CC BY
9
УДК: 821.0
DOI 10.24412/2413-2004-2023-1-65-73
ХрциевАбдуфаттох, Крсимович, н.и.филол., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ-и «Доднишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик БТафуров (Хуцанд, Тоцикистон)
Ходжиев Абдуфаттох Косимович, канд. филол. наук, доцент, заведующий кафедрой таджикской классической литературы ГОУ «Худжандский государственный университет имени акад. Б. Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
Khojiyev Abdufattoh Kosimovich, candidate of philological sciences, Associate Professor, head of the department of Tajik classical literature under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov " (Khujand, Tajikistan) E-MAIL: [email protected]
Вежагщои рубоиёти Садруддини Хуцанди, ки аз зумраи шоирони камтаршинохташудаи таърихи адабиёти тоцик аст, ба риштаи таулил кашида шудааст. Таъкид гардидааст, то кунун наздик ба 1000 байт аз ашъори шоир тавассути мацмуауои шеъри, баёзу цунг ва таърихномаву тазкирауо ба мо расидааст. Дарци ин мицдор аз осори Садруддини Хуцанди дар мацмуауо далолат бар он мекунад, ки ашъори у мавриди пазириш ва истицболи мардуми он рузгор царор гирифтааст. Дар миёни ашъори шоир аз уама бештар рубоиёти вай то замони омада расидааст. Дар мацмуъ, то кунун аз Садриддини Хуцанди 125 рубои пайдо шудааст. Агарчи барои расидан ба хулосаи нщой дар мавриди мауорати рубоисароии уар шоире баррасии уамаи рубоиёти он шоир мууим аст, аммо таулили уамин мицдор аз рубоиёти Садруддини Хуцанди метавонад мауорати уро дар ин арса намоён созад.Зикр шудааст, ки уарчанд мавзуи ишц аз меуваритарин мавзуоти рубоиуои Садруддини Хуцанди ба уисоб меравад, у ба масъалауои панду андарз, шикоят аз замон, васфи шароб ва фалсафа низ таваццуу намудааст. Рубоиёти шоир дар ин мацола аз се циуат адаби, забони ва мавзуи мавриди омузиш царор гирифта, истедоди шоир дар сурудани ин цолаби асил ва мууими шерри форсии тоцики нишон дода шудааст.
Калидвожа^о: таърихи адабиёти тоцик дар асри X11, эцодиёти Садруддини Хуцанди, рубои, воситауои тасвири бадеи, мавзуъ
Анализируются особенности четверостиший одного из малоизвестных таджикских поэтов ХН века Садраддина Худжанди. Подчеркивается, что в стихотворных сборниках, баязах и джунгах, исторических летописях и тезкире до сегодняшнего дня сохранилась почти 1000 бейтов Садраддина Худжанди. Данный факт свидетельствует о положительном восприятии его творчества ценителями и любителями поэзии. Четверостишия занимают особое место в творческом наследии поэта. На сегодняшний день найдено 125 четверостиший Садраддина. И хотя о мастерстве любого поэта в создании рубаи можно сделать окончательный вывод, только произведя анализ всех его четверостиший, исследование рубаи С. Худжанди свидетельствуют о его недюжинном таланте в этом жанре. Отмечается, что любовная тема является главной темой четверостиший. Наравне с этим поэт уделяет
ВЕЖАГИ^ОИ БАДЕЙ ВА МАВЗУИИ РУБОИЁТИ САДРИДДИНИ ХУЦАНДИ
ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ И ТЕМАТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЧЕТВЕРОСТИШИЙ САДРАДДИНА ХУДЖАНДИ
BELLES-LETTERS AND THEMATIC PECULIARITIES OF SADRADDIN KHUDJANDI'S RUBAI
(QUATRAINS)
внимание и другим темам, в том числе нравоучениям и увещеваниям, жалобам на эпоху, восхвалению вина и т.д. Четверостишия поэта проанализированы с точки зрения художественного мастерства, стиля изложения и тематики, представлено его мастерство в создании одного из исконных жанров персидско-таджикской поэзии.
Ключевые слова: история таджикской литературы, Х11 век, творчество Садраддина
Худжанди, рубаи, художественные средства описания, тематикарубаи
The article dwells on peculiarities of rubais (quatrains) of one of the scantly-known poets in the history of Tajik literature referring to the 12th century - Sadraddin Khujandi. The author of the article lays an emphasis upon the idea that about 1,000 beits of Sadraddin Khujandi have been preserved in poetic collections, bayozs and jungs, historical annals and anthologies up to date. The relevant statement is a testimony of a positive perception of his work by connoisseurs and lovers of poetry. Rubais occupy a special place in the poet's creative legacy. Sadraddin's 125 rubais have been found up to nowadays. Although the final conclusion about any poet's mastership aimed at the creation of rubais can only be made by canvassing all his rubais; the study of Khujandi's rubais those ones were preserved up to date can testify to his remarkable talent in the relevant genre. It is underscored that the love/romantic theme is considered to be the main theme of his rubais. Alongside with it, the poet pays particular attention to other themes, including moralizing and exhortation, a complaint from the era, praising wine, etc. The poet's rubais are analyzed under the angle belles-letters mastership, the style of presentation and themes; the poet's mastership in reference to the relevant primordial genre creation in Persian-Tajik poetry is revealed as well.
Key words: history of Tajik literature referring to the 12th century, Sadruddin Khujandi's
creation, rubais, belles-letters means, descriptions, thematics
Садриддин Абулкосим Абдуллатиф ибни Мух,аммад ибни Абдуллатифи Хучандй (тав. 1140 м.) аз зумраи шоирони камтаршинохташудаи таърихи адабиёти точик аст, ки дар ахди Салчукиён зиндагй карда ва то кунун наздик ба 1000 байт аз ашъораш тавассути мачмуах,ои шеърй, баёзу чунг ва таърихномаву тазкирах,о ба мо расидааст. Дарчи ин микдор аз осори Садриддини Хучандй дар мачмуах,о далолат бар он мекунад, ки ашъори у мавриди пазириш ва истикболи мардуми он рузгор карор гирифтааст. Аксарияти ашъори бокимонда аз ин шоир дар колаби рубой буда, мавзуи ишк аз мех,варитарин мавзуи рубоиёти у ба х,исоб меравад. Дар канори ин ба масъалаи панду андарз, шикоят аз замон, васфи шароб ва фалсафа низ таваччух, намудааст.
Яке аз иллатх,ои макбулияти рубоиёти Садриддини Хучандй,ки мучиби дарчи онх,о дар мачмуах,ои шеърй гардиааст, кабл аз х,ама ба содагиву равонй ва мавзуи онх,о вобастагй дорад. Наздик ба 85%-и рубоиёти шоир дар мавзуи ишк ва мавзуоти вобаста ба он суруда шудаанд, ки ин худ шояд яке аз далелх,ои таваччухи мачмуанависон ба рубоиёти шоир гардидааст. Аз нигох,и забонй рубоиёти шоир то андозае сода аст, вале х,амон тагйироте, ки дар забони шеъри ин давра дар чараён буд, дар рубоиёти у низ мушох,ида мешавад. Дар асре, ки Садриддини Хучандй зиндагй мекард маъмулан шоирон ба печида кардани сухани худ эътибори чиддй медоданд, аммо дар чунин даврае майл ба содабаёнй худ метавонад яке аз шох,корих,ои адабй мах,суб ёбад.
Истифода аз воситах,ои тасвири бадей дар рубоиёти Садриддини Хучандй бо шева ва тарзи тафаккури вежа у корбаст шудааст, ки як навъ х,олати корбурди табиии онх,оро нишон медихдд.
Серия гуманитарных наук
Санъати ташхис чойгохи вежае дар сурудахои Садриддини Хучандй дорад. Аз чумла, дар рубоии зерини шоир бархостани гул аз хоб ва худро чун аруси нав баророста намудани он, мушти зареро руи каф рехтани гул навъе ба тачассуми шоиронаи ташхис ишорат мекунад. Ба сурати дигар, дар рубоиёти шоир феълу атвор ва аъмоли инсонй ва гохе мавчудоти чондор ба унсурхои бечони табий ва зехнй чунин мохирона нисбат дода шудаанд, ки дар муассир шудани сухани шоир таъсири босазо гузоштаанд: Гул субХддам аз хоб чу бархоста буд, Худро чу аруси нав баророста буд. Муште зари реза-реза бар каф карда, З-у низ магар, ки ёр зар хоста буд? (4,23).
Баёни шоир навъе аз хунари хоса доштани шеъри уро собит мекунад, ки ба ма^оми гуянда дар хавзаи хунарии шеър таъкид дорад. Ба гайр аз санъати ташхис санъати ташбехи пушида низ дар ин рубой хусни тоза зам намудааст.
Яке аз вежагихои хунарй, ки дар рубоиёти Садриддини Хучандй зиёд ба мушохида мерасад сохтани таъбирот ва киноёти тозаву нодир аст. Масалан, дар рубоии зерин истилохи киноии «себе ба ду ним», ки мазмуни «шабохати хеле наздик доштан» -ро ифода мекунад, сода, зебо ва хунармандона аст: Эй дури ятим, мохро мемони, В-эй хирмани сим, мохро мемони. Харцоиву бехифозию некуруй, «Себе ба ду ним», мохро мемони (4,27).
То он чо, ки банда огох аст, ин таъбир, ки аз эчодиёти хал^ гирифта шудааст ва хол дар байни точикон гунахои мухталифи он, аз чумла себи дукафон барин, як себи дукафон дар истифода аст, дар шеъри ^абл аз Садруддини Хучандй ба назар нарасидааст. Ба хар тавдир яке аз таъбироти зебо ва нодирест, ки дар коргохи эчодии шоир барои ифодаи «шабохати наздик доштани чизе» хунармандона ва ба мав^еъ корбаст шудааст.
Дар рубоии зерин бошад санати ташхисро бо назокати хосе ба кор бурдааст, ки махорати уро дар истифодаи ин санъат намоиш медихад:
Бо асли баландам, арчи-ам пасти гамат,
В-аз ацли бахушам, арчи-ам масти гамат.
Дасти гами ту гирифт пои тарабам,
Пои тарабам бурун кун аз дасти гамат (7,282).
Шоир ба «гам» даст ва ба «тараб» по тасаввур намудааст, ки дар осори дигарон низ намунахое дорад. Аммо ин чо хамзамон бо истифода аз санъати тазод ва хам парадокс таркибхои шоиронаи «дасти гамро гирифтани пои тараб» ва «рахо кардани пои тараб аз дасти гам» офарида шудаанд, ки метавон онро аз тозагии сухани шоир унвон кард. Зеро санъати парадокс харчанд дар сурудахои шоирони сабки хиндй нуфузи комиле касб намуда, ба махсусияти комили шеъри ин ахд табдил шуд, аммо дар сурудахои шоирони сабки иро^й хеле кам ба назар мерасад. Аз ин ру, Садриддини Хучандй барои муассир афтодани каломи худ чунин тасвирхои гайримаъмулро ба кор гирифтааст, ки метавон онро аз чумлаи ибтикороти адабии у донист.
Нуктаи мухимме, ки дар хунари ташбехофаринии Садруддини Хучандй ба назар мерасад, ин аст, ки вай дар баъзе маворид ташбехшавандаро хеле бо назокат аз ташбехкунанда мукдддам дониста, бо ин рох ма^оми ташбехшавандаро болотар нишон додааст:
Бoлoи ту цадди нoрван мeшиканад, Симин бари ту, бари cуман мeшиканад. Хар тир, ки гамзаи ту бар цаъба ни^д, Лбруи ту дар шнаи ман мeшиканад (7,341).
Бояд гуФт, ки тачниси том низ дар ашъори Садруддини Хучандй борхо истифода гардидааст. Санъати тачниси том он аст, ки шоир ду ё зиёда калимахоеро ба кор мебарад, ки хам аз лихози навишт ва хам аз лихози ^ироат ба хамдигар мутоби^ати том доранд (3,139). Ба навиштаи Шамси ^айс «Ду калимаи муттафщуллафзи мухталифулмаънй» тачниси том мебошад(5,337). Намунаи истифодаи ин навъи санъат дар ашъори Садруддини Хучандй чунин аст:
Лз назди ман, эй дилбари дилдoр, марав, Ин бoр манex^ бар ману ин бoр марав. Тар ту биравtt, ^oну дили ман биравад, Зинхрр махур 6o ману зин^р марав (4,26).
Таркиби «ин бор»-и аввал ба маънои сахтй ва машавдат ва дувумй бошад, ба маънои дафъа, маротиба ва навбат омадааст. Дар мисраи охир низ калимаи «зинхор» тачнис шуда омадааст, ки аввалй ба маънои нашикастани ахду паймон ва дувумй маънои «аслан»-ро ифода менамояд.
Намунаи дигари ин навъи санъат дар ашъори Садруддини Хучандй ба сурати зерин истифода гардидааст:
Он бут, ки бараш хур бувад гаcтe гаcт, Дtt бар cари куй дидамаш маcтe маcт. Мeгуфту хамeкуфт чу рац^^н пoй, К-эй дилшудагoн лoф занад даcтe даcт (4,23)
Дар ин чо вожахои гасте гаст(зишту нописанд), масте маст ва дасте даст ба гунаи тачнис ба кор рафта, дар таъмини лутфи сухани шоир на^ши пурфайзе гузоштаанд. Аз суи дигар, ибороти мазкур сабки шевову равони Садруддини Хучандиро дар идомаи суннатхои хоси чакомасарой дар адабиёти форсии точикй пуртаъсир намудааст.
Санъати тазод ва му^обала низ чандин маврид дар рубоиёти Садриддини Хучандй мохирона корбаст шудааст. Чунончи:
Дар 6of шудtt, гул зи ту дар хун афтoд, В-аз бурдаи oфият ба бeрун афтoд. Дар пeши цадат, cарв чарo cацда накард, Ин cахви циём cарврo чун афтoд? (8,378)
Шоир дар баёни андешахои оши^онаи худ сурхии ранги гулхоро ба сабаби ворид шудани маъшу^ ба гулзор медонад. Агар ин амр аз як тараф некназарии шоирро дар баробари маъшу^ бозгу намояд, аз суйи дигар, гирифтории худашро ба y изхор доштааст. Зеро маъшу^е, ки гул ба он зебоиву тароват дар баробари y дилхун мешавад, шоир чй гуна гирифтори он набошад?! Дар канори санъати тазоду ма^обала дар ин рубой хамчунин ба таври гайримуста^им аз санъати тавсиф низ истифода намудааст. Дар рубоии дигар мегуяд: Эй мeхр гуcаcтаву ба кин пайваcта, Дар хацр ба таъцилу ба ваm oхиcта. Бигшoда ба хацр даcту пoям баcта, Барxocта шoду ман ба гам биншаcта (8,279).
Барои мауорати хунарии шоир дар истифодаи ин ду санъат корбурди вожагони мехру кин, хачру васл, кушодану бастан, бархостану нишастан хидматгузорй намуда,
ру6оии шоирро тaвре тaчaccyм нaмyдaaнд, ки хдр миcрaи он бо caнъaти мaзкyр ороcтa шyдaacт. Аз ин ру, тaноcyби кaлом, бaлоFaти cyхaн, устувории мaнтик дaр xaр миcрaъ Ba дaр тaмоми рубой бa Ba^x^ axcaн риоят шyдaacт. Дaр танори ин риояти бa шaкли чуфт иcтифодa шyдaни вожaгони тaзод бa рaвонии кaломи шоир тaъкид дорaд, ки онро метaвон бa тaври зaйл тaфcир нaмyд. Дaр миcрaи нaхycт вожaxои «мехр» -y «rycaCTa» бо «кин»-у «пaйвacтa», дaр миcрaи дуюм «^чр»^ «^ъ^ил» бa <œa^»-y «оxиcтa», дaр миcрaи сеюм «бигшодa»-ю «дacт» бо «бacтa»-ю «по», дaр «бaрхоcтa»-ю «шод» бо «биншacтa»-ю «f^», ки бо xaм aз ^xara сохтори зaбонй caхт aлокaмaндaнд, рaвонй Ba мaxорaти корбурдии шоирро бозтоб нaмyдaaнд.
Ин рубой xaмчyнин caр то по як хитобу нидоест, ки дaр он шоир тaмоми дaрдy aндyx,и мaxрyмй Ba aзобy рaнчxое, ки бaр acaри бемехрихои ёр пaдид омaдaacт, бидуни он ки бa мaзмyнy мyндaричa Ba мaъновy мyxтaвои он хaлaле ворид гaрдaд, бa беxтaрин шaкли мумкин бaён нaмyдaacт. Омaдaни нидои «эй» дaр ин рубой низ тaровaти зебое бa он бaхшидaacт.
Чуноне, ки зикр шуд aз нигохи фaрогирии мaвзyот низ рубоиёти Сaдрyддини Хyчaндй aз мaхcycиятxои мухим бaрхyрдорaнд. Бaхycyc, нуфузи муомилоти ошиконa дaр рубоиёти вaй caбки cyрyдaxояшро бештaр бa caxли мyмтaнеъи дaврaи Сомонй таздик cохтaacт. Чуноне ки дaр рубоии зерин мyшоxидa мешaвaд шоир бa тaвcифи чaмоли мaxбyб бо иcтифодaи вожaгони рaмзй: руй, лaб, чaшм, муй, зулф, холу хaт Ba aмcоли инхо хеле xyнaрмaндонa эхсоси худро бaён кaрдaacт. Чунончи дaр тaвcифи хол мегуяд:
Баp оpазu сими он бymu ягмой,
Он xолu сия; нuгаp бад-он зeбой.
Хамчун rnpu ангyшm, ки аз pаъной
Даp анбаpu mаp заниву даp ма; сой (8,384).
^моли хуюрии шоир дaр тacвири руи зебои мaъшyк бa xaддеcт, ки y холи рухи ёрро бa нyктaи тайи aнгyште xaмcон медонaд, ки aз acaри aнбaри тaр бaр руи мax гyзоштa шyдaacт. Ин aмр aз мaxорaти олии cyхaнвaрй, дик^ти тaмом Ba xyнaри бaлaнди корбурди caнъaти тaшбеx дaр cyрyдaxои Сaдриддини Хyчaндй пaём мерacонaд.
Ё дaр чойи дигaр лaби мaъшyкро чунин вacф мекyнaд: Гаpчu зи лабаm зepy забаp мeгаpдам, Бо ду лаби xyшкy чашми mаp мeгаpдам. Булбулнафасам, ;авои гул мeдоpам, Tymucyxанам, гupдu шакаp мeгаpдам (8, 389).
Бaрои ифодaи холи худ шоир вожaгони тозaи мaбнй бaр хутари бaлaнди шоириро дaр cyрaти «бyлбyлнaфac» Ba «тyтиcyхaн» офaридaacт, ки aввaлй шукухи ишки шоирро xaвои булбул дaр caр доштaн, ишки caмимонa булбулй кacб кaрдaнро ифодa мекушд. Лaби ёрро бошaд, бa xaдде дaр ширинй тacaввyр кaрдaacт, ки худ бо тасби cифaти тyтиcyхaнй гирди он шaкaр мегaрдaд. Дaр рубоии мaзкyр иборaи хaлкии «лaби хушку чaшми тaр» иcтифодa шyдaacт, ки лaби хушк aз бетасибй Ba чaшми тaр бошaд киноя aз нолону Faмгин бyдaн aCT. Ин рубой aгaрчи ошиконa бa нaзaр мерacaд, aммо дaр ганори ин ишорaи шоир бa мyaррифии шaхcияти хyдaш низ кобили тaвaччУx acт, ки вaй худро «бyлбyлнaфac» хондaacт. Ин тaъбир дaр фaрxaнгxои шеърй киноя aз шоири хуб бyдaни гyяндaи он тaвзеx шyдaacт(1,290).
Дaр рубоии дигaр бошaд, шоир бa вacфи рух Ba зулфи ёр мепaрдозaд, ки вaкте он зулф бa руйи мaъшyк менишинaд, мисли он acт, ки рохи тaвбaро гyнax бигрифтaacт. Дaр
б9
байти баъдй та^озо дорад, ки зулфатро аз рух дур намо, то ки касе гумон набарад, ки XOдисaи гирифтагии мax ба ву^уъ омадааст.
^ тарфи руxат зулфи cuях бигрифтаcт, Туйи рахи mавбарo гунах бигрифтаcт. Он турраи анбарин зи руx як cy каш,
^ зан набарад каce, ки мах бигрифmаcm (8,306).
Ин даста аз рубоиёти шоир мамлу аз тaшбеxот ва тaсвирсозиxои чолибе xaстaнд, ки асаре дилнишин дар зеxни мухотаб бо^й мегузоранд.
Аз суи дигар, тaвaччУx ба мyxтaвои куллии ин навъ рубоиёти шоир ошкор месозад, ки навъе пайванди маъной миёни онxо ба иртиботи васфи чамоли маъшу^ мавчуд аст, зеро шоир ба навбат xaр як рубоиро ба сифати яке аз вaсилaxои тачассуми зебоии зоxирии маъшу^а, мисли хол, зулф, лаб, рух ва амсоли ин бахшидааст, ки xaр кадоме тавассути корбурди беxтaрин вaсилaxои xyнaрй ба ^алам омадаанд. Аз xaмин чиxaт, шояд дар таърихи адабиёти форсу точик камтар шоиреро метавон пайдо намуд, ки дар васфи назокату зебоиxои аносири чамолии маъшу^а муста^илона рубой суруда бошанд.
Дар миёни ашъори Садруддини Хучандй рyбоиxои оши^онае ёфт мешаванд, ки бо зaминaxои во^ей иртиботи наздик доранд:
Маъшуца чунoн мушавваш oмад, ки маnурc,
Дар бурдани дил чунoн каш oмад, ки мапура
Туфтам, ки: Макун. Туфт: Макун, mo накунам,
Ин як cуxанам чунoн xуш oмад, ки маnурc (8,486).
Дар ин навъ рубоиёт ба назар мерасад, ки шоир тавассути бозй бо калимоти содаву равон ва такрори ба чои онxо каломи худро муассир ва чаззоб мегардонад. Аз чумла, дар ин рубой такрори вожагони «мапурс», «макун», «накун» чаззобияти каломи шоирро таъмин намудаанд. Махсусан, дар мисраи савум ин вежагии хоси сабкй дар сурати ибораи «гуфтам, ки макун», «гуфт макун, то накунам», ки боз xaм лутфи суханро ба хотир меоварад, тачассуми барчастае дорад.
Дар канори мавзуи иш^, сyрyдaxои Садриддини Хучандиро мавзуоти ахло^у xикмaт ва aндешaxои пандомуз низ пуробуранг гардонидаанд. Дар ин маврид y бисёр нозукона ва бо нармиву мулоимат сухан гуфтааст:
Озoри ка^н талаб макун бecабабe,
Xoн mo накунад ёр лабe зeри лабe.
Чандин чи кунtt такя бар oн мoлу манoл,
К-у нecm шавад ё ба mабe ё ба шабe (4,25).
Садруддини Хучандй хонандаро ба ганимат шуморидани умр даъват намуда, таъкид мекунад, ки аз xaр лaxзaxои он истифодаи босамар бояд дошт: Як дам зи замoна гар муcаллам ёбtt, Ё ним дамe бoда дамoдам ёбtt. Магзoр, ки зoeъ шавад oн дам зинхoр,
Зeрo ки чунoн дамe дигар кам ёбtt (8,177).
Дар ин рубой низ вожаи «дам» ва «дамодам» яке ба маънии лaxзa ва дигаре ба маънии лабрез дар таъмини лутфи сухани шоир таъсири пурфайзе гузоштаанд.
Шоир ба масобаи як марди рузгордида, хонандаро ба сабру шикебой дар баробари тамоми мушкилот даъват менамояд, зеро ба андешаи вай роxи расидан ба ма^суд чуз пеша кардани сабр ва созиш намудан бо мушкилот намебошад:
Оcyдадuлe, ки бо гами ëp бucоxm, Даp ком pаcuд, ;аp кй бо ко^p бucоxm. Ма; нуp бад-он гupuфm, к-аз шаб наpамuд, Гул буй бад-он ëфm, ки бо xоp бucоxm(8,249).
Сaдрyддини Ху^ндй мyътaкид бaр он буд, ки гас aз xaр caхтй осоние xacт Ba пaxлyи хоре xaтмaн гуле вyчyд дорaд Ba шояд битaвон гуфт, ки мaвчyдияти буйи гул aз тaxaммyл кaрдaни хор бa дacт омaдaacт. Вaй мyътaкид буд, ки инсони комил табояд aз мушкилот битaрcaд, зеро бaрои рacидaн бa xaдaфxои олй бояд тaмоми монеaxоро нодидa гирифт Ba бо caбрy иcтикомaт то бa нyктaи охир рaфт. Дaр Faйри ин cyрaт нaбояд орзухои бaлaнд, бa вежa орзуи мехри зеборуёнро дaр дил пaрвaриш дод, зеро нaтичaе бa бор нaхоxaд дошт:
Эй дил, бг; аз ин сози mаpабcозй кун, Даp мс^и бymон xонабаpандозй кун. Гаp аз cаpy mezy коpд мeандeшй,
Ин ко_p на ко^pu mycm, pав бозй кун (8,249).
Миcрaи охири рубой як бори дигар исбот мекyнaд, ки зaбони рубоиёти шоир то чй xaд бa зaбони рyзмaррaи мaрдyм кaробaт пaйдо кaрдaacт.
Шоир дaр рубоии дигaр хо^^^ро бa берун кaрдaни aндешaи хом Ba дур cохтaни xaвоxои тафсонй дaр вyчyди хеш дaъвaт нaмyдaacт:
Савдои мuëнmu;й зи cаp бepyн кун,
Аз ноз бикоху даp ниёз афзун кун.
Уcmодu my ишц аcm чу он цо бupаcй,
У xyд ба забони ;ол гуяд чун кун (4,24).
Бо тaвaччyx бa мyxтaвои рубоиёти aхлокии Сaдрyддини Ху^ндй метaвон бa ин нaтичa рacид, ки y бa зиндaгонй Ba мaчмyи мyxaccaноти он нигохи шоиронa дорaд Ba гохо xaтто риндонa cyхaн мекутад Ba бaрои рacидaн бa ^дри xaр лaxзaи умр Ba шод ситарй нaмyдaни он дaъвaт мекутад. Нигохи шоиронaи Сaдрyддини Хyчaндй бa зиндaгонй Ba ишк вaрзидaн бa мaчмyи зебоихои олaм, боис омaдaacт, ки кaломи y мyaccир Ba caршор aз caмимияти инсонй иншо гaрдaд. Хдмин aмр шояд caбaб гaрдидa, ки caбки нигориш Ba aндешaxои риндонaи y aз чониби пacовaндонaш бa шоиcтaгй истикбол шyдaaнд. Мacaлaн, дaр тaтaббyъ бa рубоии зерини Сaдрyддини Хyчaндй чaндин рубоии дигар руйи кор омaдaacт:
Имшаб манаму бодаву цонон, эй шаб,
Xаcmам ба хuмояmu my мсхмон, эй шаб.
Айшам ба uнояmu my xyш xохад буд,
Магзоp, ки суб; дам занад, ;он, эй шаб! (10,40)
Аз чyмлa, Сaдри Зaнгонй ин рубоиро истикбол нaмyдa Ba дaр пaйрaвй бa он рубоии зеринро caроидaacт, ки рaдифи он бо рaдифи рубоии Сaдрyддини Хyчaндй яксон acт. Аммо ин шоир дaр кофия кaлимотеро иcтифодa кaрдaacт, ки тaкрибaн бa тaври Faйримycтaким муродифи кофияхои овaрдaи Сaдриддини Хyчaндй мебошaнд: Имшаб манаму васли pyxu ëp, эй шаб, Бо ваъдаи xyбy xyшu дuлдоp, эй шаб. Магзоp, ки суб; захмаm оpад баp мо, Бо xандаu cаpдu xeш зuнхоp, эй шаб! (8,553).
Садруддини Хучандй агар калимаи «чонон»-ро дар мисраи аввал xaмчyн ^офия оварда бошад, Садри Зангонй калимаи «ёр»-ро овардааст, ки xaр ду та^рибан як маъниро ифода менамоянд. Ба ин тартиб меxмон-дилдор, xон-зинxор низ ба навъе бо xaм таносуб доранд. Адиб Собир низ ба xaмин мазмун ва шакл рубоии зеринро сурудааст: Имшаб манаму шамъу маю ёр, эй шаб, Таъцил макун ба cубх, зинхoр, эй шаб. Сад шаб зи ту xуфmаам ба mимoр, эй шаб, Як шаб дили oшицoн нигах дoр, эй шаб (8,555)
Дар рубоиёти бозмонда аз Садруддини Хучандй зарбулмасалу мarçолxои дилангези форсй низ ба таври xyнaрмaндонa корбаст шудааст, ки таровати хосе ба ашъори y бахшидаанд. Зикри як намуна барои вучуди равиши кори шоир метавонад ин назарро собит намояд:
Тирам, ки ба ваm мeх^рубoнtt накунtt,
В^н лутф агарчи мemавoнtt, накунtt.
Эй Юcуфи рyзгoр, oxир ба нифoц,
«Тургoшmиe» чунoн, ки дoнtt накунtt (4,29).
Гургоштй: киноя аз оштии зоxирй, сyлxи омехта ба макру нифо^ ва фиреб (1,2148). Ин таъбир дар мутуни форсй ба xaмин маъно зиёд корбаст шудааст. Аз чумла, дар девони Хо^онй аз ин таъбир ба сурати зерин истифода шудааст: Шeр 6o гoву бара «гургoшmиe» карда ба табъ, Ошmишoн Урмузди мeхрубoн ангexmа (9,395).
Хдмчунин дар девони Фаррухй (6,445), «Махзан-ул-асрор»-и Низомй (2,142) ва боз дар чойи дигар аз девони Хо^онй (9,566) ба назар расид.
Дар мачмуъ, он чи аз баррасии мaxорaти рубоисароии Садруддини Хучандй маълум мешавад ин аст, ки шоири мазкур андешаи худро перомуни ин ё он мавзуъ дар либоси тачассуми бадей моxиронa ифода кардааст. Вай аз сaнъaтxои мaшxyри бадей назири тавсиф, тачнис, ташхис ва амсоли инxо чунон xyнaрмaндонa истифода бурдааст, ки ба мyxтaво ва шакли шеъраш таъсири ами^ гузошта, ашъорашро зебову равон ва дилпазир сохтааст. Бо чуръат метавон гуфт, ки рубоиёти Садруддини Хучандй дар замони худаш аз ма^булияти комиле дар миёни мардум бархурдор будаанд. Заминаи чунин ма^булиятро пеш аз xaмa xyнaри баланди шоирии вай ва тaвaччУxaш ба мавзуоти мyxими инсонй фaроxaм сохтааст.
ПЛЙНЛВИШТ:
1. Лфuфû Рaуuм. Фapуaнгномau шеъpû 6ap aсосu осоpu шоupонu цapнu сaвум то ёздaуумu уuцpû.-Tеуpон: Суруш, 1376.-2744 с.
2. Гaнцaвû, Huзомû. Куллuёmu «Хaмсa»/Mутобuцu нусxau Вaуuдu Цaсmгupдû.-Tеуpон: Ныгоу, 1372.-786 с.
3. Зеунû, Tуpaцул. Сaнъamu суxaн.-Цушaнбе, 1967.- 302с.
4. Haсpuддuн, Лбдулмaнон. Ta3Kupau шуapоu Хуцaнд.-Tеуpон, 1374.-378 с.
5. Розй, Шaмсuддuн Mууaммaд uбнu Крйс. Лл-мyъцaм фu мaоupuл aшъоpuл Лцaм. Ta^qu Mууaммaд uбнu Лбдулвaууобu Цaзвuнû. - Теурон: ЧоnxонauЦонuшгоу, 1338.- 497 с.
6. Сuuсmонû Фappуxû. Цевон. Бо муцaддuмa вa уaвошuu Mууaммaд ^6upu Cuë^û. -Теурон, 1385.-573 с.
J. Шaмuсо, Сщус. Сaйpu pубоû дap шеъpu фоpсû//С.Шaмuсо.-Теурон: Mumpо, 1387.8. Шapвонû 4aмол Хaлuл. Hузуam-ул-мaцолuс. Taсуеу вa maуцuцu Mууaммaдaмuнu Paëqû.-Теурон, 1375.-865 с.
Серия гуманитарных наук
9. Шарвони, Хоцони. Девон. Ба кушиши доктор Зиёуддини Саццоди. -Теурон: Заввор, 1382.-1385 с.
10. Цунги Искандар Мирзо. Дастнависи шумораи Add 27261 Музеи Британия(Филми шумораи 24 Китобхонаи марказии донишгоуи Теурон)
REFERENCES:
1. Afifi Rahim. Poetic dictionary based on the poets' creations referring to the 3rd to the 11th century (hijri). Tehran, Surush, 1376 hijra. - 2744p.
2. Ganjavi, Nizomi. Collection of compositions entitled as "Khamsa" / in conformity with VohidDastgirdi 's version.-Tehran: Nigoh, 1372 hijra.-786p.
3. Zehni, Turaqul. The art of speech. - Dushanbe, 2007.
4. Nasriddin, Abdulmanon. Anthology of Khujandianpoets. - Tehran, 1374 hijra. - 378p.
5. Rozi, Shamsuddin Muhammad ibn Qays. Al-mujam fi maoiril ash'aril Ajam / under the editorship of Muhammad ibn Abdulwahhob Qazvini. - Tehran: University publishing-house, 1338 hijra. - 497p.
6. Siistoni Farrukhi. Devon / introduced and revised by Muhammad Dabir Siyoqi. - Tehran, 1385 hijra. - 573 p.
7. Shamiso, Cyrus. Essay on rubai in Persian poetry // S.Shamiso. - Tehran: Mitro, 1387 hijra.
8. Sharvoni Jamol Khalil. Nuzhat-ul-majolis / edited and canvassed by Muhammadamin Rayohi. - Tehran, 1375 hijra. - 865p.
9. Sharvani, Khpqoni. Devon / under the editorship of Dr. Ziyouddin Sajjodi. - Tehran: Zavvor, 1382 hijra. - 1385 p.
10. Jung Iskandar Mirzo. Manuscript under the number of27261 British Museum (Film No. 24 Central Library under Tehran University).
