошад.
Намунаи фардиёте, ки ба ишку ошикй ва тасвири чамоли ёр оид аст, дар девони шоир зиёд ба назар мерасад ва ин чо метавон мисолхои дигарро низ илова кард, аммо он ки ин чо зикр шуд, маълум месозад, ки Воизи ^азвинй шоири ошикваш будааст ва ишкро y ба таври ончунон ки бояду ончунон ки хаст, хунармандона дар фардиёташ ба риштаи тасвир кашидааст.
Ахлок ва насихат аз мавзуъхои серистеъмоли фардиёти шоир ба хисоб меравад. Шоир дар фарди зайли худ хонандаро хушдор додааст, ки хеч гох ба "шитобу Fyрyр" дода нашавад, зеро "хосили ин амал" ба чуз "таассуфу надомат" чизе бор намеорад, чунончи: Хосил надомат аст Fyрyри шитобро, Дасти таассуф аст газак ин шаробро [5, с. 433].
Пас аз нобакорй ангушти хасрат газидан дар забони халк хеле маъмул аст, аммо ин таъбирро шоир хеле зебо ба кор бурда, шакли нави онро манзур кардааст. Фарди мазкур масарраъ аст. Вазнаш: музореъи ахраби макфуфи махзуф:
мафъулу/фоъилоту/мафоъйлу/фоъилун интихоб гардидааст, ки ба мухтаво чур мебошад. Ин чо тасвири холат ва натичаи амал дар хадди камол тасвир ёфтааст.
Дар намунаи дигар, шоир хулку хуи нармро ситоиш карда, таъкид намудааст, ки хамаи гиреххои олам ба ин тавассут имкони кушода шуданаш хаст ва дар таквияти фикраш масали "калид гардидани пахтаву куфли махкам"-ро овардааст. Чунончи: Ба хуи нарм шавад укдахои мушкил хал, Ки пунба сахт калидест куфли махкамро [5, с. 435].
Хунари бадеие, ки ин фардро зинат додааст, ирсоли масал ва тасвири зехнгираш аст. Вазнаш: мучтаси мусаммани махбуни аслам: мафоъилун/фаъилотун/мафоъилун/фаълун интихоб шудааст ва он ба мавзуи фард созгор омадааст.
Дар фарди зайл, шоир ба хонандаи худ мефармояд, ки "аз пандхои ман ру турш макун, сар мапеч ва ру магардон. Харойина дар талхии он гулоби боди Fyрyр нихон аст". Ин маънои онро дорад, ки сухани пандомез талх аст, вале меваи ширин дорад. Хамин ифодаро шоир ба таври ба худ хос ба кор бурдааст. Чунончи:
Масоз ру туруш аз пандхои дилшикани мо, Гулоби боди Fyрyр аст талхии сухани мо [5, с. 437].
Ин чо ру туруш кардан киноя аз панднопазирии сомеъ аст ва "гулоби боди Fyрyр" маънии натичабахши панд ва сарфарозй аз татбики он аст. Радифи ин фард: вожаи "мо"; кофияаш дар чузви "-ан"-и калимахои "дилшикану сухан" чой гирифтааст; вазнаш: мучтаси мусаммани махбун: мафоъилун/фаъилотун/мафоъилун/фаъилотун тактеъ мегардад. Асли бадеияти фарди мазкурро санъати мачоз ва киноя ташкил додааст.
Дар фарди зайл, шоир пурхуриро мазаммат карда, онро "аз наво боздорандаи дил" донистааст ва дар кувват бахшидани сухани худ ва тасдики он ба санъати ирсоли масал ру овардааст. Чунончи:
Шикам зи лукма чу пур шуд, зи дил наво маталаб, Ч,арас зи пунба чу пур гашт, аз он садо маталаб [5, с. 438].
Суханвар камхурданро дар ин хусус тарафдорй намудааст. Фарди мавриди назар мураддаф аст, кофияаш мукайяди мучаррад буда, дар садоноки дарози "-о"-и таркиби калимоти "садою наво" чойгир шудааст. Вазнаш: мучтаси мусаммани махбуни махзуф: мафоъилун/фаъилотун/мафоъилун/фаъилун мебошад.
Агар дар фарди фавк шоир нармиро гирехкушои корхои олам гуфта бошад, дар фарди поён онро ба гуфтор омезиш дода, "гуфтори нарм"-ро сохибэътибории инсон донистааст. Чунончи:
Гуфтори нарм оби рухи одамият аст,
Руйи кушода ойинаи хусни сират аст [5, с. 438].
Дар мисраи дуюм, чунонки мебинем, шоир ба маънии алохидаи ахлокй таваччух намуда, чехракушодиро талкин карда, онро "оинаи хусни сират" ба калам додааст. Зеро дар урфият зохири инсонро инъикосгари ботини вай маънидод кардаанд. Ин фард мураддаф эчод гаштааст ва вазнаш: музореъи ахраби макфуфи махзуф:
мафъулу/фоъилоту/мафоъйлу/фоъилун аст.
Дар фарди дигар, шоир ба накухиши "худороён" пардохта, онхоро касони беманфиат ва бефайзу беманфиат тасвир сохтааст ва дар мисраи дуюм, хамоно аз санъати ирсоли масал истифода карда, фикрашро таквият бахшидааст. Чунончи: Намерасад ба касе файз аз худороён, Наметавон зи гули оташе гулоб гирифт [5, с. 443].
Ин чо вожаи калидии "худорой" на ба маънои аслиаш, балки ба маънихои кучидаи худ ба кор рафтааст, ки манзури шоир аз вай худнамоёну худситоёну худпарастон буда бошад. Чунки ин кабил касон, танхо худу манфиати худро мебинанду бас. Ин фард Fайримyсарраъ аст ва вазнаш: мучтаси мусаммани махбуни максур:
мафоъилун/фаъилотун/мафоъилун/фаъилон интихоб шудааст.
Дар намунаи навбатй, шоир дар фикри факирону камбаFалон будани молдоронро таъкид карда, дар ин замина дасткушодию даркушоии ононро бар руйи "гадоён" талаб намудааст. Дар акси хол, хаста будани дили чунин ашхос ва баста гардидани дари онхоро авло донистааст. Чунончи:
Дил, ки аз фикри факирон хаста набвад, хаста бод, Дар, ки бар руйи гадоён баста бошад, баста бод [5, с. 444].
Ин фард бо овардани се кофия ва корбури радифу санъати такрор имтиёзи бадей пайдо карда, махорати муаллифи худро бармало месозад. Вазнаш: рамали мусаммани максур: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилон шудааст. Ч,оху мансаб аз василахоест, ки баъзан инсонхоро ба коми худ мекашад ва y ногузир ба он дил мебандаду ба он такя мекунад. Воизи ^азвинй чунин муносибати сохимансабону чохталабонро махкум карда, хатто "як зарра эътимод накардан" ба "чох"-ро таъкид намуда, дар таквияти суханаш тамсили зебою гироеро манзури хонандааш сохтааст. Чунончи:
Як зарра эътимод нашояд ба чох кард, Девори мавчро натавон такягох кард [5, с. 445].
Равшан аст, ки фарди мазкур мураддаф суруда шудааст. Чузви "-ох" дар таркиби калимахои "чох ва такягох" решаи кофияро ташкил додааст. Вазнаш: музореъи мусаммани ахраби макфуфи максур: мафъулу/фоъилоту/мафоъйлу/фоъилон мебошад.
Дар фарди дигар, шоир "ба атои чахон дил набастан"-ро хотиррасон шуда, онро чун чоху мансаб василаи лахзавй донистааст, ки даме бо туст ва даме бо дигар кас. Дар пасманзари ин андеша суханвар хамона дар чустучуи тамсил гардида, навъи мувофики онро манзури хонанда кардааст:
Мабанд дил ба атои чахон, ки чун шабнам Х,ар он чи шаб дихадат, руз боз мегирад [5, с. 445].
Шоир бо ибрози андеша ва овардани тамсили хаётй хонандаро водор мекунад, ки дар рохи дуруст бошад ва аз Fафлатy бехабарй орй. Ин фард мусарраъ нест ва вазнаш: мучтаси мусаммани махбуни аслам: мафоъилун/фаъилотун/мафоъилун/фаълун аст. Маънй ва хусни он дар мувофикати вазн бо мухтаво, тазоди фикрй, иштикок ва тасвири балеF зохир гардидааст.
Сафар кардану чахон дидан дар ташаккули шахсияти инсон накши созгореро метавонад, ба вучуд биёрад. Шоир дар фарди навбатии худ ба ин маънй таъкид фармуда, иброз доштааст, ки "аз ватан берун шудану ба сафар баромадан мардро комил месозад". Ин равиш яке аз русумоти ирфон низ махсуб меёбад, ки солик тавассути сафар намудан ба мартабае мерасад:
Нагардад мард комил, то наёяд аз ватан берун,
Нафас кай харф гардад, то наёяд аз дахан берун [5, с. 456].
Фарди мазкур масарраъ суруда шудааст ва вазнаш: хазачи мусаммани солим буда, он аз чор бор зикр ёфтани рукни мафоъйлун падид меояд. Имтиёзи ин фард дар хадди хунармандона истифода шудани санъатхои муроотунназир, такрор ва радиф мебошад.
Воизи ^азвинй дар хилои мавзуъхои ахлокй, ба ибрози афкори адабй-эстетикии худ даст ёфтааст. Ба таъкиди шоир, сухан бояд хулласу мухтасар бошад ва сухани муъчазу нишонрасу кутоху пурмаънй бошад то макбули сомеон гардад. Тули сухан, пургапй ва кашол додани андеша кадри каломи нотикро коста месозад. Бинобар ин, дар суханварй хадду худуду вакти муайян, хадафхои мушаххаси баён, ба инобат гирифтани холати шунаванда, савияи фахмиши онхо, ба кй равона шудани калом, баррасй кардани мавзуъ, натичагирии он ва гайра бояд риоя карда шавад. Чунончи:
Мухтасар то набувад харф нагардад макбул,
Бар сухан тули сухан чун хати бутлон гардад [5, с. 446].
Тавре ки аён аст, фарди мазкур аз кофия озод ва вазнаш: фоъилотун/фаъилотун/фаъилотун/фаълун-рамали мусаммани махбуни аслам аст, ки ба мохияти мавзуъ мувофикат мекунад. Бадеияти фарди мазкур ба чуз ин, дар корбурди санъати киноя, ташбех ва такрор бармало мебошад. Масалан, харф-киноя аз сухан аст, тули суханро ба хатти бутлон монанд кардан, такрори бамавкеи вожаи "сухан" хусни баёнро афзун ва андешаи адибро расову бадеъ кардааст. Асрори ба жанри фард ру овардани шоир хам ба ин мавзуъ, ба мухтасарписандии суханвар иртибот дорад.
Адиб фарзанди замони худ аст. Вай нисбат ба ходисахои ичтимой, мухити атроф, нобасомонихои давр бетараф буда наметавонад. Аз ин ру, дар фардиёти шоир ба мавзуъхои ичтимой низ дахл карда шудааст.
Дар фарди зайл шоир, ростиву качиро дар муносибати одамони замони зуд ба мушохида гирифта, тарчех ёфтани якеро бар дигаре тааччубовар надониста, онро равиши роичи зиндагй ва макбули хосу ом маънидод намудааст. Чунончи: Гар рост нагуем дар ин ахд, ачаб нест, Мистар чу бувад кач, чи гунох аст каламро [5, с. 435].
Шоир андешаи худро тавассути санъати ирсоли масал таквият додааст. Ин чо "калам" киноя аз инсонхо ва "мистар"-роху равиши зиндагист. Агар дар худуди он хатхои навишторй рост бошанд, калам рост меравад ва баръакс, агар хатхои он качукилеб бошад, калам низ аз он берун рафта наметавонад ва хатхои качашро бо ранги худ накш медихад. Вазни ин фард: хазачи мусаммани ахраби макфуфи максур: мафъулу/мафоъйлу/мафъулу/мафоъйл мебошад.
Дар фарди навбатй, шоир аз ахволи карздеху карздор сухан карда, лахзаи хассостарини байни онхоро дар муомилоти пулй, бавижа дар баргардонидани пул, аз ухдаи додани карз набаромадани карзгир, шармидани вай аз ин хол ва гайра ба риштаи тасвир кашидааст. Чунончи:
Чун нагардад хол бар муфлис зи шарми карзхох? Меравад аз дидани хуршед ранг аз руйи мох [5, с. 457].
Ин чо шоир тавассути санъати муроотунназир ва ирсоли масал холати хузновари карздору карзхохро хеле чолибу табий манзур кардааст. Масалан, "карзхох" ба "хуршед" ва "муфлис" ба "мох" нисбат дода шудаанд. Вакте ки муфлис карзхохро мебинад, барои гирифтани пул омадааст-гуён ранг аз рухаш мепарад ва ахволаш бад мегардад. Дар табиат хамин холат бо моху хуршед хамеша рух медихад. Х,ар гох ки хуршед бо мох рубару мешавад, нури мох кам мегардад ва рангаш нопадид мешавад. Чунин тарзи тасвир ва ёфтани таносуби булачаб то андозае нав аст, зеро дар адабиёти классикй, пеш аз Воиз ва баъд хам "хуршеду мох"-ро барои нишон додани хусну малохати руйи ёр бештар ба кор бурдаанд. Вазнаш: рамали мусаммани максур: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилон мебошад, ки он ба мухтавои фард мувофикат мекунад. Х,амчунин, фард мукаффо эчод гардидааст.
Дар фарди дигар, шоир аз иртиботи нохуби одамони замони худ ёд карда, лутфу мехрубонию гамхорй надоштани онхоро дар хакки хамдигар накухиш намудааст. Муроди шоир аз "ахли чахон" зимомдорон, хокимон, дороён ва умуман, синфи хукмрони чомеа будааст. Зеро дар чамъият бештари чунин инсонхо хамдигарро "чашми дидан" надоранд на мардуми одй ва андешаи шоир махсули мушохидахои хаётии уянд. Чунончи: Надоранд аз тахи дил илтифот ахли чахон бо хам, Магар дар хоб мижгоне ба мижгон ошно гардад [5, с. 444].
Арзиши фарди мазкур дар он зохир мешавад, ки шоир суханашро тавассути ирсоли масал тасдик карда, камбудихои "ахли чахон"-ро фош намуда, маънии зиёдро дар шакли кучак чо дода тавонистааст. Аз руйи кофиябандй он мусарраъ нест ва вазнаш: хазачи мусаммани солим: мафоъйлун чахор бор дар хар мисраъ мебошад.
Баъзе фардиёти шоир бо санъати муаммо ва моддаи таърих зинат ёфтаанд. Ба фарди зерин таваччух мекунем, ки зохиран ба масъалаи ахлокй ва фалсафии хаёти инсон, аз чое ба чое куч бастан, гузашти барабаси умр дахл карда шудааст ва хеле зебо, боварибахш ва муассир менамояд. Аммо вакте ки аз назари дигар ба он наздик мешавем, муаммоест, ки шоир онро ба "исми Ъарабшох" гуфтааст. Шоир "куч-куч"-и мисраи аввалро дар санъати муаммо ба харфхо равона карда, онро дар мисраи дуюм татбик кардааст. Аз чумла, аз пуч кардани "умр"-м-ро аз пуч намудани "бикаш"-чузви "ика"-ро берун карда, "ох"-ро дар алокамандй ба мисраи нахуст дар алохидагй дар мисраи дуюм овардааст. Ба ин тартиб, аз "умр"-ъайну ре ва аз "бикаш"-бе ва ш бокй монда, дар мачмуъ: Ъ, Р, Б, Ш бо ОХ исми "Ъарабшох"-ро ташкил додаанд.
Шуд вакти куч-куч, бинол, ай дили хазин, Шуд умр пуч-пуч, бикаш ох баъд аз ин [5, с. 626].
Фарди мазкур мусарраъ буда, он хам дорои кофияи асосй ва хам кофияи иловагист, ки дар илми бадеъ зукофия гуфтаанд. Хамчунин, он дорои радиф низ хаст, ки дар рукнхои садру ибтидо бо вожаи "шуд" такрор шудааст. Вазнаш: музореъи мусаммани ахраби макфуфи махзуф: мафъулу/фоъилоту/мафъулу/фоъилун аст. Ба кор рафтани санъати такрор ва нидо аз вижагихои дигари ин фарданд.
Фарди зерин махсули санъати моддаи таърих мебошад. Дар он шоир аз бунёд шудани биное иттилоъ дода, таърихи ба итмом расидани он иморатро дар мисраи дуюм мушаххас намудааст. Агар харфхои малфузи чумлаи "Ин ток бо токи фалак хамдуш шуд" бо хисоби абчад баррасй шавад, соли 1073 х к. (1662 м.) хосил мешавад, ки он таърихи ба охир расидани бинои мавриди назари шоир будааст.
Кард дил таърихи итмомаш зи ман рузе суол, Гуфтамаш: "Ин ток бо токи фалак хамдуш шуд" [5, с. 599].
Вазнаш: рамали мусаммани махзуф: фоъилотун/фоъилотун/фоъилотун/фоъилун аст. Эчод кардани ифодаи мувофик дар шеър, ки аз хуруфи малфузи он таърихи дурусти ин ё он вокеаву руйдод маълум гардад, хунари хос ва маърифати баландро такозо дорад. Ахаммияти моддаи таърих дар он зохир мешавад, ки тавассути санъати мазкур шархи дурусти хар гуна руйдоду вокеоти таърихй ва санаи ба вучуъ омадани онхо муайяну мушаххас ва таъйин мегарданд. Санъати мазкурро Воизи ^азвинй дар дигар жанрхои адабй низ ба кор бурдааст, ки бахси дигарро талаб мекунад. Дар ин фард ба чуз моддаи таърих, санъати саволу чавоб, тачнис ва ташхис низ ба кор рафтааст.
Аз баррасии ин мухтасар метавон ба натичаи зайл ноил гардид:
1. Фард аз кадимтарин жанрхои адабиёти мост. Он бо зарфиятхои вижаи худ дар тамоми давраи адабиёти классикй мавриди истифода будааст. Намунахояшро кариб дар эчодиёти хамаи шоирон дидан мумкин аст. Хатто шоироне хам маълум шудаанд, ки бо муфрадоти худ номовар гаштаанд. Воизи ^азвинй дар фардгуй ба ин хад нарасида бошад хам, намунахои бехтарини фардро манзури хонанда кардааст.
2. Дар девони ашъори шоир зиёда 170 фард ба назар расид, ки онхо ба мохияти истилохии ин жанр сад дар сад мувофик мебошанд. Аз чумла, дар ду мисраъ чамъбаст шудани фикр, мустакилияти хар фард, маънии вофирро дар шакли хурд чо додан, бо масале оростан, суфтаву ихчаму равонии баён, мушаххсии мавзуъ ва Fайра махсуб меёбад.
3. Фардиёти шоир аз нигохи мухтаво рангину серпахлуст, аммо кисми зиёди онро вай дар баёни мавзуи ишк ихтисос додааст. Дар онхо шоир муштокона аз номи кахрамони лирикиаш, зебоихои ёрашро васф кардааст, аз чудоиву хичронаш нолидааст ва бе вай худро хеч хисобидааст. Дар миёни ин, васфу тараннумот, муносибатхои хиссии махрамона хам дида мешавад, ки табиист. Дар тасвири шоир ду образ: ошик ва маъшука бо сифатхои хоси худ ба чилва омадаанд. Орази ракиб дида намешавад.
4. ^исми дигари фардиёти шоир дар мавзуи ахлоку одамият гуфта шудаанд. Дар ин кисм, суханвар, хислатхои неки инсониро таъкиду ситоиш кардааст, ки аз чумлаи онхо нармгуфторй, кушодаруй, саховатмандй, дар фикри дигарон будан, дасти камбаFалy
мухточонро гирифтан мебошад. Дар ин росто, вай ба хислатхои разилаи инсонй низ дахл намуда, онх,оро зери тозиёнаи танкид карор дода, махкум намудааст.
5. Дар фардиёти шоир афкори адабй-эстетикй хам дида шуд. Дар он камсуханй, тулонй накардани нут;, мухтасарбаёнй дарч ёфтааст, ки ба мохияти истилохии жанри фард созгор мебошад. Умуман, дар афкори адабй-эстетикии шоир пургуй накухиш ёфтааст.
6. Баъзе фардиёти шоир бо санъати муаммо ва моддаи таърих эчод гардидаанд. Шоир муаммиёти худро бо номхои ашхоси таърихй ва хамчунин, номхои мавриди таваччухаш эчод карда, манзури хонанда намудааст. Онхо ончунонки ин чо ба таври намуна зикр гардид, танхо пушидабаёнии хушкухолй иборат нестанд, агар хонанда исми муаммошударо пайдо накунад хам, аз маънии аввалияашон бебахра намемонад. Аз ин чихат, хунари нигорандагии шоир корбурди санъати муаммо нихоят баланд арзёбй мешавад.
7. Фардиёти ба моддаи таърих зинатёфтаи шоир низ хунармандона эчод шудаанд. Аввал ин ки онхо равонанд, баъдан як вокеаи хоси таърихиро бармало кардаанд ва нихоят бо ин ё он санъати бадей ороиш ёфтаанд.
8. Фардиёти шоир бо вазни ба мухтаво мувофик, кофияхои солим ва радифхои чолиб гуфта шудаанд. Сохибсухан дар интихоби унсурхои хоси шеъри худ таносуби лафзу маъниро риоя кардааст. Хамчунин, онхо хам ба таври мусарраъ ва хам гайримусарраъ сохта суруда шудааст.
9. Дар мачмуъ, Воизи Казвинй чун намояндаи адабиёти асри XVII бо химмату ибтикороти худ дар рушду такомулу тадовуми жанри фард хиссаи намоёни худро гузошта, намунахои хубу мондагору хонданиву ибратбахшро манзури хонанда намудааст.
Адабиёт
1. Атахонов Т. Фаруанги истилоуоти адабиётшиносй / Т. Атахонов. - Душанбе: Шарци озод, 2002. -445 с.
2. Зеунй, Т. Санъати сухан / Т. Зеунй. - Душанбе: Маориф, 1992. - 302 с.
3. Кошифй, Хусайн Воиз. Бадоеъ-ул-афкор /Хусайн Воизи Кошифй. - Душанбе: Хумо, 2006. - 232 с.
4. К,азвинй, Воиз. Девон. Дар тауия ва тасуеуи Сайид Хасан Содоти Носирй. - Теурон, 1359. - 766 с.
5. К,азвинй, Воиз. Девон. Дар тауия ва тасуеуи Аумад Карами. - Теурон: Интишороти мо, 1384. - 713 с.
6. Насриддинов А. Назмшиносй // Куллиёти осор дар уафт муцаллад.Ц.7/А. Насриддинов. - Хуцанд: Ношир, 2013. - 764 сау. - С. 481 - 538.
7. Нарзицул, М. Вазни шеъри тоцикй /М. Нарзицул. - Душанбе: Мега-принт, 2021. - 144 с.
8. Розй, Шамси Цайс. Ал-муъцам. Хозиркунандаи чоп У. Тоиров/Шамси К,айси Розй. - Душанбе: Адиб, 1991. - 464 с.
9. Сирус, Б. Арузи тоцикй / Б. Сирус. - Душанбе, 1963. - 287 с.
10. Сатторзода А. Баргузидаи навиштауо. Бахши 1/ А. Сатторзода. - Душанбе: Дониш, 2021. - 593 с.
11. Тоиров У. Каломи мавзун/ У.Тоиров, Б. Ибодов, Ш.Тоиров. - Душанбе: Шарци озод, 2005. - 456 с.
12. Шарифов Х. Назмшиносй / Х. Шарифов, У. Тоиров. - Душанбе: Хумо, 2005. - 384 с.
13. Шамисо, Сирус. Ошной бо аруз ва цофия / Сируси Шамисо. - Теурон: Фирдавс, 1381. - 150 с.
14. Шоев А.А. Рузгор ва осори Нацибхон Туграли Аурорй/А.А. Шоев.-Душанбе: Ирфон, 2017. - 160 с.
15. Ягмой, Хабиб. Илми цофия /Хабиби Ягмой. - Теурон: Нашри донишгоуй, 1339. - 118 с.
МУХТАВОИ ФАРДИЁТИ ВОИЗИ ЦАЗВИНЙ
Фард яке аз жанрхои шеъри точикй ба хисоб меравад. Он дар ду мисраъ, авзони гуногун, кофиябандии чуфт ва ток фарохам меояд. Фард дар мавзуъхои мухталиф гуфта мешавад. Шоирони адабиёти классикй ба жанри мазкур таваччух зохир карда, кисми муайяни эчодиёти худро ба фард бахшидаанд. Аз чумлаи шоирони асри XVII адабиёти классикй, ки дар девони худ намунахои хуби жанри фардро пешниход намуда, рушду тадовуми фардгуиро дар замони хеш таъмин кардааст, Воизи ^азвинист. Дар ин макола, дар бораи мухтавои фардиёти Воизи К^азвинй бахс шудааст. Муаллиф бо такя ва ба назарияи донишмандон ва истифодаи методхои таърихй, мукоисавй-таърихй омор, шархи осори адабй ва гайра маълум кардааст, ки фардиёти шоир мухтавои бой дорад. Онхо хам дар кофияи чуфт ва хам кофияи ток суруда шудаанд. Шоир дар фардиёти худ бештар ба мавзуъхои иш;й, ахлокй, фалсафй ва ичтимой дахл карда, андешахои чолиберо манзури хонанда намудааст. Авзони фардиёти шоир мувофик ба мухтаво интихоб шуда, онхо дар баёни андешахои шоир аз хар чихат мусоидат кардаанд. Дар мачмуъ, фардиёти шоир дар доираи талаботи поэтикаи нормативй таълиф ёфта, онхо бо шакл ва мухтавои пургановати худ имтиёз доранд.
Калидвожахо: фард, мухтаво, бадеият, шеър, Воизи Казвинй, мавзуъ, вазн, кофия, адабиёт, санъати
бадей.
СОДЕРЖАНИЕ ФАРДИЁТА ВОИЗА КАЗВИНИ
Фард считается одним из жанров таджикской поэзии. Он существует в двух строфах, разных стихах, четных и нечетных рифмах. Фард бывает на разной тематики. Поэты классической литературы проявили интерес к данному жанру и посвятили определенную часть своего творчества фардиёт. Среди поэтов классической литературы 17 века поэт, который в своем сборнике представил хорошие примеры жанра фард и обеспечил развитие и исследование фардиёт в свое время - Воизи Казвини. В данной статье обсуждается содержание фардиёта Воиза Казвини. Автор опираясь на теорию ученых и используя исторические, сравнительно-исторические методы, обнаружил статистику, обзор литературных произведений и т. д., что фардиёт поэта имеет богатое содержание. Они воспеваются как в четной, так и в странной рифме. Поэт в своем фардиёте больше затрагивал любовно - нравственные, философские и социальные темы, представляя читателю достойные мысли. Фардиёт поэта была выбрана в соответствии с содержанием, и они способствовали выражению мыслей поэта со всех сторон.
Ключевые слова: фард, содержание, художественность, поэзия, Воизи Казвини, тема, метр, рифма, литература, художественное искусство.
CONTENTS OF FARDIET VOIZ QAZVINI
Fard is considered one of the genres of Tajik poetry. It exists in two stanzas, different verses, even and odd rhymes. Fard can be on different topics. Poets of classical literature showed interest in this genre and devoted a certain part of their creativity to fardiet. Among the poets of classical literature of the 17th century, the poet who in his collection presented good examples of the fard genre and ensured the development and research of the fardiet in his time is Voizi Qazvini. This article discusses the content of the fardiet Voiz Qazvini. The author, relying on the theory of scientists and using historical, comparative historical methods, discovered statistics, a review of literary works, etc., that the poet's fardiet has a rich content. They are sung in both even and strange rhyme. The poet in his fardiet touched more on love - moral, philosophical and social topics, presenting worthy thoughts to the reader. The poet's fardiet was chosen according to the content, and they contributed to the expression of the poet's thoughts from all sides.
Keywords: fard, content, artistry, poetry, Voizi Qazvini, theme, meter, rhyme, literature, art.
Дар бораи муаллиф
Шоев Абдухамид Абдунабиевич
Номзади илмхои филологй, дотсенти кафедраи назария ва таърихи адабиёт Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 121
Тел.: (+992) 93 536 43 03
Об авторе
Шоев Абдухамид Абдунабиевич
Кандидат филологических наук, доцент кафедры
теории и истории литературы
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 93 536 43 03
About the author
Shoev Abduhamid Abdunabievich
Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Theory and History of Literature Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki Ave., 121
Ph.: (+992) 93 536 43 03
