Научная статья на тему 'МЕТРИЧЕСКАЯ СИСТЕМА КАСЫДЫ АДИБ СОБИРА ТИРМИЗИ'

МЕТРИЧЕСКАЯ СИСТЕМА КАСЫДЫ АДИБ СОБИРА ТИРМИЗИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
101
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕТРИЧЕСКАЯ СИСТЕМА / КАСЫДА / ТРАКТАТ / БАХР / АРУЗ / СТИХОСЛОЖЕНИЯ / ХАЗАДЖ / РАМАЛ / МУТАКОРИБ / ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ БАХРЫ / МУЗОРЕ / ХАФИФ / МУДЖТАС / САРЕ / МУНСАРЕ / МУСАДДАС / МУСАММАН

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мерганзода Манучехр Бекназар

В статье исследуется применение аруза в метрических схемах касыды известного поэта таджикско-персидской литературы Адиб Собира Тирмизи. В творчестве Адиб Собира насчитывается 126 касыд. Также исследователь освящает вопросы стихосложения в произведении «Рисолаи аруз» («Трактат стихосложения»). Автор чётко определяет стадии аруза в касыдах поэта, воспетых в 9 бахрах (метрах ) и 30 кругах аруза (зихофах). В том числе в оригинальном бахре: хазадже -17 касыд, рамале - 26 касыд, мутакорибе - 6 касыд, во вспомогательных бахрах: музоре 26 касыд, хафиф 7 касыд, муджтас 39 касыд, в саре и мунсаре по 2 касыды, и в бахре басит поэт сочинил одну касыду.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METRIC SYSTEM OF QASIDAS OF ADIB SOBIR TYRMIZI

The article researched the use of aruz in metric schemes (odes) of qasida by the famous Tajik-Persian poetry writer Adib Sobir Tirmizi. In the works of Adib Sobir there are 126 qasids. The researcher also consecrates questions of versification in the work «Risolai aruz» («Treatise of versification»). The author clearly defines the stage of aruz in the qasidas of the poet, sung in 9 bahrs (meters) and 30 circles of aruz (zihofs). Including in the original bahr: hazaj -17 qasidas, ramal - 26 qasidas, mutaqorib - 6 qasidas, in auxiliary fringe: muzore’ 26 qasidas, hafif 7 qasidas, mujtas 39 qasidas, in sare’ and munsare’ 2 qasidas, and in bahr of basit the poet composed one qasida.

Текст научной работы на тему «МЕТРИЧЕСКАЯ СИСТЕМА КАСЫДЫ АДИБ СОБИРА ТИРМИЗИ»

Ключевые слова: Мавлоно, Диван Шамси Табризи, цветы, суфийские символы, жасмин, фиалка, лилия.

REFLECTION OF SUFI VALUE AND PLANTS IN MAVLONO'S GAZELLES

In article reflection of Sufi value of different types of roses in Divane Shamsi Tabrizi on the example of one gazely is considered. The author, using Sufi terminological dictionaries, investigates kings of Sufi value ofnames of roses and plants in Mavlono's poetry. Investigating this subject, the author comes to a conclusion that Mavlono for commenting ofthe Sufi thoughts by means ofpoetic skillforms Sufi terms Sufi terms and symbols ofnames ofroses andplants.

Keywords: Mavlono, Divan Shamsi Tabrizi, flowers, Sufi symbols, jasmine, violet, lily.

Сведения об авторе:

Мусозода Ходжи Хусайн - кандидат филологических наук, председатель Совета улемов Согдийской области. Тел: (+992) 927716401; электронная почта: musozoda@mail.ru

About the autor:

Musozoda Hoji Husain - PhD in Philological sciences, Head of Ulama Council in Sogd region. Tel: (+992) 927716401; E-mail: musozoda@mail.ru

УДК 891.550 ББК 833 (гочик) М-56

АВЗОНИ КДСОИДИ АДИБ СОБИРИ ТИРМИЗЙ

Мерганзода М.

Донишгощ давлатии омузгории Тоуикистон ба номи С.Айнй

Адиб Собири Тирмизй ба хайси яке аз аввалин арузиёни Ачам бояд эътироф намуд, зеро ки «Рисолаи аруз»-и у то хануз арзиши баланди илмиву адабиро сохиб мебошад. Ин рисола, ки ба Адиб Собири Тирмизй ва шоири машхури хамзамонаш-Рашиди Ватвот нисбат дода шудааст, хамчун сарчашмаи илмиву адабй диккати адабиётшиносони эрониро чалб намудааст. Бояд тазаккур дод, ки муаллифони рисолахои аруз, аз чумла, «Ал - муъчам фй маъойир-ил-ашъор-ил-ачам»-и Шамсуддин Мудаммади Кайси Розй, «Меъёр-ул-ашъор»-и Насриддини Тусй, «Ч,амъи мухтасар»-и Вадиди Табрезй, «Рисолаи аруз»-и Абдурахмони Чрмй аз ин рисола хатто ишорае накардаанд. Соли 1341 (1923) адабиётшиноси эронй Мучтабо Минавй бо унвони «Авзони шеъри арабй ва форсй аз Адиб Собир» рисолаеро нашр намуд, ки баъдтар мавриди тахкику баррасии дигар арузшиносон низ карор гирифт. Аммо ин рисола хам ба Адиб Собир ва хам ба Рашиди Ватвот нисбат дода шудааст, ки ин чо овардани андешахои адабиётшиносон бамаврид мебошад. Мучтабои Минавй дар бораи чанд нусхаи хаттии ин рисола сухан ронда, зикр кардааст, ки дар баъзе нусхахои ин рисола номи Адиб Собир ва дар баъзе дигар исми Рашиди Ватвот сабт шудааст ва дар охири мукаддимае, ки ба ин рисола навиштааст ба чунин хулоса омадааст: «Адиб Собири Тирмизй муосири Ватвот аст ва аз ашъоре, ки байни эшон радду бадал шудааст баъзе хануз дар даст аст. Ман гумон мекунам дуруст бояд хамин бошад, ки Адиб Собир ин рисоларо навиштааст, вале ин эътикод барои ман аз ин чо хосил шудааст, ки дидаам одатан таълифоти ашхоси камшухраттарро ба мардони машхуртар нисбат додаанд ва акси он камтар иттифок афтодааст ва байни ин ду нафар Рашиди Ватвот бештар шухрат дорад, варна асноди кутубй бар хар ду нисбат такрибан як кувват аст» [9, с.24].

Ин рисола диккати арузшинос Парвиз Нотили Хонлариро низ чалб намуда, ишора кардааст, ки дар миёни кутуби худ аз ин рисола нусхае дорад: ««Аммо дар миёни кутубе, ки акнун дар ихтиёр дорад, мачмуаест аз расоили мухталиф, ки таърихи тахрир надорад, вале зохиран дар карни дувоздахуми хичрй навишта шудааст. Дар охири ин мачмуа, ки пештар рисолот мундарич дар он марбут ба илми аруз ё фунуни дигари адабй аст, рисолаи мавриди бахс низ дарч шудааст» [14, с.13]. Мухаккик зикр кардааст, ки ин рисола ба Рашиди Ватвот нисбат дода шудааст. Дар охир мухаккик ба чунин хулоса омадааст: «Эьтщоди банда бар ин аст, ки рисолаи мавриди бахс дар асл ба ин сурат набудааст ва микдоре аз мукаддима ё думболаи он аз миён рафтааст. Ин низ метавонад буд, ки муаллифи аслй касди пардохтани рисолае дошта ва кисмате аз онро масуда карда ва ба итмом мачол наёфта бошад» [14, с. 14].

Андешаи Парвиз Нотил Хонларй сазовори дастгирй мебошад, зеро Адиб Собири Тирмизй хангоми дар Хоразм буданаш бо Рашиди Ватвот, ки дар дарбори Отсизи Хоразмшох буд, равобит дошт ва у ба марги нобахангом дучор шуду шояд ин рисоларо ба итмом нарасонда буд. Аз тарафи дигар, омузишу тахкики осори Адиб Собири Тирмизй ба мо имкон дод, ки хусусиятхои хоси ашъори уро муайян намоем. Рисолаи мазкур мачмуае доир ба авзони шеър мебошад ва шоир хар бахрро ба шеър таъриф додааст. Чунин шакли эчоди рисолахои аруз баъд аз асри Х11 низ ба назар мерасанд. Абунасри Фарохй аз шоирон ва лугавиёне мебошад, ки дар асри Х111 зиндагй ва эчод намудааст.

Асари машхури y «Нисоб-ус-сибён» мебошад, ки шоир пеш аз шархи лугат доир ба бухури арузй чун «Рисолаи аруз»-и фавкузикр ишора намудааст. «Нисоб-ус-сибён» бо вучуди лугатнома ва асари таълимй буданаш барои алокамандони улуми aдaбиëтmинocй аз ахамият холй нест.

Мавлоно Фахриддин Алии Сафй дар «Латоиф-ут-тавоиф» накл кардааст: «... Рашиди Ватвотро завки сухбати Адиб Собир шуд, чи бо якдигар робитаи мухаббат доштан ва миёни эшон мубосатате ва мутоибате мебуд. Адиб Собир донишманди мутабаххир буда дар фунуни шеър махорати тамом дошта...Ва Анварй уро дар шеър меписандид ва Хоконй муътакиди y буд ва ба хилофи y Рашидро мункир» [11, с.122]. Бадеъузамон Фурузонфар дар китоби «Сухан ва суханварон» зикр кардааст, ки «осори иттилоъ аз фунуни адабй ва риёзиву фалсафа дар шеъраш зохир аст» [15, с.241]. Адиб Собир Тирмизй дар аксари касоидаш аз донандаи илми аруз ва умуман улуми адабй буданаш хабар додааст. Як хусусияти эчоди касоидаш дар он аст, ки дар кисмати талаб ва ё хотима ё мактаи касида (айнан монанди рисолаи фавк) вазни касидахояшро зикр кардааст.

Парвиз Нотили Хонларй ин рисоларо дар даст доштааст ва он аз ин чихат диккати ypo чалб кардааст. Ин арувшинос маколае бо унвони ^«ЁдАдоште дар бораи рисолаи аруз мансуб ба Адиб Собир ё Рашиди Ватвот» навишта, мукаддимаи он рисоларо айнан овардааст: «Бидон, ки хафт чузв, ки ачзои асланд, хафт бахр шаванд ва асомии он бухур ин аст: хазач, рачаз, рамал, вофир, комил, мутакориб ва мутадорик. Ва хам аз таркиби ин ачзо бо хамдигар дувоздах бахр шаванд: сареъ, мунсарех, музореъ, мучтас, муктазаб, тавил, мадид, гариб, мушокил ва хафиф. Ва ин чумла дувоздах бахр шавад. Ва панч бахр хосаи араб аст, ки ачам дар он шеър кам гуянд: вофир, комил, тавил, мадид ва басит. Ва се бахри махсуси ачам аст, ки араб дар он шеър нагуянд: гариб, кариб ва мушокил. Дигар бахрхо муштарак аст...» [14, с.14].

Ин таксимбандии бухурро чй дар рисолахои арузиёни классик ва чи арузиёни муосир мушохида кардан мумкин аст ва дар ин рисола ки хануз дар асри Х11 таълиф шудааст, мукаддам бар онхост. Аммо дар нусхаи нашркардаи Мучтабои Минавй баъд аз «Бисмиллохи рахмони рахим» мукаддимаест, ки дар он 17 бахр зикр шудааст ва таксимбандии фавк низ мавчуд нест: «Бидон, ки илми аруз илме бадеъу ачиб аст ва аруз мизони шеъри арабиву порсиро гуянд дар y хабдах бахр аст, мусаммани солим ва ин бухур дар холати таълилу таъбири нуксон аз вазни аслй мепазиранд ва онро макфуфу ахрабу матвй ва махбун гуянд. Ва назири хар як дар тахти хар бахре намуда ояд. Ва асомии бухуру авзони шеър, ки дар истилохи ахли илму фазл аст ин аст: хазач, рачаз, рамал, тавил, мадид, басит, вофир, комил, сареъ, мунсарех,, музореъ, муктазаб, мучтас, мутакориб, хафиф, кариб ва мухаддас (мутадорик)» [10, с.25].

Чунон ки аз мукоисахо бармемояд, дар ин мукаддима тамоми бухури аслй ва фаръй дар якчоягй зикр шудаанд ва ин чо ба чуз бахри мушокил дигар бахрхо мавчуданд.

Аз aдaбиëтmинocoни точик А. Aбдyддoев дар хусуси ин рисола чунин андеша дорад: «Адиб Собир чунин рисола дорад ё не, чавоби равшан додан мушкил аст. Зеро шоир дар хеч чой ишора накардааст, ки у дар вазнхои шеърй рисола навиштааст. Инчунин муаллифи сарчашмахо низ рисолаеро ба ин ном ба Адиб Собир нисбат надодаанд. Аз ин ру, тахмин мешавад, ки сохиби рисола дар вазнхои шеър Адиб Собир набуда, каси дигар, шояд шоири муосири у - Рашиди Ватвот аст» [6, 48].

Чунин ба назар мерасад, ки ин рисола аз чониби яке аз ин шоирон Адиб Собир ва ё Рашиди Ватвот таълиф шуда яке аз онхо ин рисоларо ба худ номзад кардааст ва баъдтар мухаррирон ин рисоларо бар хар ду нисбат додаанд. Гузашта аз ин, тамоми шоирони хамзамонаш Рашиди Ватвот, Анварии Абевардй, Абулвосеъи Чабалй, Футухии Марвазй аз асархои назмиву насрй доштани Адиб Собири Тирмизй ишора намудаанд, ки онхо то замони мо омада нарасидаанд. Ба андешаи мо, ин рисола хануз дар замони зинда будани Адиб Собири Тирмизй аз чониби худаш таълиф шуда ва ё баъд аз вафоташ, ки дар Хоразм ба вукуъ пайваст, фарзандаш Алй ба табъ расонидааст ва шояд ин рисоларо Рашиди Ватвот баъд аз фавти шоир аз номи худ низ нашр намудааст.

Хамин тарик, «Рисолаи аруз»-и фавкуззикр хамчун сарчашмаи адабй арзиши баландро сохиб буда, яке аз аввалин рисолахои аруз бо назм ба шумор меравад. Ин хусусият, яъне бо назм эчод намудани рисолахои аруз аз Адиб Собири Тирмизй огоз шуда, минбаъд баъзе шуаро ин сабки эчодро пайравй кардаанд.

Авзони касоиди Адиб Собири Тирмизй яке аз масъалахое мебошад, ки чун «Рисолаи аруз»-аш хануз тахкик нашудааст. Аз ин лихоз, дар ин макола авзони касоиди шоирро баррасй намуда, интихоби шоирро аз авзон муайян менамоем. Хангоми тахкик маълум гардид, ки шоир касоидашро хам дар бухури аслй ва бухури фаръй сурудааст, ки ба тарики зайл мебошанд:

Дар девони нampшyдaи Адиб Собири Тирмизй 126 касида мавчуд аст ва хамаи онхо дар 9 бахр эчод шудаанд. Аз чумла, дар бухури аслй: бахри хазач 17 касида, бахри рамал 26 касида, бахри мутакориб 6 касида ва бухури фаръй: дар бахри музореъ 26 касида, бахри хафиф 7 касида, бахри мучтас 39 касида, бахри сареъ 2 касида, бахри мунсарех 2 касида, бахри басит 1 касида шомил

мeбoшaнд. Бoяд тaзэккyp дoд, ки кэши^и Ддиб Сoбиpи Тиpмизй дap 9 ба^ вa 30 нaвъи aвзoн (aчзoe, ки aзoхиф аз oнхo бэ вучуд мeoянд) cypyna шудаэнд, ки oнхopo ,nap чадвали зайл нишoн дoдaeм. 1. Бахри хазач.

Ahö Сoбиpи Тиpмизй дap «Риштам эpyз»-am дoиp ба ба^и хазэчи мycaммaни coлим чунин нигoштaacт:

Xpзацpо гаp тамом аpкон уамехоуи аз у магзаp, Бuгup ин бай^о ёду бикун ин щтъаpо аз 6op. Мафоъилун, мафоъилун, мафоъилун, мафоъилун, Зиуи бо фаppu яздони, хауи фаpзаHдu паéмбаp [10,25-26J.

Apy^^ ба^и xasa^po мoдapи та^ми бух^ нoммдaaнд, ки pyкни шлими oн мафюъйлун (V---

) мeбoшaд ва дap aшъopи шoиp дap шакли мycaммaни coлммм ба^и хазач хамагй 4 каеида cypyAa шудаа€т. Kэcмдaхoи дap ба^и хазэчи мycaммaни coлмм эчoдшyдaм шoмp xeлe paвoнy шeвo ва фapaхбaxш буда, oхaнги xymy r^yßopo ва дилaнгeзpo дopo мeбoшaнд. Чyнoнчи:

Чунин épc, киман доpам, ба ууснаш ép кай бошад?

Хрме бут хонамаш даp уусну бут Qiep кай бошад? [1, с. 79-80J.

V- - -/ V- - -/ V - - -/V - - -//V- - -/ V- - -/ V - - -/V - - -

Мафоъилун, мафоъилун, мафоъилун, мафоъилун

Ба^и уазаци мусаммани солим

Дилам ошщ шудан фаpмyдy ман баp уасби фаpмонаш,

Даpафтодам бад-он Scpi^, ки пайдо нест даpмонаш [1, с. 136J.

V---/ V---/ V - - -/ V---//V - - -/ V---/ V - - -/ V---

Мафоъилун, мафоъилун, мафоъилун, мафоъилун,

Ба^и уазаци мусаммани солим

Дapвoкeъ, кacмдaхoи дap ин бaхp cypyдaи Ддмб Сoбиpи Тиpмизй дap байни дш^ кacмдaхoяш 6o pyхбaxшивy мутантанй ва дилнишиниву фopaмй чун oхaнrи мycмкй зуд дap xoтиpи шунавандаи xeш

накш мeбaндaнд.

Шoмp дap шакли мycaддacи бaхpи хазач низ 4 каеида эчoд намуда, дap ин пopчaм шeъpй мmopa кapдaacт, ки аз шунидани бaхpи хазачи Hycan^ac «дил xyppa^» -y «ocoмm чoнхo х^ил» мeшaвaд. Маеалан:

Чу аз ба^и уазац xyppам шавад дил, Шавад осоиши цонуо ба уосил. Мафоъилун, мафоъилун, фаъулун, Чунин тацтеъ кун, эй маpдu оцил [10,26J.

Бoяд зи^ rap^ ки вазни ин rnebp дap «Ришлаи apy»» бaхpи «Хазэчи мycaддacи мaxбyн» yнвoн шудаа€т. Шамш К^айш Рoзй дap «Aл-мyъчaм» бaхpи хaзэчpo аз дyвoздaх змхoф ибopaт дoниcтaэcт: «вэ эчзoъe, ки бад-ин aзoхиф аз эфoили oн муншаиб шавад дyвoздaх эет: мэфoъилyн-мaкбyз, мэфoъйлy-мэкфyф, мaфoъйл-мэкcyp, фoъилyн-aштэp, мэфъyлyн-axpaм вэ м^ганна^, маф^сю»-мycэббэF, Фэъулун-мэхзуФ, фэъyл-aхтaм, мaфъyлy-axpaб, фэъал-мэчбуб, фoъ-aзaлл, фэъ-эбтэp» [16, 88]. ХЭмот тaвpe, ки мэълум мeшaвaд, бaхpи хазэч змхoфи макбун нaдopaд, змхoфи фэъ5?лун (V - -) махзуф нoм дopaд. Шoмp дap ин вазн кacмдaхoи лэтифу oбдop эчoд нaмyдaэcт:

Шакаp боpад уаме аз ноpдонаш,

Komp тобад уаме аз гулситонаш [1, с. 147J.

V---/ V---/ V - - //V---/ V---/ V - -

Мафоъилун, мафоъилун, фаъулун Бау[>и уазаци мусаддаси маузуф

Дap дeвoни шoиp ду каеидаи дигap дap вазни хазачи мycaддacи мащ^ (V---/V---/V- ~)

cypyдa шудаэнд, ки ин чo тaнхo якe аз oнхopo намунэ мeopeм: Хушо вацто, ки вацти навбауоp аст, Мусоид pузy маймун pузгоp аст [1, с. 59J. V- - - / V - - -/ V- ~//V- - - / V - - -/ V - ~

Мафоъилун, мафоъилун, мафоъил Бау[>и уазаци мусаддаси мацcyp

Дap бapoбapи ин, Ддмб Сoбиpи Тмpммзй дap вaзнхoи дт^и бaхpи хазэч аз кабили: бaхpи хазэчи мycaммaни axpэби макфуфи махзуф 2 кacмдэ вэ бaхpхoи хазэчи мycaммaни axpaби макфуфи макру^ хазэчи мycaддacи axpaби мэкбузи ма^у^ хазэчи мycaддacи axpaби мэкбуз 1-тогй кaрмдa низ эчoд намудаает. Чушнчи:

Руйи ту ба уусни уу^л ин аст, Куйиту биуиштиpоcтuн аст [1, c67J.

- - V/ V - V - / V - ~ //- - V/ V - V - / V - ~

Мaфъyлy, мафоътун, мафоъйл

Eaxpu yasayu мусаддаш axpaбu мафузл мaцcyp

Адиб Собири Тирмизй дар мурочиат бо мамдухаш Абулкосим Алй дар яке аз байтхои ин касида чунин гуфтааст:

Шъе, ku mypo Рашыд гуфтаст, Гуфтанд, 6atpu он чунт аст. Ин шeъp чу шeъpu y набошад, К-он урны бyзypгy m такт аст. [1, с. öS J.

Абулкосим Алш, ки Садри Хуросон ё Раиси Хуросон хитоб мешуд ва хурмату иззати хосро дар байни салотин ва уламои замон сохиб буд. Рашиди Ватвот ду касида ба мадхи вай гуфтааст ва шоир аз он касидахо ишора кардааст. Бояд зикр кард, ки ин ду касида на дар ин вазн, балки вазнхои дигар (музореъи мусаммани ахраби макфуфи максур ва мутакориби мусаммани солим) эчод шудаанд, ки Адиб Собири Тирмизй низ ин андешаро рад намудааст. Масалан: З-он зупфн бeкßpop дтам гашт бeщpop, З-он чашмн пypxyмop capaм гашт пypxyмop [13,23SJ.

- -VI- V -V I V - -V I - V - И- -VI- V -V I V - -V I - V -Мaфъyлy, фоътоту, мафоъйлу, фоътон

Eaypu мyзopeъu мусаммат axpaбu мaкфyфu ^a^p Ачал Мачдиддин садри оли паямбар, Низоми маолй, Алй бинни Чаъфар (13,169). V - - I V - - I V - - I V - -//V - - I V - - I V - - I V - -Ф^лун, фа^лут,, ф^лун, фaъyлyн Eaypu мymaцopuбu мycaммaнu сотм

Бояд тазакккр дод, ки дар касоиди Адиб Собири Тирмизй шакли мусаммани бахри хазач серистеъмол буда, адиб ба чуз аз шакли мусаммани бахри хазач дар шаклхои мусаммани ахраби макфуфи махзуф ва мусаммани ахраби макфуфи максур хам касида сароидааст: Цуз бо rn6u biymunu ту нршам нашавад, Ч,уз боpyxupamu туparna^i надн^ад гул [1, с. lölJ.

- - W - - VI V - - VI V - - H- - W - - VI V - - VI V - -Мафърлу, мафоъйлу, мафоъйлу, фаърлун

Eaxpu yasayu мусаммат axpaöu макфуфм махзуф Бжтуд зu ман он пucmaдa>aн дал ба ду бодом, Аз тставу бодом кй созад бех, аз m дом? [1, с. 17SJ.

- - VI V - - VI V - - VI V - -H- - VI V - - VI V - - VI V - -Мафърлу, мафоъйлу, мафоъйлу, мафоъйл

Eaxpu xaayu мусаммат axpaèu мaкфyфu мaцcyp

Дар мачмуъ Адиб Собири Тирмизй 17 касида дар бахри хазачи мусамман ва мусаддас эчод намудааст, ки ашъори тарбангезу хотирмони уро ташкил медиханд. 2. Бахри рамал

Бахри рамал яке аз бахрхоест, ки шоир дар шаклхои мусамман ва мусаддаси он касида сурудааст ва аз нигохи серистеъмолй дар касоид Адиб Собири Тирмизй чойи дуюмро ишгол менамояд. Дар «Рисолаи аруз»-и ба шоир нисбатшуда рочеъ ба ин бахр омадааст: Хуш аст аз бaхpхo бaхpu pa^arn бap ummu^v, Тaбъхрpo cyüu назмаш бeшmap бошад ummuëv Фоътотун, фоътотун, фоътотун, фоътотун, Эй ба ту opocmaнд Caдpu Хypocoнy и[щ[10, 27J.

Ношири «Рисолаи аруз»-и Адиб Собири Тирмизй Мучтабои Минавй дар хошияи рисола доир ба ин абёт менависад: «Мусаммани солим дар Д.Х. нест ва ба хар хол ин бахр солим хам нест, макфуф ё максур аст...» [10, 33]. Аз тахкики касоиди Адиб Собир баромад, шоир дар шакли солими он (бахри рамали мусаммани солим) касида эчод накардааст ва рукни охири байти ишорашуда (зарб ва аруз) на макфуф (фоъилоту - V - V), балки максур (фоъилон - V -) бояд бошад. Адиб Собири Тирмизй дар бахри рамали мусаммани максур 14 касида эчод кардааст. Чунончи: Чанд бopaм дap фupoцu дuлбapoн аз öuда об? Чанд бошам зapÖy гцуён хамчу шамъ аз сузу тоб? [1, с. 32J.

- V- -I - V- -I- V- -I- V- И- V- -I - V- -I- V- -I- V-Фоътотун, фоътотун, фоътотун, фоътон Eaxpu pamm мусаммат мaцcyp

Инчунин, шоир бахри рамали мусаммани махзуф се касида сурудааст, ки аз он низ ишора менамоем:

Луъбати логармиёнй, дилбари фарбехсурин, Крмататро сарв чуфту сурататро мах карин [1, с. 199].

- V - -I- V - -I- V - -I- V - И- V - -I- V - -I- V - -I- V -

Фоътотун, фоътотун, фоътотун, фоътун Eaxpu pamm мусаммаш махзуф

Ба гайр аз ин, Адиб Собири Тирмизй дар бахрхои рамали мусаммани махбуни махзуф 4 касида, рамали мусаммани махбуни аслам 1 касида, рамали мусаддаси махзуф 2 касида ва рамали мусаддаси махбуни максур 1 касида эчод намудааст. Руят аз Рум тшон дopaдy мят зu Хрбаш, Накунад aimu мapo ууз хабашу pyмu ту х(в)аш [1, с. 142J.

- V - -/ V V - - / V V - -/ V V -// - V - -/ V V - - / V V - -/ V V -Фоътотун, фаътотун, фаътотун, фаътун

Eaxpu paimm мусаммаш махбуш махзуф

Хамин тарик, шоир дар бахри рамали шаклхои мусамману мусаддаси он касидахои Fappo эчод намудааст, ки охангхои равону дилписандро доро мебошанд. Бахри мазкур аз серистеъмолтарин бахрхои арузи арабу ачам буда, махсусан, шакли мусаммани солиму максури он дар касоиди Адиб Собири Тирмизй бештар корбурд шудааст.

3. Baxpn мyтaкopиб.

Аз бухури дигари аслй, ки Адиб Собири Тирмизй дар он касида сурудааст, бахри мутакориб ба шумор меравад. Шоир танхо дар шакли мусаммани солим ва мусаммани махзуф касидахо эчод намуда, аммо бамаврид аст, ки китъаи дар ин бахр гуфтаи шоирро иктибос биёрем: Чу a^ap мymaрpuб кунй то фузун, Бap m гуна тацтеъаш ояд бypyн. Фaъyлyн, фаъулун, фаъулун, фaъyл, Зщй, давла/та^о бацо paхнaмyн [10,31J.

Бояд ишора кард, ки ин бахри «Шохнома»-и безаволи Абулкосими Фирдавсй бахри мутакориби мусаммани максур ё махзуф буда, шоир дар шакли мусаммани солими он 4 касида офаридааст: Чу бap уош ман шуд щвт ту гошб, Цамолм mp уотмангашт тошб [1, с.46J.

V - - I V- - I V - -I V - - IIV - - I V- - I V - -I V - -Фаъулун, фаъулун, фаъулун, фаъулун

Eaxpu мymaцopuбu мycaммaнu coлuм

Адиб ду касидаи дигар дар вазни мутакориби мусаммани махзуф низ суруда, ки бар вазни китъаи фавкк мутобикат намекунанд, аммо чунон ки маълум аст зихофоти махзуф ва максур бисёр наздик буда, «Шохнома»-и Абулкосими Фирдавсй низ муштамили хамин ду зихоф мебошад. Чунончи: Anopam гupuфm u4>muxope öuгap, Фupucmoдa давлат нucope uap [1, с. 116 J.

V - - I V - - I V - - I V - UV - - I V - - I V - - I V -Фаъулун, фаъулун, фаъулун, фаъул

Eaxpu мymaцopuбu мycaммaнu махзуф

Умуман, Адиб Собири Тирмизй дар бахри мутакориби мусаммани солим 4 касида ва мутакориби мусаммани махзуф 2 касида офарида, ки дар мачмуъ 6 касидаро дар бар мегиранд.

4.Бaхpи мyзopeь.

Адиб Собири Тирмизй ба чуз аз бухури аслй дар бахрхои фаръй, аз кабили: бахрхои музореъ, хафиф, мучтас, сареъ, мунсарех ва басит касидахо эчод намудааст. Дар «Рисолаи аруз» таърифи бахри музореъи ахраб чунин омадааст:

Чун npccrn аз мyзopeъu axpaó m^po тшон, Tatçmebu он чунон кун дapхoлy öcp замон. Мафъулу, фоътоту, мафоъйлу, фоътон, Эй mupa аз vano^m ту xypшeöu осмон [10,30J.

Аммо чунон ки маълум мешавад, бахри мазкур музореъи мусаммани ахраби макфуфи максур мебошад ва яке аз серистеъмолтарин авзони бахри музореъ ба шумор меравад. Шоир дар бахри музореъи мусаммани ахраби макфуфи максур 15 касида суруда, ки барои намуна чанд абётро меорем: Молу уамолу xyppaмuю соххату шабоб, Ишцу в^олу бегамшю umpo^ шapoб [1, с.42-43J.

- - V/-V- V/V- - V/ -V ~//- - V/-V- V/V- - V/ -V ~ Мафъулу, фоътоту, мафоъйлу, фоътон

E^pu мyзopeъu мусаммаш cxpc6u мaкфyфu ма^у

Ддиб Сoбиpи Тмpмизй дэp бах^и мyзopeъи мycaммaни axpэби макфуфи махзуф низ 11 кacмдэ эчoд нaмyдaacт, ки aшъopи нэку вэ дилфмpeби шoиppo ташкил мeдихaнд. Омад шикэcтaдил шуда 6o зулфи пypшмкaн, Вэкти pa^ra ман бэpи ман дилpэбoи ман [1, c.97].

- - V/-V- V/V- - V/ -V -//- - V/-V- V/V- - V/ -V -Мафъулу, фоъилоту, мафоъилу, фоъилун

Бау^и мyзоpеьu мусаммани аxpабu макфуфи маузуф

Шoиp ду а^ни бах^и мyзopeъ якe ба^и мyзopeъи мycaммaни axpэби макфуфи мэкcyp 15 ^cH^a вэ дигэpe бах^и H^^ope™ мycaммaни axpэби макфуфи махзуф 11 кacмдэ эчoд намудэ, ки дap мэчмуъ 26 кacмдэpo дap 6ap мeгиpaнд.

4. Бахри хафиф.

Дз бyхypи дигэpe, ки Ддиб Сoбиpи Тмpмизй дap oн кacмдa эчoд кэpдээcт, бах^и xэфиф мeбoшaд, ки шoмp дap oн хамагй 7 кaрмдa oфэpмдээcт. Шoмp дap ин бaйгхo аз бах^и xaфиф мшopэ нaмyдaacт: Хум-та^ ба^^рст баум хафиф, Вазни у асли маснавии латиф. Фоъилотун мафоъилун, фаъилон, Куллу шайин мuн-сл-заpuфu за^ф [10,29J.

Маълум acx, бах^и китъаи зepин xaфифи мycaддaри мaxбyни мэкcyp мeбoшaд, ки шoмp дap ин вазн ду эчoд нaмyдaэcт. Чyнoнчи:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Дй xиpoмoн шудам бэ (:уи виcoк Бэp виcoл мxтиëp кэpдa фмpoк [1, c. 152].

- V - -/ V- V - / V V ~//- V - -/ V- V - / V V ~ Фоъилотун, мафоъилун, фаъилон

Бахри хафифи мусаддаси махбуни максур

Ддиб Сoбмpи Тиpмизй дap ба^и xaфифи мycaддacи эстами мycaббэF вэ бах^и xэфифи мycaддacи мaxбyни acлaм низ кaPмдaхo cypynaaCT, ки xeлe caбyкy paвoн мeбoшaнд. Чyнoнчи: Нсвбауоpu бадеъи беуамто, Химмате базл mpà 6cp са^о [1, cUJ.

- V - - / V - V -/ - - //- V - - / V - V -/ - -Фоъилотун, мафоъилун, фаълун Бау^и хафифи мусаддаси махбуни аслам Руза pсфтy pаcuд ид фащоз,

Уд пеш оpy mpu ид бисоз [1, с. 130J.

- V- -/V - V-/- ~//- V - -/V - V-/- ~ Фаъилотун, мафоъилун, фаълон

Бау^и хафифи мусаддаси махбуни мусаббаг

Ддиб Сoбиpи Тиpмизй дap ин 6a^p вэ aвзoни xaфифи му^д^и мaxбyни мaкрyp 2 кэрмдa, xaфифи му^д^и эстами мycэббaF 3 кэрмдa вэ xaфифи мycaддaри мaxбyни эстам 2 кacмдa cypyдaзcт, ки aшъopи наку вэ бэ aндeшaм шoмp, «латиф»-у «с^ифи зэpиф»-и ypo ташкил мeдихэнд.

5. Бахри мучтас.

Ддиб Сoбиpи Тмpммзй дэp capoмдaни кacoмдam аз ба^и мyчтaр фэpoвoн кopбypд намуда, 39 кacидapo дap ин 6a^p эчoд кэpдaэcт. Шoмp дap «Ришлаи эpyз»-эm ба^и мyчтзcpo чунин бэ назм дapoвapдaacт:

Ба бау^и муцтас дилуо аз он шитоб кунанд, К-аз у суха^о чун луълу хушоб кунанд. Мафоъилун, фаъилотун, мафоъилун, фаъилон, Чунин кунанд чу тацтеъи у савоб кунанд [10,31J.

Бах^и китъаи фaвкyззикp, албатта, отлим набуда, балки вазни мучт^и мycaммaни мaxбyни мэкcyp мeбoшaд, ки шoмp дэp oн 9 кзрмдa эчoд нaмyдaacт. Чyнoнчи: Чй чзвхэp эcт, ки мoнaд бэ чapxи oмнaфoм? Бад-y диханд мaгap гунэ чэpxy oмнэ вoм? [1, c .185]. V - V -/ V V - - / V - V -/ V V~//V - V -/ V V - - / V - V -/ V V~ Мафоъилун, фаъилотун, мафоъилун, фаъилон Бау^и муцтасси мусаммани махбуни мсщcyp

Шoиp дэp вазн^и дигзpи ба^и мyчтзc, аз кабили: бaхpхoи мyчтaри мycaммaни мaxбyни махзуф 14 ^W, мучташ мycaммaни мaxбyни acлaм 11 кacмдa, мyчтэcи мycaммaни мaxбyни эстами мycэббэF 5 кзрмдa мншo кэpдaэcт. Бoяд тaзaккyp дoд, ки хамаи ин 6a^p^o аз нмгoхи coxiop бэ иcтиcнoи pyкни oxмpи байт (apy вэ зэpб) бэ вазни китъаи фавки шoмp мyюбмкaт мeкyнaнд. Тaнхo pyкни oxиpи кacидaхo зихoфхoи мэкрyp VV~ фэъилoтyн, махзуф VV - фэъилун, эстами мycзббэF - ~ фэълoн вэ эелам—фэълун иваз шyдaэcтy 6ac. Чушнчи:

Рухат ба pys уамемонаду ду зулф ба шаб,

Aгcp баpyзy ба шаб öum6cp>u кунад, чй ауаб? [1, с. 41J.

V - V- IVV- -IV -V- IVV - UV - V- IVV- -IV -V- IVV -Мафоътун, фаътотун, мафоътун, фаытун

E^pu муутаст мусаммат махбут махзуф Мapo аз m mam paнyypy öuöcu nypxoб, Чауон чу nappu уоб асту дт чу nappu зубоб[1, c.5lJ. V- V- I V V- -I V-V -I - - UV- V- I V V- -I V-V -I - -Мафоътун, фаътотун, мафоътун, фаълон Ea^pu муутассп мусаммат махбут аслаш мусаббаг Агарчи ишки бутон сарбасар бало бошад, Дидам ба ишкк хамасола мубтало бошад [1, с.80].

V - V -I V V- -I V -V-I- -IIV - V -I V V- -I V -V-I- -Мафоътун, фаътотун, мафоътун, фаълун Eazpu муутаст мусаммат махбут аслам

Бояд тазаккур дод, ки дар девони Адиб Собири Тирмизй (нашри А. Абдулдоев) ду касида дар мадхи Абулвосеъи Чдбадй мебошад, ки онхо дар якчоягй (чун як касида) оварда шудаанд. Аммо Ахмад Ризои Ялмахо ва Мухаммад Алии Носех онхоро адохида овардаанд. Хангоми тахкик муайян шуд, ки ин касидахои дар якчоягй овардашуда аз нигохи авзон фарк мекунанд. Аниктараш яке дар Бахри музореъи мусаммани ахраби макфуфи махзуф ва дигаре дар Бахри мучтаси мусаммани махбуни махзуф мебошанд. Ва Ахмад Ризои Ялмахо бахри хар дуи онхоро музореъи мусаммани ахраби макфуфи махзуф номидааст. (3, 200-201). Аммо мо ба андешаи у, розй буда наметавонем. Барои исботи ин масъала матдаи хар ду касидаро меорем: Касидаи якум:

Омад зu хут чашмам xypшeд öcp махал,

Ernsap, ku öop махал чй аутб кунад амал: [3,200J.

- - VI - V - VI V - - VI - V -I- - VI - V - VI V - - VI - V -

Мафъулу, мафоътоту, мафоъйлу, фоътун Eaхpu мyзopeъu мусаммат cxpc6u мaкфyфu махзуф Kama дуюм:

Дахон xaomu me^ap шудасту гуш садаф Зu назму mcpu ту, эй xoyau umm ауал [3,201J.

V - V- IVV- - I V - V- VV - //V - V- I VV- - I V - V- VV -

Мафоътун, фаътотун, мафоътун, фаътун Eaхpu муутаст мусаммат махбут махзуф

Хамон тавре, ки аник шуд, авзони ин касидахо аз якдигар фарк мекунад, аммо бояд илова кард, ки кофияи хар дуи он якранг аст. Шояд бад-ин маънй вазни онхоро Бахри музореъи мусаммани ахраби макфуфи махзуф гуфтанд.

Андешаи дигар низ мавчуд аст, ки Абулвосеъи Чдбадй ба касидаи дуюми Адиб Собири Тирмизй чавоб гардонидааст ва бахри касидаашро мучтасси мусаммани махбуни аслам интихоб намуда, мисраи аввали касидаи Адиб Собири Тирмизй «Дахон хазонаи гавхар шудасту гуш садаф» -ро тазмин кардааст, ки каблан ишора кардем. Аз сабабе ки касидаи шоир Абулвосеъи Чдбалй дар бахри мучтасси мусаммани махбуни аслам эчод шудааст, матлаи касидаи Адиб Собири Тирмизй интихоб шудааст ва ба вазни ин касида мувофикат кардааст. Чунончи: Бакот бод, ки аз хондану шунидани он, «Дахон хазонаи гавхар шудасту гуш садаф» [8, с.228].

V - V- IVV- - I V - V-IVV - //V - V- IVV- - I V - V-IVV -Мафоътун, фаътотун, мафоътун, фаътун

Eaхpu муутаст мусаммат махбут махзуф

Бахри мучтас барои сурудани касоид мусоид буда, шоир аз он фаровон истифода намудааст. Бояд зикр кард, ки мучтас аз серистеъмолтарин бахрхо дар касоиди Адиб Собири Тирмизй ба шумор меравад ва дар ашъори шоир аз 4 авзони он корбурд шудааст. б. Baxpn capeb.

Бахри сареъ дар касоиди Адиб Собири Тирмизй микдоран кам корбурд шудааст ва шоир танхо ду касида дар ин бахр офаридааст. Чуноне ки аз «Рисолаи аруз» бармеояд, шоир дар бахри сареъи мусаддаси солими он касида нагуфта, бадки аз бахри сареъи мусаддаси матвии мавкуф ишора намудааст:

Ба бaхpu capeb аст хушу дткуиюй, Чумлш apкюн-ш rnueap уонфшой. Муфтаътун, муфтаътун, фюъuлюн,

Xcp чи бихоуи бидуодат Худо [10,28J.

Мухаммад Шамш Кэйш Poзй ин вэзни бах^и capebpo «эбёти эзби (гyвopoи) oн байти матвии мавкуф» гyфгээcт [16, 133]. Бoяд тэзэккyp дoд, ки китъаи фав; дэp бах^и cзpeъи мycaддacи матвии мавкуф эчoд myдaacт вэ кзPмдaхoи Ддиб Coбмpи Тмpмизй дap бэ^и cзpeъи мycaддacи матвии макшуф cypyдэ шудаэнд. Чyнoнчи: Гаp на бад-он p^ü чу дебости, (Ошициву ишц на зебости [2, с.219J.

- VV -/ - VV - / - V - //- VV -/ - VV - / - V -Муфтаъилун муфтаъилун, фоъилун Бау^и mp^u мусаддаси матвии макшуф

Шoиp аз байни 16 вэзни capeb тан^ вэзни мэзкyppo интиxoб намуда, ки дapвoкeъ, гyвopoвy myx вэ cзбyк мeбoшaд. 7. Бахри мунсарех.

Ддиб эз бэ^и мужа^х бэ миcли бэ^и cзpeъ mp гиpифтэ, дэp ин 6a^p хам ду кacи1дa эчoд нaмyдэзcт, ки xere га-буку pэвoн, caхлy ocoн вэ xyшoхэнr мeбoшaд. Чyнoнчи, шoиp гyфгЭэcт: Мyнcсpеу аст, эй nwap, чу нек бидони, Рукни мypсффсл дсp у шудаст, ниуони, Муфтаъилун, фоъилоту, муфтаъилун, фаъ Гсpдсд мсълум чун бс завц бихони [10,29J.

Бoяд гуфт, ки бах^и ин китъа «Бах^и мyнcapeхи мypaффaл» yнвoн myдaзcт вэ шoиp мшopз кэpдaэcт, ки «Рукни мypaффaл дзp y myдacт, ни^нй». Мухаммад Шамот Kaйcи Poзй дap «Дл-муъчам фй мэoймpи ammbop -ил-эчам» мeнaвиcaд: «Вэ шoяд, ки чузви мaнхyppo 6ap ватэди мoкaбл аф^ян! то мypaффaл шавад вэ бaйтpo мycaддэc ниханд вэ тактбъаш 6ap мaфъyЛyн/фoъилoтy/мyфтaъилoтyн кунанд» [16, 118]. Ce миcpaи ин китъэ дap як шакл cypзт гиpифтaэcт вэ тaнхo миcpaи oxмp «Гэpдaд мэълум чун бэ зав; би^нй» бэ гуфтаи Шамот Kaйcи Poзй мaфъyлyн/фoъилoтy/мyфTзъилoтyн мyвoфмкaт мeкyнaд. Ддиб Coбмpи Тмpмизй дap бах^и мyнcзpeхи мycaммaни матвии мэнхyp 1 кaеидэ вэ дэp бах^и мyнcapeхи мycaммaни матвии мэчдуъ хам 1 ^ma эчoд нaмyдaэcт. Чyнoнчи: Зулф бс шона заниву тyppс фишони, Бас бувад ин фuтнаpо далелу нишоне [1, с.252J. -VV -/- V - V/ -VV -/ - //-VV -/- V - V/ -VV -/ -Муфтаъилун, фоъилоту, муфтаъилун, фаъ Баут мyнcсpеуu мусаммани матвии мaнуyp Зулфи ту аз мушку мушк пypгupеуy банд, Лаб чу сиу ациц пypшаксpy цанд [1, с. 94 J.

- VV -/ - V - V/- VV-/ ~//- VV -/ - V - V/- VV-/ ~ Муфтаъилун, фоъилоту, муфтаъилун, фоъ Бау^и мyнcсpеуu мусаммани матвии мацдуъ

S. Бахри басит.

Ддиб Coбиp Тиpмизй бэ F^p эз бух^и эcлмвy ^pbfi, ки xocи apa6y эчам хacтaнд, бoз эз бэ^и xocи apy^ эpзб-бэcмг кop гиpифTaзcт. Шoмp !ap «Pиcoлaм apyy^-am мeнaвиcaд: Бс бау^и басит шунав aap ошици сухани, Тацтеъиу бс сифат илло чунин накуни. Мустафъилун, фаъилун, мустафъилун фиъилун, Эй зулфи дилбаpu ман пypбaндy пу^икани [10,32 J.

КитБаи фав^ззи^ дэp бах^и баотти мycaммaни мaxбyн cypyna myдaзcт вэ Ддиб Coбмpи Тиpмизй дap хамин 6a^p 1 ^ma эчoд нaмyдacт, ки айнан бэ ин вазн мyвoфмк мeбoшaд. Чуданчи: Эй зулфи дылда^ ман дилбанду дилгусали, Гау дap паноуимауи, гау дap цсво^и гули [1, c.235].

- - V -/ V V - / - - V -/ VV - // - - V -/ V V - / - - V -/ VV -Мустафъилун, фаъилун, мустафъилун, фаъилун Бау[>и басити мусаммани махбун

Хэмoн нaвъe ки кэблан мшopэ нaмyдeм, як xycycмяти кacмдaхoи шoмp дap oн acт, ки дap мэктэъ мoмaндм «Pиcoлaм apyy^-am аз aвзoни ^ma мшopз мeкyнaд. Мacaлaн, дap мактаи кзрмдзм фaвкyззмкp дap мypoчизт бэ мамдухаш Aбyлкocмм Длй мeгyяд:

Гуфтам ба вазни cpc6 лафзе ба мадуи Ацам, Ч,уз мадуи ман накунад кас сануди цсбали. Мустафъили, фаъилун, мустафъили, фаъилун. Аъло-ал-мамоликмотабани ало-ал- асал [1, c.236].

Бад-ин далоил месазад гуфт, ки ин рисола бояд ба Адиб Собир Тирмизй тааллук дошта бошад, зеро ин хусусият, яъне бо назм гуфтани бухури арузиро, хатто аз осораш хам пайдо кардан мумкин аст. Ё ин ки дар касидаи дигар дар хитоб ба мамдухаш чунин мегуяд:

Нишастаам ба санои ту рузу шаб машгул,

Гахр зи бар музореъ гахр зи бсщрирамал [1, с.170].

Кдблан доир ба ду бахр, ки бештари касоиди шоир дар онхо эчод шудааст, ишора кардем. Бухури музореъ ва рамал дар касоиди Адиб Собир мавкеи хос дошта, шоир дар бахри рамал 27 касида ва дар бахри музореъ 26 касида офаридааст.

Хамин тарик, касоиди Адиб Собири Тирмизй хушохангу латиф, дилнишину мартуб, чаззобу дилчасп буда, хонандаи хешро мафтуну рухбаланд месозанд. Вокеан, шоир бухур ва авзонеро интихоб кардааст, ки ба дарунмояи шеър мувофиканд ва ин далели дар байни удабои замон, мутааххир ва дар авроки кутуби адабй маком пайдо карданаш мебошад.

АДАБИЁТ

1. Адиб Собири Тирмизй. Девон. Муаллиф Ахмад Абдуллоев.-ТехрокИнгишорош байналмилалии Алхадй, 1380,393 сах.

2. Адиб Собири Тирмизй. Девон. Бо мукаддимаи Алии Кавим, Техрон: Чопи Кулолаи ховар, 1371, 322 сах.

3. Адиб Собири Тирмизй. Девон. Мукаддима, тасхех ва танкехи дуктур Ахамд Ризо Ялмахо. Интишороти Некхирад, Техрон, 1385,514 сах.

4. Адиб Собири Тирмизй. Девон. Ба тасхех ва эхтимоми Мухаммад Алй НосехДехрон: Илмй, 1343, 617 сах.

5. Адиб Собири Тирмизй. Осори мунтахаб. Тарт. А. Абдуллоев. Душанбе: Ирфон, 1981, 416 сах.

6. А. Абдуллоев. Адиб Собири Тирмизй. (замон, хаёт ва эчодиёти у). Душанбе: Дониш, 1969.-190 сах.

7. Абдурахмони Чомй. Осор. Ч,. 8. Рисолаи аруз. Душанбе: Адиб, 1990, 151-2004 сах.

8. Абулвосеъи Чабалй. Девон. Бо эхтимому тасех ва таълщи Забехуллохи Сафо. Техрон: Интишороти Амири Кабир, 1361.- 728 сах.

9. Абунасри Фарохй. Нисоб-ул-сибён.Тахияи Саидамир Аминзода, Муккимаи Алламурод. Душанбе: Вазорати кишоварзии Ч.Т., 1993.-24 сах.

10. Мучтабои Минавй. Рисолае дар боби авзони шеъри арабй ва форсй. Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонй,соли нухум, 1341, шумораи 3.

11. Мавлоно Фахриддин Алии Сафй. Латоиф-ут-тавоиф.Тартибдиханда ва муаллифи сарсухан Саидов Х.-Душанбе: Ирфон, 1968.-258 сах.

12. Насриддини Тусй. Меъёр-ул-ашъор. Душанбе: Ориёно,1992,152 сах.

13. Рашидуддини Ватвот. Девон ва Хрдощ-с-сехр фй дажрик-уш-шеър. Бо мукаддима ва мукобалаву тасхехи Саид Нафисй.-Техрон, 1339.-737 сах.

14. Парвиз Нотили Хонларй. Ёддоште дар бораи «Рисолаи аруз» мансуб ба Адиб Собир ё Рашиди Ватвот. Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонй., соли дахум, 1341, шумораи 1.

15. Фурузонфар, Бадеъузамон. Сухан ва суханварон. Чопи чахорум. -Техрон: Интишороти Хоразмй, 1369.-713 сах.

16. Шамси Кайси Розй. Ал-муъчам фй маойири ашъор -ил-ачам. Муаллифи сарсухан ва хозиркунандаи чоп Урватулло Тоиров. Душанбе: Адиб, 1991, 464 сах.

МЕТРИЧЕСКАЯ СИСТЕМА КАСЫДЫ АДИБ СОБИРА ТИРМИЗИ

В статье исследуется применение аруза в метрических схемах касыды известного поэта таджикско-персидской литературы Адиб Собира Тирмизи. В творчестве Адиб Собира насчитывается 126 касыд. Также исследователь освящает вопросы стихосложения в произведении «Рисолаи аруз» («Трактат стихосложения»). Автор чётко определяет стадии аруза в касыдах поэта, воспетых в 9 бахрах (метрах ) и 30 кругах аруза (зихофах). В том числе в оригинальном бахре: хазадже -17 касыд, рамале - 26 касыд, мутакорибе - 6 касыд, во вспомогательных бахрах: музоре 26 касыд, хафиф 7 касыд, муджтас 39 касыд, в саре и мунсаре по 2 касыды, и в бахре басит поэт сочинил одну касыду.

Ключевые слова: метрическая система, касыда, трактат, бахр, аруз, стихосложения, хазадж, рамал, мутакориб, вспомогательные бахры, музоре, хафиф, муджтас, саре, мунсаре, мусаддас, мусамман.

METRIC SYSTEM OF QASIDAS OF ADIB SOBIR TYRMIZI

The article researched the use ofaruz in metric schemes (odes) of qasida by the famous Tajik-Persian poetry writer Adib Sobir Tirmizi. In the works of Adib Sobir there are 126 qasids. The researcher also consecrates questions of versification in the work «Risolai aruz» («Treatise of versification»). The author clearly defines the stage of aruz in the qasidas of the poet, sung in 9 bahrs (meters) and 30 circles of aruz (zihofs). Including in the original bahr: hazaj -17 qasidas, ramal - 26 qasidas, mutaqorib - 6 qasidas, in auxiliary fringe: muzore' 26 qasidas, hafif 7 qasidas, mujtas 39 qasidas, in sare' and munsare' 2 qasidas, and in bahr of basit the poet composed one qasida.

Keyword: metric system, qasida, treatise, bahr, aruz, versification, hazaj, ramal, mutaqorib, auxiliary bahrs, muzor', hafif, mujtas, sare', munsare' musaddas, musamman

Сведения об авторе:

Мерганзода Манучехр Бекназар- докторант (PhD) кафедры теории и истории литературы Таджикского госурдарственного педагогического университета имени Садриддина Айни Адрес:Таджикистан, 734019, г. Душанбе, проспект Рудаки, 121. E-mail: merganzoda91@mail.ru Телефон: (+992) 981-00-41-70.

About the author:

Merganzoda Manuchehr Beknazar- doctorate student (PhD) of Theory and History of Literature chair of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni, Address: 121, Prospect Rudaki, Dushanbe, 734019, Tajikistan.E-mail: merganzoda91@mail.ru Phone: (+992) 981-00-41-70

РОЛЬ И МЕСТО ТВОРЧЕСТВА И. А. КРЫЛОВА В ТАДЖИКСКОМ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИИ

Галимова М.

Таджикский государственный институт культуры и искусств им. М. Турсунзаде

Таджикское литературоведение прошло огромный путь протяженностью в несколько тысячелетий. Оно рассматривает и изучает литературные произведения, созданные величайшими мыслителями Востока и Запада, сыгравшие неоценимую роль в культурном развитии человеческой цивилизации.

Русские поэты классического периода были знакомы с восточной поэзией, философией, литературой, логикой и другими филологическими направлениями, брали в основу своих мировоззрений примеры из восточных источников литературных произведений. И при этом таджикская аудитория любителей художественного и поэтического жанра русской литературы отмечают незыблемую роль творчества многих русских литераторов в таджикском литературоведении.

В этой статье мы исследуем творчество Ивана Андреевича Крылова и его место в таджикском литературоведении. Рассмотрим словарное определение термина литературоведение «... наука о художественной литературе» [1, с.328] Именно художественная литература соединяет все мировые дисциплины, имеющие ту или иную научную основу и являющееся предметом полемик. В этом аспекте основную роль играет именно художественное произведение и его разнообразные жанры.

И.А.Крылов является автором 236 басен, собранных в девять прижизненных сборников. Большая часть сюжетов басен Крылова являются оригинальными произведениями. При этом следует подчеркнуть, что отдельные басни берут свои истоки в баснях Лафонтена или восходят к сюжетам восточных басен средневековой литературы.

Роль творчества И. А. Крылова в таджикском литературоведении огромна, это мы наблюдаем в каждом сюжете басни, в лице каждого героя, в повадках и характере персонажей созданных Иваном Андреевичем Крыловым. Таджикское литературоведение рассматривает три основных аспектов творчества Крылова, которые имеют связь с художественной литературой Востока: - влияние восточного колорита на русское литературоведение, - точка зрение писателей и поэтов о влиянии таджикских литературных произведений на русскую поэзию, - схожие элементы повадок литературных героев русских и таджикских поучительных произведений. «Басня, краткое иносказательное нравоучение стихотворение, рассказ, вымысел, выдумка» [1, с.37]

Ещё в 1870 году по указанию генерал-губернатора Кауфмана была основана первая газета на местном языке, - «Туркистон вилоятининг газети» («Туркестанская туземная газета») несмотря на реакционную направленность, она сыграла важную роль в пропаганде передовой русской культуры, литературы и искусства. Издательство знакомило своих читателей с жизнью и творчеством великих русских писателей и поэтов. В то время с появлением газет начался и выпуск учебников на таджикском языке.

В первом учебнике, на русском языке, напечатанном в 1907 году для учащихся гимназии открытом при дворе эмира, где учились одарённые и состоятельные дети местного населения, были напечатаны именно басни Крылова, которые стали завоевали любовь большой армии читателей.

Таджикский просветитель Абдукадыр Шакури в книгу «Джомеъ ул хикоёт» («Сборник рассказов»), изданную в 1909 в 1911 годах в качестве учебного пособия для второй ступени обучения включил ряд басен Ивана Андреевича Крылова. Об этом Рахим Хошим вспоминает: «Аджзи, который знал русский язык, переводил рассказы Толстого и басни Крылова с целью ознакомления таджикских читателей с литературой России и дать понять, что литература это вестник дружбы,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.