ПАЙВАНДИ ВАЗНУ МАЗМУН ДАР ҒАЗАЛИЁТИ УСТОД ЛОИҚ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТКБ 8Т 21

DOI:10.51844-2077-4990-2022-3-88-94

ПАЙВАНДИ ВАЗНУ МАЗМУН ДАР ГАЗАЛИЁТИ УСТОД ЛОИЦ

Цавизода Аниса, докторанти кафедраи адабиёти муосири тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)

СООТНОШЕНИЕ РАЗМЕРА И СМЫСЛА В ГАЗЕЛЯХ ЛОИКА ШЕРАЛИ

ADEQUACY OF WEIGHT AND MEANING INLOIQ SHERALIS GHAZALS

Кавизода Аниса, докторант кафедры современной таджикской литературы PhD ГОУ "ХГУ им. акад. Б.Гафурова" (Таджикистан, Худжанд) Qavizoda Аnisa, doctorant PhD student under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:а[email protected]

Вожа^ои калиди: аруз, баур, авзон, ашъор, газал, рамал, уазац

Мацола ба тауцицу баррасии авзони газалиёти Лощ Шералй ихтисос ёфтааст. Тадцицоти муаллиф асосан дар заминаи жанри суннатии газал сурат гирифта, пайванди вазну мазмун ва мусицй муайян карда шудааст. Зимни тадцицот муайян карда мешавад, ки аз 14 баури арузи форси дар ашъори устод Лоиц тануо 9 баур истифода шудааст. Тибци нишондоди муаллиф аз уама баури серистифода баури рамал, дувум баури уазац, севум музореъ, баъдан рацаз, хафиф, муцтасс ва дар охир мутацориб ва мунсареу царор доранд. Дар заминаи муайян кардани бауруо ва вазнуои газалиёти Лоиц Шералй муаллиф имкони гунцоиши мазомини ишцй, фалсафй, андарзй ва ицтимоиву сиёсиро дар ин авзон баррасй мекунад. Муаллиф ба хулосае мерасад, ки дар ашъори Лоиц Шералй бауруои рамал ва уазац истифодаи бештар доранд ва тавассути онуо шоир дар баёни фикру эусоси худ муваффац шудааст.

Ключевые слова: аруз, размер, метр, поэзия, газель, рамал, хазадж

Статья посвящена исследованию вопросов метрической системы в поэзии Лоика Шерали. Исследование проведено на основе традиционного персидско-таджикского жанра газели, в которой рассматривается взаимосвязь содержания с метрикой и музыкой стиха. Отмечается, что из 14 размеров персидско-таджикского аруза в творчестве Лоика Шерали использовано 9 размеров. Автор статьи выявляет, что наиболее часто используемым размером в творчестве поэта является размер рамал, далее по частотности использования идут хазадж, музореъ, раджаз, хафиф, муджтасс и последними можно назвать мутакориб и мунсарех. На основе определения размеров и метрики газелей Лоика автор рассматривает возможности выражения любовного, философского, дидактического и социально-политического содержания. Делается вывод о том, что наиболее часто употребляемыми размерами в творчестве Лоика Шерали являются размеры рамал и хазадж, посредством которых он передает свои мысли и эмоции.

Key words: aruz, size, meter, poetry, ghazal, ramal, hazaj

The article dwells on the study of issues beset with the metric system in Loiq SheralVs poetry. The study was carried out based on the traditional Persian-Tajik ghazal genre examining the relationship of content with the metrics and music of verse. It is underscored that out of 14 sizes of the Persian-Tajik aruz, 9 sizes are used in the works of Loiq Sherali. The author reveals that the most commonly used size in the poet S work is the size of ramal, the second most used are khazaj, muzore', rajaz, khafif mujtass, and the last ones can be called mutakorib and munsareh. The author considers possibilities for expression of love, philosophical, didactic and socio-political content through the definition of a size and metrics of Loiq's ghazals. The author comes to the conclusion that the most frequently used meters in Loiq SheralVs creations are ramal and hazaj meters, through which the poet conveys his thoughts and emotions.

Устод Лоик кариб дар хама навъхои шеъри суннатй: касида, газал, маснавй, китъа, тарчеъбанду таркиббанд, рубоиву дубайтй, фард, инчунин дар колаби шеъри нав ашъори худро офаридааст.

Вазн аз лавозимоти мухимтарини шеъри суннатист ва надонистани он хдмеша нуксони бузург хисоб мешуд. Дар шеъри классикони адабиёти форсу точик чунин камбудй ба нудрат вомехурад, аммо дар замони шуравй ба иллати гузаштан ба хати кириллй шоирон, махсусан шоирони чавон, дар вазну кофия ба хатоии зиёд рох медоданд. Яке аз донишмандони замони шуравй Туракул Зехнй, ки маслихагари бехтарини чавоншоирон буд, роххои бартараф кардани иштибохоти вазну кофия ва мазмуну мантики суханро дар асархои худ нишон медод. У аз

аввалин касоне 6уд, ки истеъдоди Лоик Шералиро дар тасвиргаривy мазмyнoфаринй дарёфта, д ар як маколаи алохидаи худ тахти унвони "Камоли истеъдод. ^айдхо доир ба забон ва вазни ашъори Лоик" менависад: "Лоик истеъдоди баланди фикрй, услуби ба худ хос, ифодаи баёни гайримукаррар дорад"[8, с.3]. У равону мавзун будани аглаби ашъори Лоикро аз чумла шеърхои "Достони дастхо", "Одами хокй", "Шаби туй", "Бахор омад", "Духтари кишлокй", "Дехкони хокпош", "Бачагй", шеърхо дар бораи Абхаяй Сино ва Хрфиз, рубоиву дубайтихо зикр карда, дар баробари ин баъзе иштибохоти шоирро дар ашъори ар7зй ва чобачогузории калимот кайд мекунад. Аз чумла, y ихтилоли вазнро дар мисраи чахоруми банди аввали шеъри "Ватан" пай мебарад. Ин шеър, ки дар вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи мацсур ё маузуф гуфта шуда, рукнхояш мафъулу фоъилоту мафоилу фоилот ё фоилун мебошад, дар мисраи "Чун хатти сархади туро ноодаме шикаст" сактаи вазнй пайдо мекунад. Дар байти "Аз чумлаи Фирдавсй кам ояд ба чахон, Аз чумлаи Махмуд хазорон ояд" низ дар калимаи "Фирдавсй" аз вазн берун будани "й"-и дарозро муаллифи макола таъкид мекунад [8, с.3].

Х,амин тарик, маълум мешавад, ки вазн аз омилхои муассири шаклй ва мусикоии шеър аст, ки хам барои ар7зиёни кадим ва хам барои шоирони муосир чойгохи хос дорад. Лоик Шералй хамеша дар чустучуи вазнхои хушоханг ва мутобик ба мазмуни шеър буд. Мо дар ин навишта басомади авзони шеъриро дар робита бо мазмун дар ашъори устод Лоик мавриди тахлил карор медихем. Тахлили мо дар асоси «Девон» (Хучанд, 2018) сурат гирифтааст. Девони мазкур аз се бахш иборат буда, дар кисмати аввал газалиёт, дар кисмати дувум рубоиёт ва дар кисмати сеюм дубайтй фарохам омадааст. Азбаски рубой ва дубайти колаби мушками худро доранд, яъне доиман дар авзони ду шачараи ахраб ва ахрами бахри хазач ва дубайтй дар вазни хазачи мусаммани махзуф ё максур гуфта мешаванд ва ин авзон аз шартхои колабхои мазкури шеърианд, мо тасмим гирифтем, кори худро дар заминаи газал анчом дихем.

Панчсаду шаш газале, ки дар девон гирд оварда шудааст, дар аксари бахрхои ар7зи ачам навишта шудааст. Аз миёни 14 бахри ар7зи ачам танхо 5 бахр: мутадорик, чадид, сареъ, мушокил ва кариб дар газалиёти устод ба чашм нарасиданд. Fазалхoи дигар дар бахрхои гуногуни маъмули ар7з аз кабили хазач, рамал, рачаз, мутакориб, музореъ, мучтасс, хафиф, муктазаб ва мунсарех иншо гардидаанд. Fазалхoи мавриди назари мо аз нигохи тартиби бахрхо, басомади арузй ва микдори авзон дар чадвали зерин нишон дода шудаанд:

№ Нoми ба^р Mu^opu газал MuKiàopu вазн

1. Хдзач 126 17

2. Рамал 218 16

3. Рачаз 29 7

4. Мутакориб 3 2

5. Хафиф 20 4

6. Мучтасс 21 4

7. Мунсарех 1 1

8. Муктазаб 6 2

9. Музореъ 82 3

Цадвали 1. Тартиби 6axfpxfo ва ба^мади ae3oHu газалиёти Лoиц

Аз ин чадвал маълум мешавад, ки аз назари басомад дар навбати аввал рамал, дар чои дувум хазач, дар чои севум музореъ, баъдан рачаз, хафиф, мучтасс ва дар охир мутакориб ва мунсарех карор доранд.

Чунонки зикр шуд, зимни баррасии авзони газалиёти устод Лоик маълум гардид, ки кисми зиёди газалхо дар бахри рамал суруда шудаанд. Дар мачм7ъ, 218 газали устод Лоик; дар 16 навъи бахри рамал эчод шудааст. Аглаби газалхо дар бахри рамали мусаммани махзуф (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун -V- - I-V- -I -V- -I -V-) ва рамали мусаммани максур (фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилон -V- - I-V- -I -V- -I -V~) навишта шудаанд. Рамали мусаммани махзуф:

Ошики ру/и сафеду /чашми mo6oH туам, Ошики лаб/ханди гулре/зу гулaфшo/ни туам [1, с. 29]. фоилотун, фоилотун,фоилотун, фоилун-V- - I-V- -I -V- -I -V-Рамали мусаммани максур:

Ишки нaвo/гoзи мoрo/х,ец ан^/ме мaбoд, Цалби нoo/рoми мoрo/х,ец opo/ме мaбoд [ 1, с.156]. фоилотун, фоилотун,фоилотун, фоилон -V- - I-V- -I -V- -I -V~

Дар мачмуъ, устод Лоик дар вазни рамали мyсаммани махзуф 87 газал ва дар вазни рамали мyсаммани максур 28 газал эчод намудааст. Ин ду вазн аз вазнхои маъмул дар газал буда, дар ашъори Лоик низ чойгохи махсус дорад. Шоир бо истифода аз вазнхои мазкур тавонистааст харфи дили худро ба хонанда 6игуяд. Ишку мухаббат, мехри Ватан-модар, дустиву рафокат, шодиву нишот, неку бад, ифтихору гурур, панду андарз, вазъи ичтимой ин хамаро лоикона ба риштаи назм кашидааст. Устод Лоик шеърро "радифи кахрамони зиндагй" мешуморад. Андешаи y пахнотар аз олам аст, ки мегуяд:

Метапам бо одамон, то хешро одам кунам, Мехурам гам%ои оламро, ки гамро кам кунам [1, с. 28]. Дар газале, ки бо матлаи

Одамизодам, барои одамин цон меканам, Канда шуд гар риштаи цоне, зи кин цон меканам [ 1, с.72]. - шуруъ мешавад, бо истифода аз санъати талмех ва радифи "чон меканам" хитоб ба инсон -хазрати Одам мекунад. Васфу ситоиши инсон, шинохти шахсият ва сиришти y ба зиндагй кариб дар хамаи ашъори шоир ба мушохида мерасад. У андешахои худро дар мактаи газал чунин чамъбаст менамояд:

То даме як барг дар боги умедам пар занад, Ба%ри фардои Ватан мисли Хатин цон меканам [ 1, с.72]. Бо истифода аз вазни мазкур устод Лоик модарномахои зиёде эчод намудааст, ба монанди: "Модарам бо ташначонй ёд меорам туро", "Модарам бо дарди худ шому сабо гап мезадй", "Бо ду чашми хирабин нури кухистон модарам", "Будй дунёи ману рафтй зи дунё, модарам" ва монанди инхо. Шакли мусаддаси бахри рамал низ дар газалиёти устод Лоик зиёд ба кор рафтааст. Дар вазни рамали мусаддаси махзуф (фоилотун, фоилотун, фоилун -V- - I-V- -I -V-) 25 газал ва дар бахри рамали мусаддаси максур ( фоилотун, фоилотун, фоилон -V- - I-V- - I-V-) 13 газал навишта шудааст. Машхуртарин маснавихои форсии точикй аз кабили "Калила ва Димна"-и Pyдакй, "Мантик-ут-тайр"-и Аттор, "Маснавии маънавй"-и Мавлоно, "Саломон ва Абсол"-и Ч,омй дар вазни рамали мусаддаси махзуф суруда шудаанд. Устод Лоик дар колаби вазни мазкур айёми бехтарини тифлиро тасвир намуда мегуяд:

Баччаги раф/тасту буяш/мондааст, Дар дилу цон/ орзуяш/мондааст [ 1, с. 34]. фоилотун, фоилотун, фоилун -V- - I-V- -I -V-Pамали мусаддаси максур:

Зиндагй бо/ранцу ме%нат/%о гузашт, Бо %азорон/ дарду %асрат/%о гузашт [ 1, с.77]. фоилотун, фоилотун, фоилон -V- - I-V- -I -V-

"Шоирони Точикистон аз миёни авзони арузй ба рамал тамоюли бештаре доранд"- мегуяд мухаккики эронй Алиасгари Шеърдуст [11, с.196]. Дар натичаи омузиши 506 газал маълум шуд, ки бахри рамал бештар аз дигар бахрхо мавриди таваччухи Лоик карор гирифтааст. Вазнхои дигари бахри рамал низ бо шевахои гуногун дар ашъори шоир ба мушохида расиданд, ки онро

1. Pамали мусаммани махзуф -V- -I-V- -I -V- -I -V- Фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилун 8?

2. Pамали мусаммани максур -V- -I-V- -I -V- -I - V- Фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилон 28

3. Pамали мусаддаси махзуф -V- -I-V- -I -V- фоилотун, фоилотун, фоилун 25

4. Pамали мусаммани махбуни махзуф -V- -IV V- -IVV-- I V V- Фоилотун, фаилотун, фаилотун, фаилун 21

5. Pамали мусаммани махбуни аслам -V- -IV V -I V V- -I - - Фоилотун, фаилотун, фаилотун, фаълун 14

б. Pамали мусаддаси максур -V- -I-V- -I -V- Фоилотун, фоилотун, фоилон 13

?. Pамали мусаммани махбуни максур -V- -I V V- -I V V- -I V V- Фоилотун, фаилотун, фаилотун, фаилон 10

8. Pамали мусаммани солим -V- -I-V- -I -V- -I -V- - Фоилотун, фоилотун, фоилотун, фоилотун 8

9. Pамали мусаммани машкул V V- V I-V- -I V V- V I -V- - Фаилоту, фоилотун, фаилоту, фоилотун 3

10. Рамали мусаддаси солим -V- -/-V- -/ -V- - Фоилотун, фоилотун., фоилотун 2

11. Рамали мусаммани махбуни мусаб б аг -V- -/ V V- -/ V V- -/ V V~ Фоилотун, фаилотун, фаилотун, фаилон 2

12. Рамали мусаммани махбуни аслами мусаббаг -V- -/ V V- -/ V V- -/-~ Фоилотун, фаилотун, фаилотун, фаълон 1

13. Рамали мусаддаси аслами мусаббаг -V- -/-V- -/ Фоилотун, фоилотун, фаълон 1

14. Рамали мусаддаси махбуни аслами мусаббаг -V- -/ V V- -/ Фоилотун, фаилотун, фаълон 1

15. Рамали мусаммани машкули максур V V- V /- V - -/ V V- V / -V~ Фаилоту, фоилотун, фаилоту, фоилон 1

16 Рамали мусаддаси махбуни аслам V V- - / V V- -/ V V- -/ - - Фаилотун, фаилотун, фаилотун, фаълун 1

Цадвали № 2. Анвои Рамал дар газалиёти Лоиц

Аз нигохи басомади арузй дар девони устод Лоик 126 газал дар 17 навъи вазни хазач ба

мушохида расид. ^исми зиёди газалхо дар вазни хазачи мусаммани солим (V---/V---/ V---/

V —) эчод шудаанд. Ин вазн бо зиёдии хичохои дароз мутаранними оханги хушоянд буда, шоир дар колаби вазни мазкур бештар мазомини ошикиро чо додааст. Дар газали зерин, ки мазомини ошикона хеле самимй баён гардидааст, такрори таркиби зебои "марав аз ман, ки бо ту меравад" ва кофияхои дилнишини "рангин", "ширин", "гулчин", "оин", "таскин", "заррин", "тахсин", "нахустин" шеърро оханги зебо бахшидаанд:

Марав аз ман/, ки бо ту ме/равад, дунё/и рангинам, Марав аз ман/, ки бо ту ме/равад, гамхо/и ширинам [1, с. 46].

Мафойлун, мафойлун, мафойлун, мафойлун

Вазни хазачи мусаммани мусаббаг (V---/V---/ V---/ V - - ~) аз бисёр чихат ба вазни

болой монандй дошта, тафовут танхо дар хичои охири он ба назар мерасад. Ин вазн низ ифодакунандаи эхсоси ошиконаи шоир аст:

Маро рузе/, ки хушканд о/бшорон, ё/д хо^й кард,

Ба хам часпад/лабони чаш/масорон, ё/д хо^й кард [1, с.179].

Мафойлун, мафойлун, мафойлун, мафойлон

Шакли мусаддаси бахри хазач бо он ки сабуктар аст, низ барои шоир имкони фарохи чавлони андешаро дар сурудани ашъори ошикона фарохам меоварад. Устод Лоик дар газалхои ошикона бештар мазомини ишки заминй ба монанди васфу тасвири маъшук, дуриву чудой аз ёрро бо шевахои хос баён намудааст. Ба андешаи адабиётшинос Мисбохиддини Нарзикул, "Лоик, агарчи аз сарчашмаи файёзи шеъри ирфонй бахрахои зиёде бардошта, вале нахостааст, маънибардори сирф бишавад. Балки хамвора бар он будааст, ки ошиконахои хешро бо таваччух ба диди замонй ва услуби хоси нигорандагй эчод бикунад" [2, с.72]. Дар газале, ки бо матлаи

Дили ман, цо/ни ман, ишци/ ту бошад, Гули давро/ниман ишщ/ту бошад [1, с.79].

(Мафойлун, мафойлун, фаулун V---/ V---\ V— ) - шуруъ мешавад, иш;и пок ва мухаббату

садо;ати инсон суруда шудааст. Шоир мегуяд:

Мани девонаро шоир ту кардй,

Сари девони ман ишкц ту бошад [1, с.79].

Хдзачи мусаддаси максур:

Бахорам тиражах, шуд, дилбарам рафт, Тароватхои боги хотирам рафт [1, с.15].

Мафойлун, мафойлун, фаулон (мафойл) V---/ V---\ V- ~ )

Вазни хазачи мусаддаси махзуф аз серистеъмолтарин вазн дар арузи форсй буда, он хоси маснавихои иш;ист. Дар ин вазн машхуртарин маснавихо: "Вис ва Ромин"-и Фахриддини Гургонй, "Хусрав ва Ширин"-и Низомй, "Юсуф ва Зулайхо"-и Абдуррахмони Ч,омй ва чанде дигар навишта шудаанд. Жанри дубайтй низ маъмулан дар вазни мазкур таълиф ёфтааст. Ба андешаи мухаккики эронй Алиасгари Шеърдуст, "Лоик табаххури (махорати) худро дар бакоргирии ин вазн" яъне хазач- нишон дода, "вомдори дубайтисарой аст". Ба кавли ин донишманд, "уро метавон барчастатарин дубайтисарои муосири точик ба хисоб овард" [11, с. 200].

Вазни хазачи мусаммани ахраб (— V / V---/— V / V---) ва гунахои он дар газалиёти

устод Лоик зиёд ба мушохида мерасад. Газалхое, ки дар ин вазн суруда шудаанд, таъсири мусикоии бештар доранд. Масалан, дар байти зер такрори харфхои "б" ва "р", инчунин кофияхои дохилй дар мисраи аввал (барам бе ту - барам бе ту), мусикии шеърро таъмин мекунад.

Холист барам бе ту, беба^ру барам бе ту, Дунёст ба сони гур андар назарам бе ту [1, с.172].

Дар байти зерин такрори садоноки "о" ва хамсадои "б" ба шеър оханги махсус эхдо намудааст, яъне санъати садомаъной барои таъмини мусикоии шеър накши муассир дорад. Шоир бо истифода аз ин колаби арузй бештар мавзуъ ва мазмунхои хикамй, аз кабили зиндагй ва андарзхои он, сарнавишти инсон, неку бад, гаму шодй, созу сузи замона ва гайраро ба намоиш гузоштааст.

Маро %исоби зиндагй ба %ар %исоб мекашад, Миёни обу оташам ба обу тоб мекашад [1, с.147].

Вазни хазачи мусаммани ахраби макфуфи махзуф (— V / V— V /— V / V— ) ба шоир имкон медихад, ки гаму шодии рузгор, пастиву баландии зиндагиро тасвир намояд:

То ман зи/ ту эй чархи/ фалак ком/ нагирам, Аз сух/тану сох/тан ором/нагирам [1, с.31].

Газалх,ое, ки дар вазни хазачи мусаммани макбуз (V - V- / V- V - \ V -V- / V- V -) навишта шудаанд, бештар мазмунхои фалсафиро фаро гирифтаанд. Мисол, дар байти зерин масъалаи сарнавишти азалии инсон, конуни зиндагй, масъалаи офариниши инсон, хаёту марг, бебакоии дунё тасвир гардидааст.

Агар зи хок омадам, ба хок боз меравам,

Вале ба сарнагуниям чи сарфароз меравам [ 1, с.165].

Х,амин тарик, бахри хазач аз бахрхои маъмули арузи точикй буда, устод Лоик дар 17 вазни он газалхои худро бо мавзуъ ва мазомини гуногуни ишкию фалсафй ва хикамй сурудааст. Вазщои бахри хазач:____

№ Номи вазн Аломат Афоил Микдори газал

1. Хдзачи мусаммани солим V - - -/ V - - -/ V -- -/ V - - -/ Мафойлун, мафойлун, мафойлун, мафойлун 57

2. Хдзачи мусаммани ахраб - - V / V- - -/ - - V / V- - - Мафъулу, мафойлун, мафъулу мафойлун 13

3. Хдзачи мусаммани мусаббаг V - - -/ V - - -/ V -- -/ V - - ~ Мафойлун, мафойлун, мафойлун, мафойлон 10

4. Хдзачи мусаддаси махзуф V - - -/ V - - -/ V - Мафойлун, мафойлун, фаулун 10

5. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи махзуф - - V / V - - V / V - - V/ Мафъулу, мафойлу, мафойлу, мафоил 6

6. Хдзачи мусаддаси ахраби макбуз - - V / V - V -/ - -V/ V- V - Мафъулу, мафоилун, мафъулу, мафоилун 4

7. Хдзачи мусаммани махзуф V - - -/ V - - -/ V -- -/ V - - Мафойлун, мафойлун, мафойлун, фаулун 3

8. Хдзачи мусаммани макбуз V - V -/ V - V -/ V - V-/ V- V - мафоилун, мафоилун, мафоилун, мафоилун 8

9. Хдзачи мусаммани ахраби мусаббаг - - V / V - - -/ - -V / V - - ~ Мафъулу, мафоилун, мафъулу, мафоилон 3

10. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи максур - - V / V - - -/ - - V / V - ~ Мафъулу, мафоилун, мафъулу, фаулон 3

11. Хдзачи мусаммани максур V - - - / V - - -/ V -- -/ V - ~ Мафойлун, мафойлун, мафойлун, фаулон 2

12. Хдзачи мусаддаси максур V -- - / V - - -/ V - Мафойлун, мафойлун, фаулон 2

13. Хдзачи мусаммани ахраби макбуз - - V / V - V -/ - -V / V - V- Мафъулу, мафоилун, мафъулу, мафоилун 2

14. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи абтар - - V / V - - V / V- -/- Мафъулу, мафоилу, мафойлун, фаъ 1

15. Хдзачи мусаммани ахраби макбузи абтар - - V I V -V -I V-V -I - Мафъ^у, мафоилун, мафоилун, фаъ 1

1 6. Хдзачи мусаммани ахраби м акбузи азалл - - V I V -V -I V- -I - Мафъ^у, мафоилун, мафойлун, фоъ 1

1 7. Хдзачи мусаддаси макфуфи максур V - -V I V- - VI V-- Мафоилу, мафоилу, мафоил 1

Цадвали № 3. Amou х,ацаз дар газалиёти Лoиц

Дар девони устод Лоик 29 газал дар 7 вазни бахри рачаз ба мушохида расид. Аглаби газалхо дар вазни рачази мусаммани солим (--V -I --V -I --V -I --V -) навишта шудаанд.

Гар oшикaм,/ гар oшикaм,/ ёд аз мани/ oшик кунед,

Гар шoдмo/нaм, гар гамин,/ёд аз мани/ oшик кунед [1, с.52].

Мустафъилун, мустафъилун, мустафъилун, мустафъилун.

Дар мачм7ъ, устод Лоик дар вазни рачази мусаммани солим 20 газал, рачази мусаммани мусаббаг 3 газал, рачази мураббаъ 2 газал ва дар вазнхои рачази мусаммани махбун, рачази мусаммани махбуни матвй, рачази мусаммани махбуни максур, рачази мусаммани мураффал 1 газалй эъчод намудааст. Рачази мусаммани мусаббаг:

Он лаъли дил/хунрo бигу/, Лoик видo/ят карду рафт, Он ёри мa%/зунрo бигу/, Лoик видo/ят карду рафт [1, с.284].

Мустафъилун, мустафъилун, мустафъилун, мустафъилон

Лоик дар колаби вазни мазкур бештар мазмунхои гамангез, охангхои ичтимой ва хикмати зиндагиро чой додааст. Дар шакли мураббаи бахри рачаз низ андешахои мазкур баён гардидаанд.

Рачази мураббаи мураффал:

4,oнам, чи хo%aд аз рузгoрoн, Нaвбaтгузoрй 6o %aкгузoрoн [1, с.16].

Мустафъилотун, мустафъилотун(- -V - -I - -V - -)

Бахри мутакориб низ аз бахрхои аслии ар7з буда, харчанд дар газалсарой кам ба кор меравад, дар ашъори Лоик Шералй дар 3 газал ба назар расид. Аз бахрхои фаръй устод Лоик бештар ба бахри музореъ таваччух зохир намудааст. Дар ашъори устод Лоик 82 газал дар се вазни бахри музореъ ба чашм расид. Дар мачм7ъ, 52 газал дар вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи махзуф, дар вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи максур 15 газал ва музореи мусаммани ахраб 15 газал суруда шудааст. Музореи мусаммани ахраби макфуфи махзуф:

Ман oн наям, ки бим зи рузи ацал кунам, Ё шиква аз муаллифи накши азал кунам [1, с.74].

мафъ^у, фоилоту, мафойлу фоилун (--V I -V - V I V - -V I -V -)

Вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи махзуф ё максур аз вазнхои машхури бахри музореъ буда, дар газалиёти устод Лоик хам мазмунхои шод ва хам гамангезро ифода намудааст. Байти зерин дар вазни музореи мусаммани ахраби макфуфи максур гуфта шуда, дар баробари ифодаи мазмуни баланд зимни истифода аз санъати такрор шеърро дилнишину чаззоб кардааст:

Kурбoни oн дилам, ки у курбoни oдaм аст,

4,oнам фидoи oдaме, ки у 4¡oни oдaм аст [1, с. 66].

Ин чо вожахои "одам", "чон" ва "курбон" аз хузури санъати такрор дарак медиханд. Вазни музореи мусаммани ахраб бо 15 мавриди истифода далели хушохангй ва равонии газалиёти устод Лоик ба шумор меравад:

Дунёи бекaрoнa, зебoст 6o тaрoнa,

Бo шеъри oшикoнa, 6o ишки шoирoнa [1, с.215].

Мафъ^у, фоилотун, мафъ^у, фоилотун (- -V I -V - - I - -V I -V - -) Ин байтро метавон аз нигохи авзони ар7зй зубахрайн гуфт, зеро хам дар бахри музореи мусаммани ахраб ва хам дар бахри мунсарехи мусаммани махбуни макшуф (- - V - IV - - I- - V - I V - -) иншо шудааст.

Дигар аз бахрхои фаръй, ки дар газалиёти устод Лоик мавриди истифода карор гирифтаанд, бахри хафиф аст. Дар газалиёти устод Лоик хафиф хам дар шакли мусамман ва хам дар шакли мусаддас мавриди истифода карор гирифтааст. Дар шакли мусаддаси бахри хафиф бештар мазмуни Ватанхохй ва миллатпарварй чо дода шудааст:

%ар чи дорам дар ин ца^он Ватин аст, Ватан асту мадори цону тан аст [ 1, с. 257]. Фоилотун/ мафоилун\ фаилон (-V- - / V —/ V

Бахри мучтасс низ аз бахрхои серистифода дар газалсарой буда, дар 4 навъи ин бахр мачмуан 21 газал суруда шудааст. Инчунин дар бахри муктазаб (6 газал дар ду вазн) ва мунсарех ( як газал дар як вазн) бо вежагихои хоси худ дар газалиёти шоир эъчод шудаанд.

Баррасии ашъори устод Лоик ба натичае расонид, ки аз 14 вазни маъмули арузи ачам шоир дар 9 вазн матлабхои худро баён намудааст. Дар ин миён бахрхои серистеъмол хазач ва рамал буда, авзони гуногуни онхо дар баёни мазмунхои ишкй, фалсафй, хикамию ичтимой ва гайра ба кор рафтаанд. Дар ин макола асосан бахрхои рамал ва хазач бо авзони пуркорбурдашон мавриди баррасй карор гирифтанд. Имкон дорад, ки дар оянда авзони дигар низ муфассал дар пайвастагии мазмуну мундарича ва мусикии шеър омухта шавад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Лоик, Шералй. Девон/Ш.Лои;.- Хучанд: Хуросон, 2018.- 524с.

2. Нарзикул, М. Фуруги хастй/ Мисбохиддин Нарзикул. - Душанбе: Адиб, 2002. - 120с.

3. Розй, Шамс Кайс. Ал- муъчам (муаллифи сарсухану тавзехот ва хозиркунандаи чоп Урватулло Тоиров) / Шамси Кайси Розй.- Душанбе: Адиб, 1991- 464с.

4. Сирус, Бахром. Арузи точикй. / Бахром Сирус.- Душанбе, 1963.- 288с.

5. Та;й, Вахидиёни Комёр. Фарханги авзони шеъри форсй ва фарханги авзони сад шоири бузург. - Машхад: Интишороти Донишгохи Фирдавсии Машхад, 1389. -752 с.

6. Тоиров У, Саидмуроди Саидалй. ^омуси кофия ва арузи шеъри ачам/ Урватулло Тоиров, Саидмуроди Саидалй. - Душанбе: Ирфон, 1994. - 512с.

7. Туракул, Зехнй. Санъати сухан/ Зехнй Туракул. - Душанбе: Адиб, 2007. - 400с.

8. Туракул, Зехнй. Камоли истеъдод. ^айдхо доир ба забон ва ва вазни ашъори Лоик . Зехнй Туракул // Комсомоли Точикистон, 1973.- 20 июн.- С3

9. Хонларй, Парвиз Нотил. Тахкики интикодй дар арузи форсй ва чигунагии тахаввули авзони газал. - Техрон: Интишороти Донишгохи Техрон, 1327. - 213 с.

10.Шарипов, Х., Тоиров, У. Назмшиносй/ Худой Шарипов, Урватулло Тоиров. - Душанбе: Х,очи ^асан, 2015.- 385с.

11.Шеърдуст, Алиасгар. Чашмандози шеъри имрузи точик/ Алиасгари Шеърдуст.- Душанбе: Адиб, 1997. - 272с.

REFERENCES:

1.Loiq, Sherali. Devan / Sh. Loiq. - Khujand: Khorasan, 2018. - 524 p.

2. Narzikul, Misbohiddin. Radiance power / Misbohuddin Narziqul. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2002. - 120 p.

3. Razi, Shams Kais. Al-mu'jam (author of introduction and explanations and publisher Urvatullo Toirov) / Shamsi Kaysi Razi. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1991. - 464 p.

4. Cyrus, Bahram. Tajik aruz. / Bahrom Sirus. - Dushanbe, 1963.- 288 p.

5. Taqi, Vahidiyan Komyor. The great culture of Persian poetry and the great culture of a hundred great poets. - Mashhad: Publications of Ferdowsi University of Mashhad, 1389. -752 p.

6. Toirov U, Saidmuradi Saidali. Dictionary of Rhyme and Dream Poetry / Urvatullo Toirov, Saidmuradi Saidali. - Dushanbe: Cognition, 1994. - 512 p.

7. Turaqul, Zehni. The art of speech/ Zehni Turaqul. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400 p.

8. Turakul, Zehnyi. Perfection of talent. Notes on the language and weight of Laiq's poems. Zehni Turaqul // Komsomol of Tajikistan, 1973, June 20. - P3

9. Khanlari, Parviz Notil. A critical study of Persian poetry and the evolution of ghazal poetry. -Tehran: Publications of the University of Tehran, 1327. - 213 p.

10. Sharipov, H., Toirov, U. Poetry / Khudoi Sharipov, Urvatullo Toirov. - Dushanbe: Hoji Hasan, 2015. - 385 p.

11. Sheardust, Aliasgarh. Eyewitness of today's Tajik poetry/ Aliasghari Sheerdoost. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1997. - 272 p.