Научная статья на тему 'ТАСНИФОТИ ИЛМИИ КЛАСТЕРҲО ДАР НИЗОМИ РУШДИ МИНТАҚА'

ТАСНИФОТИ ИЛМИИ КЛАСТЕРҲО ДАР НИЗОМИ РУШДИ МИНТАҚА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кластерҳои соҳавӣ / кластерҳои минтақавӣ / гурӯҳбандии кластер / модели шотландӣ / модели итолиёвӣ / моделҳои базавии кластерҳо / industry clusters / regional clusters / cluster classification / Scottish model / Italian model / basic cluster models

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ризозода Тӯра Раббим, Зиёева Шаҳнозахон Зарифҷоновна

Асосҳои методологии ташаккули кластерҳои соҳавӣ ва хусусиятҳои фарқкунандаи ташаккули кластерҳо баррасӣ шудаанд. Моделҳои базавии кластерҳо ва гурӯҳбандии онҳо аз рӯи якчанд хусусиятҳои хос пешниҳод гардидааст. Дар заминаи низомбандии ақидаҳои олимон оид ба кластерҳо гурӯҳбандии шакл ва намудҳои онҳо оварда шуааст. Зикр гаридааст, ки масъалаи рушди кластерҳо ба объекти сиёсати минтақавӣ ва миллӣ табдил меёбад. Се гурӯҳи моделҳои базавии кластерҳои иқтисодии соҳавӣ – шотландӣ, ҳамгирокунанда, итолиёвӣ тавсиф шудааст. Фарқи байни мафҳумҳои кластери минтақавӣ ва кластери соҳавӣ баён шудааст. Муҳиммияти коркарди механизми ташкилию иқтисодӣ оид ба ташаккули кластерҳо ҳам аз ҷиҳати иқтисодӣ ва ҳам аз ҷиҳати иҷтимоӣ дар рушди минтақаҳо таъкир гардидааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC CLASSIFICATION OF CLUSTERS IN REGIONAL DEVELOPMENT SYSTEM

This article discusses the methodological basis for the formation of industry clusters and the features of cluster formation. Basic models of clusters and their classification according to several criteria are presented. Based on the systematization of scientists' views on clusters, a classification of their forms and types is given. It was noted that the issue of cluster development is becoming the object of regional and national policy. Three groups of basic models of industrial economic clusters are described Scottish, integrative, Italian. The difference between the concepts of a regional cluster and an industry cluster is explained. The importance of developing the organizational and economic mechanism for the formation of clusters, both economically and socially, in the development of regions is emphasized.

Текст научной работы на тему «ТАСНИФОТИ ИЛМИИ КЛАСТЕРҲО ДАР НИЗОМИ РУШДИ МИНТАҚА»

УДК 330

DOI 10.24412/3005-8023-2024-2-117-126

ТАСНИФОТИ Ризозода Тура Раббим, муовини ректор оид ба ИЛМИИКЛАСТЕРХ/ОДАР робитацои байналмилалй, д.и.и.,профессори ДДХрСТ;

НИЗОМИРУШДИ Зиёева Ша^нозахон Зарифцоновна, докторанти соли МИНТАДА 2-юми кафедраи Идоракунии ицтисодиёт ва

маркетинги МДТ "ДДХба номи ак. БТафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)

НА УЧНАЯ Ризозода Тура Раббим, проректор по КЛАССИФИКАЦИЯ международным связям, д-р экон. наук, профессор КЛАСТЕРОВ В СИСТЕМЕ ТГУПБП; Зияева Шахнозахон Зарифджановна,

РЕГИОНАЛЬНОГО докторант 2 курса каф. управления экономикой и РАЗВИТИЯ маркетингаГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова" (Худжанд, Таджикистан)

SCIENTIFIC Rizozoda Tura Rabbim, Deputy Rector for International CLASSIFICATION OF Relations, Doctor of Economics, Professor of TSULBP; CLUSTERS IN REGIONAL Ziyoeva Shahnozahon Zarifjonovna, the 2-nd year DEVELOPMENT SYSTEM Doctoral student, Department of Economic Management

and Marketing State Education Institution under SEI «KhSU named after academician B. Gafurov» (Tajkistan, Khujand) e-mail: ziyaeva.1997@gmail.com

Асосцои методологии ташаккули кластерцои соцавй ва хусусиятцои фарцкунандаи ташаккули кластерцо баррасй шудаанд. Моделцои базавии кластерцо ва гуруцбандии онцо аз руи якчанд хусусиятцои хос пешнщод гардидааст. Дар заминаи низомбандии ацидацои олимон оид ба кластерцо гуруцбандии шакл ва намудцои онцо оварда шуааст. Зикр гаридааст, ки масъалаи рушди кластерцо ба объекти сиёсати минтацавй ва миллй табдил меёбад. Се гуруци моделцои базавии кластерцои ицтисодии соцавй - шотландй, цамгирокунанда, итолиёвй тавсиф шудааст. Фарци байни мафцумцои кластери минтацавй ва кластери соцавй баён шудааст. Муциммияти коркарди механизми ташкилию ицтисодй оид ба ташаккули кластерцо цам аз цицати ицтисодй ва цам аз цицати ицтимой дар рушди минтацацо таъкир гардидааст.

Калидвожа^о: кластерцои соцавй, кластерцои минтацавй, гуруцбандии кластер, модели шотландй, модели итолиёвй, моделцои базавии кластерцо

Рассматриваются методологические основы формирования отраслевых кластеров и особенности их формирования. Представлены базовые модели кластеров и их классификация по нескольким признакам. На основе систематизации взглядов ученых на кластеры дана классификация их форм и типов. Отмечено, что проблема развития кластеров стала объектом региональной и национальной политики. Описаны три группы базовых моделей отраслевых экономических кластеров - шотландская, интегративная, итальянская. Объясняется разница между понятиями "региональный кластер" и "отраслевой кластер". Подчеркнута важность развития регионального организационно-экономического механизма формирования кластеров и в экономическом, и в социальном плане.

Ключевые слова: отраслевые кластеры, региональные кластеры, классификация кластеров, шотландская модель, итальянская модель, базовые модели кластеров

«BECTHMK TrynBn», ebinycK 2 (99), 2024

This article discusses the methodological basis for the formation of industry clusters and the features of cluster formation. Basic models of clusters and their classification according to several criteria are presented. Based on the systematization of scientists' views on clusters, a classification of their forms and types is given. It was noted that the issue of cluster development is becoming the object of regional and national policy. Three groups of basic models of industrial economic clusters are described - Scottish, integrative, Italian. The difference between the concepts of a regional cluster and an industry cluster is explained. The importance of developing the organizational and economic mechanism for the formation of clusters, both economically and socially, in the development of regions is emphasized.

Key-words: industry clusters, regional clusters, cluster classification, Scottish model, Italian model, basic cluster models

flap Ha3apuau Myocupu H^THcogueTH MHHTa^a gap caMTH TamKHjH ucTexconoT ucTH^ogau ycny6u KnacTepH MaB^eu Maxcycpo umron MeKyHag. flap unMy aManuau H^THCogH OHg 6a KnacTepxo gap mapoHTH MyocHp aHgemaxou ryHoryH MaB^ygaHg. Ohhmohh pyc MeHmHHHHa H. r. Ba KanycTHHa H.M. gap 6opaH MyHgapu^au KnacTepxou H^THCogH nyHHH H6po3 KapgaaHg: "KoHcempaTCHaH ^yrpo^H"; goHpaH BaceH HmTHpoKgopoH Ba MaB^ygHaTH "MaccaH MyxHM"; hxthcoc; HaBOBapH; MaB^yguaTH po6uTaxo Ba xaMKopuu 6aHHH a^3oeHH KnacTep; pa^o6aT Ba xaMKopH; gaBpau xaeTH" [6, c.23].

Oap^ry3opH 6aHHH Ma^xyMxou KnacTepu «MHHTa^aBH» Ba «coxaBH» MyxHM acT. Arap caMapau a3 xaMKopuu TamKHnoTxou 6a KnacTep goxunmyga, $a^aT 6o BocuTau KopxoHaxou caHoaTH 6a gacT oBapga maBag, oHpo 6a KnacTepu caHoaTH e kh 6a rypyxu KnacTepxou coxaBH Bopug KapgaH MyMKHH acT. Arap KnacTepxo gap acocu rypyxu coxaxou 6o xaM ano^aMaHgu ryHoryH, MacanaH coxau KHmoBap3H 6o caHoaTH KopKapg, e hh kh coxau xH3MaTpacoHH gap ^anaMpaBH aK MHHTa^a Maxcyc rapgoHga maBaHg, oh rox ohxo 6a KnacTepxpu MHHTa^aBH goxun MemaBaHg. A3 ^ux,aTH ^yrpo^H nyHHH KnacTepxo MeTaBoHaHg gap xygygu aK BunoaT, e hh kh aK Hox.ua, e aK maxp TamaKKyn e6aHg.

flap 3aMHHau HH3oM6aHguu a^ugaxou onHMoH oug 6a KnacTepxo rypyx6aHguu maKn Ba HaMygxou 3epuHH oHxopo (pacMH 1) nemHHxog HaMygaH ^oh3 acT [1, c. 16 Ba 5, c. 69 ]:

PacMul

Гурухрандии кластерхр

Гурузцбандии кластерх,о

Дискрети

корхонахои

автомобилсозй;

мошинсозй;

инчунин

ташкилотхои

сохахои

сохтмон ва истехсоли масолех,и сохтмон

Совдви Инноватсионн Наклиёти-логистнкй Эчоди Сайёхи

cox.au кимиёвй; селлюлозаю когаз; сохахои металлургия ва инчунин кишоварзй, саноати хурокворй технологиями иттилоотй; биотехнология; маводи нав Ширкатхое, ки ба наклиёти бахрй, дарёй, хдвой, комплексхои логистика ва гайра махсус гардонида шудаанд. Амалисозии фаъолияти эч,одй (мачалла, кинематография) Корхонахои сохахои гуногуни марбут ба хизматрасонй ба сайёхон

Умуман кластерной минтацавй гурухи ширкатхое мебошанд, ки аз нуктаи такрористехсолоти молу хизматрасонихо, чойгиршавии чугрофй ба хам алокаманд буда, махсулотхои тайёрро истехсол ва пешниход менамоянд. Бо вучуди ин кластерхо метавонанд натанхо дар худуди як, балки дар худуди якчанд минтака чойгир шаванд.

Кластерной дискретй корхонахоеро дар бар мегиранд, ки махсулотро истехсол мекунанд (ва бо хизматрасонихо алокаманд), ки аз компонентхои дискретй, аз чумла корхонахои автомобилсозй, мошинсозй ва гайра, инчунин ташкилотхои сохахои сохтмон ва истехсоли махсулоти сохтмонй иборат аст. Маъмулан, чунин кластерхо аз корхонахои хурду миёна - тахвилгарон, ки дар атрофи корхонахои чамъкунй ва ташкилотхои сохтмонй инкишоф меёбад, ташкил мешаванд.

- Кластерной сонавй ташкилотхоеро, ки ба сохахои равандии кластерй тааллук доранд, аз чумла сохахои кимёвй, селлюлозаю когаз, сохаи металлургия, кишоварзй, саноати хурокворй ва гайраро дар бар мегиранд.

-Кластерной инноватсионй дар сохахои технологияхои иттилоотй, биотехнология ва гайра инкишоф меёбанд. Кластерхои инноватсионй аз микдори зиёди ташкилотхои нав иборат мебошанд, ки дар раванди махсусгардонии технология ва натичахои фаъолияти илмие, ки дар муассисахои тахсилоти олй ва ташкилотхои илмй гузаронида мешаванд, арзи хастй мекунанд.

-Кластерной наклиётй-логистикй дар маркази худ комплекси инфрасохторй ва ташкилотхоро доранд, ки барои нигохдорй, хифз, гусел кардан, бурда расонидани молу махсулот ва мусофиронро пешбинй шудаанд. Ин намуди кластерхо дорои ташкилотхое мебошанд, ки дар сохтори худ иншооти инфрасохтори бандарй, наклиёти бахрй, дарёй, хушкигард, хавой, комплексхои логистика ва гайра доранд.

-Кластерной эчодй кластерхое мебошанд, ки барои амалисозии фаъолияти эчодй (масалан, кинематография, рузномаю мачалланависй), асосан дар сохахои эчодй инкишоф меёбанд;

-Кластерной сайёнй кластерхое мебошанд, ки мачмуи ташкилотхои гуногуни марбут ба сохаи сайёхиро дар бар мегиранд. Вазифаи онхо пешниходи хизматрасонй барои конеъ гардонидани талаботи сайёхон мебошад.

Мархила ба мархила масъалаи рушди кластерхо ба объекти сиёсати икттисодии минтакавй ва миллй табдил меёбад. Баланд бардоштани ракобатпазирй ва навгароии сохахои алохида ва ё минтакахо хадафи стратегии кулли кишвархои чахон мебошад. Аз ин лихоз дар сиёсати иктисмодии бештари давлатхо таъсис ва рушди кластерхо мавкеи хоса дорад.

Ташаббусхои кластерй метавонанд ба тахкими робитахои байникорхонавй, сохтани инфрасохторхои зарурй, дастгирии корхонахои инноватсионй, тадкикот ва ё коркардхо равона карда шаванд. Олимони гуногун таъкид менамоянд, ки самаранокии ташаббусхои кластерй дар мавриди зерин ба зухур мерасад: агар кластерхо ба таври пурра тахия шуда бошанд. [2, с.13]

Дар навбати худ, кластерхои минтакавй ба чунин намудхо чудо мешаванд:

Расми 2

Намудцои кластерной минтаца

- Кластерной "маршаллианй" - ширкатхои хурде мебошанд, ки дар як соха тавассути мубодилаи захирахои умумй эхё мегарданд. Чунин намуди кластерхо дар саноати пойафзоли Италия, саноати дузандагии Туркия ва Хиндустон бештар маъмуланд. Айни замон ташкили чунин кластерхо дар сохаи кишоварзй ва озукавории Гурчистон низ амалй шуда истодааст.

- Кластерной "радиалй" - аз тарафи корхонахои калони васлкунй дар саноати мошинсозй ва электронй таъсис дода мешаванд. Масалан, дар Детройт ё Италияи Шимолй чунин кластерхо ба назар мерасанд. Хусусияти асосии чунин кластерхо дар он мебошад, ки як ширкати калон (як ё якчанд) накши «марказ», «тичорати решавй»-и иктисоди минтакаро мебозад. Дар баробари ин, муносибати байни «марказ» ва дигар чузъхои кластер метавонад хам кавй ва хам заиф бошад. Асоси механизми мавчуд будани чунин кластерхо истифодаи зерпудрат ва аутсорсинг мебошад.

- Кластери "шабакавй" - мачмуи ширкатхое мебошад, ки ба таъминоти истехсолот аз корхонаи берун аз кластер нигаронида шудааст. Ин намуд кластер аксар вакт дар натичаи сиёсати пешрафтаи чалби сармояи хоричй ба минтака (кучонидани истехсоли чузъхо) ба вучуд меояд. Ширкатхо дар чунин кластерхо хам аз дигар истехсолкунандагони як занчири технологй ва хам аз ракибони дар минтака мавчудбуда нисбатан мустакиланд. Дар баробари ин, ракобат байни "шабакахо" махдуд мебошад, зеро онхо аксар вакт намудхои гуногуни махсулотро истехсол мекунанд.

- Кластери "ба давлат занчирбанд" (state anchored cluster) - мачмуи корхонахое, ки фаъолияти иктисодии онхо дар минтака ба корхонаи давлатй, аз кабили донишгоххо ё муассисахои давлатй, пойгохи низомй, корхонахои дифой алокаманд мебошанд. Технопаркхо ба категорияи чунин кластерхо дохил мешаванд.

Дар ташаккули кластерхо дар худуди минтакахои алохидаи Чумхурии Точикистон амалишавии чунин хадафи стратегй, яъне "таъмини амнияти озукаворй" такони нав бахшид. Зеро кластерхо бояд барои баланд бардоштани хосилнокй, истифодаи самараноки заминхои кишоварзй, таъмини ракобатпазирии субъектхои хочагидорй дар сохаи аграрй мусоидат намояд. Оид ба масъалаи истифодаи самараноки заминхои кишоварзй олимони ватанй Ризокулов Т.Р. ва Акбарзода А. чунин кайд намудаанд: "Тибки маълумотхои оморй сарбории демографй ба хар гектари заминхои кишоварзй хар сол афзоиш дошта, алалхусус соли охир нисбат ба соли 2013 сарбории мазкур 1,31 маротиба зиёд гаштааст, ки шадидии талаботи чамъиятиро ба захирахои замин инъикос менамояд. Бо вучуди он вайроншавии шароити экологй, афканиши партов, моддахои зарарнок ба атмосфера, тагйирёбии иклим дар чахон, амалй намудани низоми мусоиди "гирдгардиши заминхои кишт" холати хосилхезии заминхои киштро кохиш дода, чараёни деградатсияи заминро таквият мебахшад. Дар сохаи кишоварзй муаммохои сершумор ба миён омада, ба некуахволии ахолии минтака таъсир мерасонанд. Барои рох надодан ба холатхои бухронй баланд бардоштани истифодабарии заминхои кишоварзй, омузиши тачрибаи хоричй хело муфид аст." [10, с. 24]

Сохаи кишоварзй дар Чумхурии Точикистон дар шароити муосири чахонишавй талаботи бозори дохилию хоричиро конеъ карда наметавонад. Дар бисёр корхонахои хурду миёнаи кишоварзии кишвар хачми истехсоли ноустувор, зиёд шудани харочоти хариди масолех, тачрибаи минималии маркетинг ва фуруши махсулот мавчуд аст.

Дар шароити ракобати баланди муосир дар бозори чахонии махсулоти озукаворй, бахши агросаноатии Точикистон бо назардошти чорй намудани дастовардхои илму техника (ноу-хау) хам дар истехсолот ва хам дар системаи идоракунии истехсолот ба диверсификатсияи босуръат ниёз дорад.

Дар Чумхурии Точикистон, ки иктисодиёташ агросаноатй аст, диккати хамаи сохторхо

ба хамин соха чалб карда шудааст. Хукумати Чумхурии Точикистон бо назардошти хамин нукта, ^арори "Консепсияи ташаккул ва рушди кластерхои агросаноатй дар Чумхурии Точикистон ба мухлати то соли 2040" [7, с. 3] ^абул кардааст. Амалигардии ин консепсия бо ^арори № 566 раиси Хукумати Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон аз 28 октябри соли 2020 огоз ёфтааст.

Ма^сад аз таъсис ва рушди кластерхои агросаноатй дар Чумхурии Точикистон баланд бардоштани ра^обатпазирии махсулоти кишоварзй дар бозорхои дохилй ва хоричй дар асоси хамкорй, хамгирой, чорй намудани равишхои инноватсионй ва илмию техникй дар идоракунй ва кишоварзй, технологияхои хозиразамон, хизматрасонии махсус, инчунин мустахкам намудани хамкории байниидоравй ва байнисохавй мебошад. Таъсиси кластери агросаноатй имкон медихад, ки дар як давраи муайян ширкатхои гуногун бо хамдигар робитахои истехсолиро муттахид намуда, нигохдорй, инти^ол ва фуруши махсулоти кластерро дар сатхи интизорй амалй намоянд.

Мухавдщони хоричй Истомина Л. ва Крупский Д. [1, с. 17] моделхои базавии кластерхои и^тисодии сохавиро ба 3 гурух чудо намудаанд:

- модели шотландй;

- модели хамгирокунанда;

- модели итолиёвй.

Дар кишвархои Иттиходи Аврупо модели шотландй бештар пахн гаштааст. Дар ин модел асоси истехсолотро корхонаи ягонаи умумй ё ин ки якчанд корхонахои калону хурду миёна ташкил ва идора менамоянд. Тачаммуи ра^ибон, харидорон ва тахвилгарон ба рушди махсусгардонии самаранокии истехсолот оварда мерасонад, ки дар ин чо кластер корхонахо ва бисёр ташкилотхои хурдро ташкил мекунад.

Масалан, кластери навоваронаи худудию истехсолии дар и^тисодиёти Федератсияи Россия, Кам - «ИННОКАМ» (Чумхурии Тотористон, Руссия). Кластер дар наздикии як шахри хурди Нижнекамск чойгир буда, дар таравдиёти вилоят ва умуман кишвар на^ши асосиро мебозад. Кластер 274 корхонаро дар бар мегирад, ки ба он 170 корхонаи хурд, якчанд ташкилотхои илмию тад^и^отй ва таълимй, ма^омотхои идоракунанда ва муассисахои рушд дохил мешаванд. [11, с 2].

Бартарии кластер дарачаи баланди муттахидсозии иштирокдорон (яъне худуди чойгиркунй) мебошад. Масалан дар Ч,СК КАМАЗ-и Федератсияи Русия дар радиуси 30 километр корхонахои асосии «ядрой» чойгиранд: комплекси нафтукимиёвй ва заводи чарх. Дар кластер та^рибан нисфи каучуки синтетикии истехсоли умумироссиягй ва инчунин, хачми калони пластмасса, мошинхои вазнинбор ва чарххо истехсол мешавад.

Кластерхо метавонанд аз чониби донишгоххо ва ташкилотхои илмй таъсис дода шаванд. Чунин кластерхоро хамгирокунанда меноманд, ки онхо корхонахоро дар атрофи фаъолияти илмии худ муттахид менамоянд.

Намунаи чунин модел кластери биотехнологии Бостон-Кембрич (ИМА) мебошад, ки яке аз калонтарин генераторхои навоварони чахон мебошад. Кластер аз марказхои калони илмй — донишкадахои олй ва марказхои тиббй ташаккул меёбад. Кластер сохторест, ки як ^атор донишгоххои калонро, ба монанди Донишгохи Гарвард ва Донишкадаи технологии Массачусетс, ва марказхои пеш^адами тиббй, садхо ширкатхои биотехнологй, дорусозй ва биотехнологияро дар бар мегирад.

Мисоли дигар, кластери биотехнологии Саскачеван дар Канада мебошад. Модели сеюм - модели итолиёвй мебошад, ки хамкории васеътар ва баробарии корхонахои хурд, миёна ва калони сохибкориро пешбинй мекунад. Бартарии чунин кластер дар як чо тачаммуъ шудани корхонахои хурду миёна (КХМ) аст, ки аз хисоби истифодаи и^тисодиёти беруна, дар ми^ёси истехсолот, назар ба ширкатхои калон бештар ра^обатпазир мебошад. Гузашта

аз ин, тачрибаи чахонй нишон медихад, ки дар таркиби кластерной муваффак корхонахои хурду миёна, ки одатан аз 50% зиёданд, сахми калон доранд.

Дар ин мачмуь чандирй ва мутобикшавии корхонахои хурду миёнаро аз чихати навоварй, ногузирии онхо дар истехсоли кисмхои хурд ва пешниходи хизматхои истисной кадр мекунанд.

Дар ташкил намудани кластерхо чунин муаммохо халли худро талаб менамоянд:

- махсусгардонии сохавии корхонахои минтака ва хачми онхо, аз он чумла шумораи коргарони соха;

- нишондихандахои фаьолият, аз чумла сатхи махсулнокй ва маош ва инчунин тамоюли пайдоиши корхонахои нав;

- тахкими минтакавй, ки бо нишондихандахои умумии ракобатпазирии минтака ва мавчуд будани кластерхои алокаманд тавсиф карда мешавад;

- хамчун мавчудият ва тавоноии ташаббусхои кластерй сатхи хамкорй ва сармояи ичтимоии минтакавй муайян карда мешавад;

- дигар сохторхои омилй, аз он чумла сохторхои корхонахо дар кластерхо.

Ч,алби ширкатхои абаркудрат аз як сохахои якхела ва гуногун бо максади сохтани

инфрасохтори истехсолй барои бехтар намудани муошират ва мубодилаи иттилоот байни ширкатхои кластерии мавчудбуда мухим мебошад.

Мавчудияти кластер ракобатпазирии ширкатхоро бо се рох амалй мекунад: тавассути баланд бардоштани кобилияти навоварй, афзоиши махсулнокии мехнат, васеьшавии худуди истехсолот.

Кластер корхонахои гуногунро якчоя намуда, на танхо захирахо, балки намуди сохтории онхоро низ тагйир медихад. Бо ин хадаф, дар дохили кластер фазои нав, мухити истехсолии мусоид ташаккул меёбад, ки хам барои рушди ташкилотхои таркибии кластер ва хам барои бехтар гардонидани имкониятхои такрористехсол мусоидат менамояд. Дар ин радиф зарурати васеь пахн кардани ташкили намудхои имконпазири кластерхо ба миён меояд. Аз ин лихоз минбаьд дар стратегияи рушди минтака ба масьалаи рушди кластерхои истехсолй ахаммияти хоса дода мешавад. Ч,алб намудани мактабхои олй, институтхои тахкикотй ба узвияти кластерй фаьолнокии инноватсионии онхоро дар чомеа таьмин менамояд.

Намунаи стратегияи ичтимое, ки ба ташаккули кластерхо нигаронида шудааст, тачрибаи вилояти Карлсруэ (Олмон) мебошад, ки дар он кластерхо дар халли яке аз мушкилоти шадиди минтака - нарасидани кувваи кории баландихтисос ба назар мерасад. Вазифаи асосие, ки ин чолиб гардонидани кластер барои мутахассисони сохибихтисос, пеш аз хама, аз руи параметрхои ичтимой мебошад, ба миён гузошта ва хал карда мешавад.

Сухан дар бораи сохтани инфрасохтори пурраи ичтимой дар чахорчубаи кластер меравад, ки аз хадафи инноватсионй пайдо мекунад. Зеро сохахои маориф ва илм на танхо чанбахои воридшавии технологияхои инноватсионй, иловатан истехсол ва пешниходи молу хизматрасонихои сифатан навро низ дар фаъолияти кластерхо бо тарзи доимй чустучу менамояд, ки дар шароити муосири рушд ахаммияти хеле калон дорад. Инчунин, М.Портер нишон медихад, ки кластерхо на танхо барои ба даст овардани фоида, балки хамчун худшиносии одамон, барпо намудани муносибатхо дар чамъият ва мухити бехтарини навоварй хизмат мекунанд[8, с. 211]. Дар таьрих, хусусиятхои муносибатхои чомеа ва тарзи хаёти чомеахои дар кластери фархангй ахаммияти хоса доранд. Олимони рус И. Абанкина ва К. Зинковский дар тадкикотхои худ амалишавии хадафхои инноватсионии кластерхоро дар таъмини рушди устувори иктисодиёти Русия таъкид намуда, сахми маорифи кишварро иброз намудаанд. Аз нигохи онхо, кластер бояд дар фаъолияти худ хамгироии илм ва истехсолотро пайгирй кунад. Алалхусус дар халли муаммохо, расидан ба максадхо, коркард ва истифодаи стратегия ва механизмхо; сохтани

технологиях^, нaвовapй свхми институтхои илмй дap ^хони мyосиp хело талон aст. Институтхои илмй бо pоxи мyттaxид кapдaни илм Ba истехсолот дap чоpчyбaи клaстеp бapои бapомaдaн бa сaтxи ^хонй, тaъмини parçобaтпaзиpй кушиш бa хapч медиxaнд.

Дap тв^ибви paвaнди тaшaккyли клaстеp бa xодисaxои тarçсимшaвй Ba гypyxбaндии тaшкилотy мyaссисaxо дyчоp шyдaн мумкин aCT. Ин одaтaн бa якчояшaвии шaклxои aллaкaй мaвчyдбyдaи мyносибaтxои бaйни коpхонaxо (бисёpтap дap aсоси соxaвй бyдaн), бидуни бa он воpид кapдaни ягон чизи нaв, ё ки тaшкили клaстеpxо тaнxо 'gap pyи коFaз" овapдa меpaсонaд. Чунин клaстеpxо, мyтaaсифонa, добили ^бул нестaнд.

Аз ^xara методологй тaшкили клaстеpxо дap aсapи Ю.В.Гpомико [9, с. 23] бappaсй шyдaaст. Тиб^и в^идаи y, бapои сохиб шyдaн бa чунин тaмоюлxои pyшд, клaстеpxо, нaбояд дap зaминaи системaxои кyxнaи тaшкилй, бaлки aз ибтидо бояд дap зaминaи плaтфоpмaxои инновaтсионй сохтa шaвaнд. Твнхо дap ин Ba^r клaстеp бa як комплекси нaмyди мypaккaб тaбдил меёбaд, ки бa мyaйян нaмyдaни минтarçaxои сapмоягyзоpии aфзaлиятнок имконият медиxaд. Аз нукгаи нaзapи Ю.В. ^омико тaшкили клaстеpxо тaшкили низоми техникй, гyмaнитapй Ba тaбиaтшиносиpо пешбинй мекyнaд.

Дap низоми мaоpиф низ клaстеpxо тaшкил кapдaн мумкин aст, ки онхо бa инкишофи фaъолонaи шaклxои шaбaкaвии xaмкоpй, лоиxaxои шaбaкaвй, aз чумлв лоиxaxои бaйнaлмилaлй, чaлби мyaссисaxои тaълимй бa paвaндxои пешpaфтaи инновaтсионй мyсоидaт менaмоянд.

Дap и^тисодиёти минтак^ клaстеpxои pyшди инновaтсионии илмию технологй Ba pyшди мухити фapxaнгй Ba эчодии миш-arça (кишвapxо, шaxpxо Ba Faйpa) ё клaстеpxои инноввтсионии и^тимой-и^тисодй хеле зapypaнд.

Твшвккул Ba pyшди клaстеpxо хвм дap свтхи дaвлaтй Ba хвм дap свтхи минтarçaвй бояд бв чунин пpинсипxо чaвобгy бошвнд (чaдвaли 1) [3, с. 89]:

Цадвали 1

Принсип.\ои ташаккули кластера ва рушди он.\о_

Номгуй Мо^ият

^инсипи сaмapaнокй Пpинсипи сaмapaнокй ин pyшди свмтхои aфзaлиятноки клaстеpxое мебошaд, ки вллвквй, тв6ивтвн твшвккул ёфтaaнд Ba имконият медиxaнд, ки зaхиpaxои моддй, молиявй, меxнaтй Ba твшкилй сaмapaноктap тв^сим кapдa шaвaнд.

^инсипи ягошгии идоpaкyнии стpaтегй Пpинсипи ягошгии идоpaкyнии стpaтегй вз зapypaти твшкили системви мугашвккил ибоpaт буда, мarçсaди фвъолияти онхо бв сохвхои aфзaлиятноки тapaвдиёти и^тисодиёти мит^з мутоби^вт мекyнaд Ba бв ш^швхои фвъолияти тaшкилот-иштиpокдоpони клaстеp мухолиф несганд.

Пpинсипи тaxкypсии хукукй Пpинсипи тaxкypсии ху^у^й ин звмитаи ягоши меъёpии ху^у^й, ки бв твшвккули шapоити швффоф бapои хвмви възоёни Rracrep мусоидвт мекyнaд, ки дap ояндв хapочоти тpaнзaксиониpо бв тaвpи нaзappaс кохиш медихвд.

Пpинсипи xaмкоpй Ин пpинсип xaмкоpии пaйвaстaи yнсypxои клaстеp, ки xaвaсмaндии хвмохвнгшудв, звмиши иттилоотии хвмохвнгшудв, бaнarçшaшpии xaмоxaнгшyдapо дap 6BP мегиpaд

Принсипи шаффофият Ин принсип шаффофияти чараёнхои молиявии кластер, яъне фаъолияти аъзоёни кластериро дар бар мегирад.

Принсипи фоидаи эквивалентй Принсипи фоидаи эквивалентй барои фарохам овардани шароити мусоид барои ташкилот-иштирокдорони кластер истифода бурда мешавад.

Тибки ин принсипхо бояд мониторинги пешгуии омилхои таьсиррасон гузаронида шавад. Ч,анбаи асосии фаъолияти самараноки кластер ин тахия ва татбики накшахои кории ба хам алокаманд дар хамаи сатххои фаъолияти кластер аз руи доираи катъии нишондихандахо ба хисоб меравад.

Храмин тавр, дар раванди ташаккули стратегияхои худии иктисодй-ичтимой минтакахо бояд афзалиятхои усули кластериро максаднок истифода баранд. Дар гузаронидани сиёсати кластерй муайян намудани имкониятхо, ташаккул додани шароити мусоид барои дастгирии рушди органикии онхо: усулхои директивии идоракунй ва маблаггузории мустаким бояд пешгирй карда шаванд.

Дар баробари ин, ташаккул ва пешравии кластерхо аз дахолати самараноки макомоте, ки ба баланд бардоштани самаранокии иктисодиёти худуд манфиатдор мебошанд, вобаста аст. Сиёсати иктисодие, ки ба дастгирии ширкатхои кластерй равона карда шудааст, аз сиёсате, ки ба дастгирии корхонахои сохтори алохида нигаронида шудааст, бояд фарк намояд. Усулхои интихобии кумаки давлатй ва дастгирии давлатй чои худро ба тадбирхои умумии рушди инфрасохтори кластерхо медиханд. Махз мавчудияти инфрасохтор, аз чумла кадрхои махсус омузонидашуда, ниходхои инноватсионй, тахкурсии хукукй, ниходхои танзимкунанда нахуст фаъолияти самараноки кластерхро таъмин менамояд, сипас бахри баланд бардоштани ракобатпазирии он мусоидат мекунад.

Махалли чойгиршавии чугрофй принсипи мухимтарини мавчудияти кластер мебошад [4, с.62]. Махалликунонии аъзоёни асосии кластер, инчунин инфрасохтори наклиётию иттилоотй имкон медихад, ки хамкории аъзоёни кластер - кооператсияхо, гояхо, ивази технологияхо, навоварихо, кадрхои омузонидашуда амалй карда шавад. Айни замон худуди кластерхо ба шарофати рушди шабакахои наклиётй ва воситахои муосири алока (Интернет, технологияи ракамй) васеъ шуда истодаанд.

Бояд иброз кард, ки дар шароити хозира дар самтхои афзалиятноки рушди иктисодй, ташаккули кластерхо дар сохаи саноатй барои мустахкам намудани ракобатпазирии давлат равона мегардад.

Хамин тарик, коркарди механизми ташкилию иктисодй оид ба ташаккулли кластерхо хам аз чихати иктисодй ва хам аз чихати ичтимой дар рушди минтакахо хело мухим аст. Зеро тавассути кластеронй нахуст харочоти истехсолот кохиш дода шуда, сипас нишондихандахои молиявии корхонахо метавонад назаррас афзоиш ёбад, ки ин хадаф хамкории муваффаки ширкатхоро таъмин хохад кард.

ПАЙНАВИШТ:

1. Истомина Л. А., Крупский Д. М. Кластеры в регионах: «за» и «не против»: учебное пособие - Минск: Альтиора Форте, 2019. - 117 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Кетельс К., Процив С. Кластеры и новый путь роста для Европы, 2013. - 73 с.

3. Булочников П.А. Формирование региональных кластерных структур как инструмент стратегии социально-экономического развития региона / П.А. Булочников // Петербургский экономический журнал. - 2020. - № 2. - С. 82-91.

4. Погонин А.В. Экономическое развитие региона с учетом кластерного подхода в контексте экономики города / А.В. Погонин //Вестник Пермского университета 2012. - Экономика. Вып. 4(15). - С. 57-63.

5. Цихан Т.В. Кластерная теория экономического развития / Т.В. Цихан // Теория и практика управления. - 2003. - № 5. - С. 65 - 74.

6. Меньшенина И. Г., Капустина Л. М. Кластерообразование в региональной экономике: монография / Федер. агентство по образованию, Урал. гос. экон. ун-т / И. Г. Меньшенина, Л. М. Капустина. - Екатеринбург: Изд-во Урал. гос. экон. ун-та, 2008. -154 с.

7. Консепсияи ташаккул ва рушди кластерхои аросаноатй дар Цум^урии Тоцикистон ба муулати то соли 2040, Замимаи Дарори Хукумати Цум^урии Тоцикистон, ш. Душанбе, аз 28 октябри соли 2020. № 566. - 13 с.

8. Портер, М. Международная конкуренция / Пер. с англ. Под ред. В.Д. Щетинина / М. Портер. - Москва: Международные отношения, 1993. - 896 c.

9. Громыко Ю.В. Что такое кластеры и как их создавать? / Ю.В. Громыко // Альманах «Восток». - 2007. - № 1(42). - С. 21-27.

10. Ризокулов Т.Р. , Акбарзода А. Управление земельными ресурсами сельского хозяйства в регионах: зарубежный опыт // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. - 2020. - №2 (83). - С. 22-31.

11.Центр кластерного развития и проектного управления Республики Татарстан / Электрон. текстовые дан. - Казань: 2024 / Режим доступа: http://www.innokam.ru, свободный. (дата обращения: 24.01.2024).

REFERENCES:

1. Istomina L. A., Krupsky D.M. Clusters in the Regions: "For" and "Not Against" / Textbook -Minsk: Altiora Forte, 2019. - 117. Ketels C., Protsiv S., Clusters and the New Growth Path for Europe, WIFO, Vienna. 2013. -73 pp.

2. Ketels C., Protsiv S. Clusters and the New Growth Path for Europe / WIFO, Vienna. 2013. -73 pp.

3. Bulochnikov P.A. Formation of Regional Cluster Structures as a Tool for the Strategy of SocioEconomic Development of the Region " // Petersburg Economic Journal. - No. 2. - 2020. - 82 - 91pp.

4. Pogonin A.V. Economic Development of the Region, Taking into Account the Context of the City s Economy /Bulletin of Perm University 2012 - Economic. Part 4 (15). - 57-63pp.

5. Tsihan T.V. Cluster Theory of Economics. Theory and practice of management. - 2003 № 5. -65-74pp.

6. Menshenina I. G., Kapustina L. M. Cluster Formation in the Regional Economy: monograph /; Feder. education agency, Ural. state econ. univ. - Ekaterinburg: Ural Publishing House. state economics University, 2008. - 154 pp.

7. The concept offormation and development of Industrial Clusters in the Republic of Tajikistan until 2040 // Annex to the Decree of the Government of the Republic of Tajikistan, sh. Dushanbe, October 28, 2020. No. 566. - 13 pp.

8. Porter, M. International Competition: Transl. from English / Ed. V.D. Shchetinina. - M. : International relations, - 1993. - 896pp.

9. Gromyko Yu.V. What are Clusters and How to Create Them? / Yu.V. Gromyko //Almanac "East". - 2007. - No. 1(42). - PP. 21-27.

10.Rizokulov T.R. , Akbarzoda A. Land Management in Agriculture in the Regions: Foreign Experience. // Bulletin of the Tajik State University of Law, Business and Politics. Social Science Series. - 2020. - No. 2 (83). - PP. 22-31.

11. Center for Cluster Development and Project Management in the Republic of Tatarstan / Electronic. text data - Kazan: 2024 - Access mode: http://www.innokam.ru, free. (date of appeal: 01/24/2024)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.