CC BY
13ТДУ 811.111.26
ТАСНИФОТИ ФЕЪЛХОИ БАЁНКУНАНДАИ МУНОСИБАТИ Э^СОС ВА ^ОЛАТ ДАР ЗАБОНХОИ АНГЛИСЙ ВА ТОНИКИ
Дустмуродов Р. Ш., Цонмардов З. А., Бодамаев М. У.
Донишгоуи давлатии молия ва ицтисоди Тоцикистон Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Х,ар як вохиди сарфии забон тарзи истифода ва ифодаёбии худро дорост. Рочеъ ба тамоми конуну коидахои сарфиву савтиёти забонхои мукоисашаванда забондонону забоншиносон, махсусан сарфиён меъёри истифодабариро дар асархои худ нишон додаанд. Агар дар грамматика (сарф) новобаста аз забон ба хатохо рох дихем, хам мазмуни чумла коста мегардад ва хам коида истифодабарии он вайрон мешавад. Х,амин нозукихоро дар рафти тарчумаи маводхои илмиву бадей дар забонхои мавриди тахкик мушохида кардан мумкин аст. Феълхои баёнкунандаи муносибати эхсос ва холат, низ тарзу усул ва коидахои хоси истифодабарии худро доранд ва барои дурусту бе хато истифода бурдани он бояд тамоми нозукихою тамоми пахлухои онро хуб омухт.
Пешрафтхои кунунй дар чодаи забоншиносии киёсй-таърихй, типологй ва мукоисавй, омузиши фархангхои гуногун боиси таваччухи зиёд ба тарзи изгори мухаббат миёни мардумони фархангхои мухталиф дар мавридхои гуногун шудаанд. Аз чумла, инсоният чй гуна ба танзим даровардани аксуламали эхсосии худро тибки меъёрхои ичтимоиву фархангии муайяннамудаи фархангхои ба он тааллукдошта меомузад. Бинобар ин, маколаи мазкур ба тахкики ифодаи лингвистии эхсосот дар забонхои англисй ва точикй бахшида шудааст. Бо ин максад, дар асоси усули максадноки интихоб гунахои бисёре дар забонхои тахкикшаванда мавриди тахкик карор гирифтаанд. Сипас, бо истифода аз тахлили типологияи мукоисавй намудхои гуногуни феълхои ифодагари "муносибати эхсос" чун мавзуи тадкик интихоб шуданд. Натичахои тахлил нишон медиханд, ки сохибзабонон дар ифодаи хиссиёти худ намудхои гуногуни феълхои эхсосиро истифода мебаранд.
Мувофики акидаи забоншиноси полшагй Анна Вежбитская мафхумхои эхсосотиро ба категорияхои зерин чудо кардан мумкин аст:
1. "чизи хубе руй дод" (масалан, шодмонй ё хушбахтй);
2. " чизи бад руй дод" (масалан, гаму гусса);
3. ''чизи бад руй дода метавонад / мешавад" (масалан, тарсу харос);
4. "ман намехохам, ки чунин чизхо рух диханд" (масалан, хашм ё газаб);
5. "фикр кардан дар бораи одамони дигар" (масалан, хасад ё бадхохй);
6. ''фикр дар бораи худамон'' (масалан, шарм ё пушаймонй) [3, с. 46].
Дар асоси таснифоти пешниходнамудаи Вежбитская феълхои ифодагари эхсосро дар забонхои точикиву англисй метавон чунин гурухбандй намуд:
Цадвали 1
Гурухбандии феълхои эхсосй дар забони англисй
Нишонахои таснифоти Вежбитская чизи хубе руй дод чизи бад руй дод чизи бад руй медихад ман намехохам, ки чунин чизхо рух диханд фикр кардан дар бораи одамони дигар фикр дар бораи худамон
Феълхои муносибати эхсос дар забони англисй to believe to oblige to shout to annoy to admire to venture
to convince to be down to frighten to trouble to confide to dare
to amuse to labor to be afraid of to tease to be accused of to intend
to indulge to cry to wonder to get on nerves to put up with to discourage
to ease to feel to doubt to observe to admire
silly
to assure to shiver to commend
to brighten to tremble to suppress admiration
to expect
to enjoy
to wish
Цадвали 2
Гурух/бандии феълхри эх;сосй дар забони англисй
Нишона^ои таснифоти Вежбитская чизи хубе руй дод чизи бад руй дод чизи бад руй медихад Ман намехохам, ки чунин чизхо рух диханд фикр кардан дар бораи одамони дигар фикр дар бораи худамон
Феълхои муносибати эхсос дар забони точикй ба вачд омадан гиря кардан вахшат кардан асабонй шудан дилдорй кардан хичолат кашидан
розй будан кахр кардан тарсидан барафрухтан лутф кардан пушаймон шудан
дуст доштан норохат будан мутаваччех шудан газаб кардан беобуру шудан
хушхол шудан гуса хурдан токат надоштан фарёд задан чуръат доштан
дилгарм шудан бад будан бетоб шудан фош кардан
осудахотир будан хавсала кардан саргардон шудан дод задан
хушрафторй кардан, умед доштан гич шудан дудила шудан лаънат фиристодан
хавас кардан дил шикастан тааччуб кардан озор расонидан
бахона кардан хаста шудан
нола кардан бад гуфтан
Дар мархилаи дувум типологияи эхсосот барои муайян кардани навъи мафхумхои эмотсионалй интихоб карда шуд. Дар натича, ин ду модел хамчун асоси умумй барои муайян кардани муносибати намуд / рамз дар хикояхои муаллифони точик ва англис хидмат карданд. Типология инхоро дар бар мегирад: "мафхум (концепция), хиссиёт, рефлексхо, ифодахои гайриихтиёр ва ифодахои ихтиёрй".
Мафхум ё худ консепсия рафтореро, ки таъсири мусбат ё манфии рухиро дар бар мегирад, ки дар натича намудхои гуногуни эхсосот, ба монанди гаму андух, ва эхсоси гунаох, дилгирй, хаячон ва хавасро ба вучуд меоранд. Аз тарафи дигар, рефлексхо ба шахс барои пешгирии тахдидхо ва зарархои ошкоркунандаи хассос, ба монанди тарс, нафрат ва тааччуб кумак мекунанд.
Илова бар ин, ифодахои гайриихтиёри консепсия, хиссиёт ё рефлекс, рафтори дигаронро аз чихати водима, сурхи ва туршруёна дар бар мегирад. Ифодахои ихтиёрй бошанд, бо тасмимхои маъмулй бармеангезанд, аз кабили ханда ва газаб, ки рафтори дигаронро рохнамой мекунанд. Дар дохили хар як таксономияхо, якчанд зергуруххои эхсосй ё гипонимхо мавчуданд, ки хар яке фаркиятхои олитаринро дар бар мегиранд, ки дар натича фахмиши хамачонибаи эхсосот ба вучуд меояд.
Масалан, дар забони англисй як катор калимахое мавчуданд, ки эхсосоти некро ифода мекунанд, ба монанди joy (шодмонй), happiness (хушбахтй), content (хушхолй), delight (лаззат), relief (осоиш), excitement (хаячон), hope (умед) ва pleasure (лаззат).
Маврид ба ёдоварист, ки феълхои ифодагари муносибати эхсосу холат дар забонхои тахкикшаванда якранг нестанд. Масалан дар забони англисй феълхое хастанд, ки дар
замонхои давомдор ё чараёндор истифода намешаванд ва махз ана хаминхо ба гурухи феълхои муносибати эхсос ва холат тааллук доранд, ки онхоро дар худи забони англисй stative verbs ва ё attitude verbs меноманд. Хилофи коидаи мазкур ин гурухи феълхо дар забони точикй дар замонхои давомдор истифода мешаванд: I see her - Ман уро мебинам.
Феълхои ифодакунандаи муносибати эхсосу холатро дар забонхои точикй ва англисй метавон боз ба таври зерин тасниф ва ё гурухбандй намуд:
1. Феълхои дарки чисмонй (verbs of physical perception):
to feel - хис кардан,
to hear - шунидан
to see - нигаристан, дидан
to smell - буйидан, буй кардан
to sound - садо додан, овоз додан
to taste - лаззат доштан
2. Феълхои холати эхсосй ё эхсосот (verbs denoting emotions):
to admire - мафтун кардан
to adore - парастидан, ситоиш кардан
to care for - гамхори кардан
to detest - безор будан
to dislike - бад дидан; дуст надоштан
to enjoy - халоват бахшидан
to hate - бад дидан
to like - маъкул будан
to love - дуст доштан
to prefer - афзал донистан
to respect - эхтиром кардан
3. феълхои ифодакунандаи хохиш (verbs denoting wish):
to covet - хохон будан to desire - майл доштан to want - хостан to wish - хохиш кардан
4. Феълхои фаъолияти идрок, феълхои ифодакунандаи равандхои зехнй (verbs denoting mental processes):
to believe - бовар доштан to expect - ,f vf]yjb abrh rfhlfy to forget - фаромуш кардан to know - донистан to mean - маъно доштан to notice - таваччух кардан
to realize - фахмидан, дарк кардан to recognize - шинохтан to remember - ба хотир овардан to seem - ба назар намудан to think - фикр кардан to understand - фахмидан 5. Феълхои муносибат (relational verbs):
to appear - хозир шудан, пайдо шудан to belong - таалук доштан to concern - алока доштан, вобаста будан
to consist - b,jhfn ,elfy (fpxbpt) to contain - lfh,fh ljinfy? ijvbk ,elfy to cost - арзидан, арзиш доштан to depend - мутеъ будан, дастнигар будан
to deserve - kjb; ,elfy? cfpjdjh ,elfy to fit - мувофи; будан, андоза будан to have - ба маънои доштан, доро будан
to include - дабар гирифтан
to involve - чалб кардан
to lack - набудан, ниёз доштан
to matter - эътибор доштан
to need - эхтиёч доштан, хочатманд
будан
to owe - карздор будан, карз доштан; миннатдор будан, сипосгузор будан to own - сохиб будан, дар ихтиёр доштан
to possess - дхЬ, ,elfy? ljhj ,elfy to require - талаб доштан, лозим доштан
to resemble - хаммонанд будан, шабохат доштан
Бояд кайд намуд, хамаи ин феълхоро дар хотир нигох доштан лозим нест, танхо дар хотир доштан кифоя аст, ки онхо ба кадом гуруххо таксим мешаванд. Чизи асосие, ки бояд дар хотир дошт, ин аст, ки феълхои холат амалхои чисмиро ифода намекунанд: I can't see him as a doctor - Ман уро табиб тасаввур карда наметавонам He is seeing his friends after meeting. - У баъд аз мулокот бо рафиконаш вомехурад. Феъли see ба маънои дидан (феъли дарки чисмонй) феъле, ки холати хиси бинишро ифода мекунад, дар муддати тулонй кор фармуда намешавад, балки ба маънои "вохурдан" ё "гусел кардан", дар замони давомдор истифода мешавад [3, с. 49].
Маврид ба ёдоварист, ки феълхои ифодагари муносибат ва холати эхсос дар забони англисй метавонанд хам ба хайси феълхои фаъол ва хам холат корбурд шаванд.
Х,амин тавр, гуфтахои болоро ба назар гирифта, хулоса баровардан мумкин аст, ки таснифоти феълхои ифодагари эхсос дар забонхои англисй ва точикй мавзуи бахсталаб ва тахкикшаванда буда, инсоният барои ба танзим даровардани аксуламали эхсосии худ тибки меъёрхои ичтимоиву фархангии муайян онро меомузад.
Адабиёт
1. Абдуллозода Р. Иборауои халцй./Р. Абдуллозода. - Душанбе: Дониш, 1974. - 205 с.
2. Акрсмов М. Иборауои сифстии забони тоцик./М. Акрсмов. - Душанбе: Дониш, 1977. - 165 с.
3. Вежбитская А. Семантические примитивы /А. Вежбитская. Введение / Семиотика /Под. ред. Ю.С. Степанова. -М., 1983.
4. Гинзбург Р., Хидекель С., Медникова Э., Санкин А. Глагольные словосочетания в современном английском языке.//Р. Гинзбург., С. Хидекель., Э.Медникова., А. Санкин. - М.: Просвещение, 1975. - 302 с.
5. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Кит. дарсй (Нашри академикй). Цилди 2. - Душанбе: Дониш, 1989. - 280 с.
6. Мамадназаров А. Фаруанги донишгоуии англисй - тоцикй /А. Мамадназаров. - Душанбе, 2011.
7. Нагзибеков Б. Глаголы речи и их объектные связи в русском и таджикском языках / Б. Нагзибеков // Мацмуаи коруои тадцицотии омузгорон. - Душанбе, 1994.
8. Русско-таджикский словарь. - М., Сталинобод, 1949.
9. Уфимцева А.А. Семантика слова //Аспекты семантических исследований / А.А. Уфимцева - М., 1980.
10. Фаруанги забони тоцикй. Ц. 1,2 - М.: Сов. энсиклопедия, 1969. - 951, 947 с.
ТАСНИФОТИ ФЕЪЛХОИ БАЁНКУНАНДАИ МУНОСИБАТИ ЭХСОС ВА ХОЛАТ ДАР ЗАБОНХОИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧИКЙ
Маколаи мазкур ба мавзуи таснифоти феълхои баёнкунандаи муносибати эхсос ва холат бахшида шудааст. Дар маколаи мазкур доираи таснифоти феълхои ифодагари эхсос дар забонхои англисй ва точикй, ки яке аз мавзуъхои бахсталаб ва тахкикшаванда мебошад, сухан меравад. Инчунин, мафхумхои эхсосотиро мувофики гуфтаи забоншиноси полшагй Анна Вежбитская ба категорияхои гуногун чудо кардан мумкин аст, ки дар макола муфассал нишон дода шудаанд. Максади макола омузиши феълхои баёнкунандаи муносибати эхсос ва холат дар забонхои точики ва англисй, муайян намудани мутобикати гурухбандй ва таснифоти онхо мебошад. Натичаи тадкикот нишон дод, ки феълхои баёнкунандаи муносибати эхсос ва холат ва воситахои ифодаи онхо дар забонхои гуногун яке аз мавзуъхои чолиби диккат буда, дар забонхои мухталиф роху воситахои махсуси ифодаи худро доранд. Бояд зикр намуд, ки феълхои ифодагари муносибати эхсос ва холат дар забонхои тахкикшаванда дар услуби бадей ба таври васеъ корбурд мешаванд. Феълхои баёнкунандаи муносибати эхсос ва холат дар харду забон дорои таснифоти сохторй, услубй ва гурухй мебошанд. Аз ин ру, хангоми интихоби мавзуи макола кушиш намудем, ки ба хамин хусусиятхои хоси онхо, яъне ба таснифоти гурухии онхо дар забонхои мукоисашаванда рушанй андозем.
Калидвожахо: баёнкунандаи эхсосй, феъл, забони точикй, забони англисй, типология, муносибат, хушбахтй, хиссиёт.
КЛАССИФИКАЦИЯ ГЛАГОЛОВ ВЫРАЖАЮЩИХ ОТНОШЕНИЕ ЧУВСТВА И СОСТОЯНИЯ В АНГЛИЙСКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ
Данная статья посвящена теме классификации глаголов выражающих отношение чувства и состояния. В данной статье рассматриваются рамки классификации глаголов выражающих чувства в английском и таджикском языках, что является одной из наиболее дискуссионных и исследуемых тем. Также по мнению польского лингвиста Анны Вежбицкой эмоциональные концепты можно разделить на разные категории, о который подробно рассказывается в статье. Цель статьи заключается в изучении глаголов, выражающих отношение чувства и состояния в таджикском и английском языках, определение сочетаемости их группировки и классификации. Результаты исследования показали, что глаголы выражения отношения эмоции и состояния и средства их выражения в разных языках являются одним из наиболее интересных предметов и имеют свои способы и средства выражения в разных языках. Следует отметить, что в изучаемых в художественном стиле языках широко используются глаголы, выражающие связь эмоции и состояния. Глаголы, выражающие отношение эмоции и состояния, в обоих языках имеют структурную, стилистическую и групповую классификации. Поэтому, выбирая тему статьи, постарались уточнить эти особенности их групповой классификации в сопоставимых языках.
Ключевые слова: эмоциональное выражение, глагол, таджикский язык, английский язык, типология, отношение, счастье, эмоция.
CLASSIFICATION OF VERBS EXPRESSING STATE AND FELLING IN TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
This article deals with the classification of verbs expressing state and felling (emotion) in Tajik and English languages. This article discusses the scope of the classification of emotive verbs in English and Tajik, which is one of the most controversial and researched topics. Also, according to Polish linguist Anna Wierzbicka, emotional concepts can be divided into different categories, which are described in detail in the article. The purpose of the article is to study the verbs expressing the relationship of emotion and situation in the Tajik and English languages, to determine the compatibility of their grouping and classification. The results of the study showed that the verbs of expressing the
relationship of emotion and state and the means of their expression in different languages are one of the most interesting subject and have their own ways and means of expression in different languages. It should be noted that verbs expressing the relationship of emotion and state are widely used in the languages studied in the artistic style. The verbs expressing the relationship of emotion and state in both languages have structural, stylistic, and group of classifications. Therefore, in choosing the subject of the article, tried to clarify these features of their group classification in comparable languages.
Keywords: emotional expression, verb, Tajik language, English language, typology, attitude, happiness, emotion.
Дар борам муаллифон
Дустмуродов Роммз Шодимуродович
Ассистенти кафедраи забонхои хоричй Донишгохи давлатии молия ва щтисоди Точикистон
734067, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Нахимов, 64/14 Тел.: (+992) 93 559 55 93 E-mail: romiz-1988@mail.ru
Ч,онмардов Зулфикор Абдуфотеховмч
Унвончуи кафедраи забоншиносй ва типологияи мукоисавй Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе,
х. Рудакй, 121
Тел.: (+992) 938 51 05 43
E-mail: j onmardov93@gmail.com
Бодамаев Махмадчон Умаровмч
Муаллими калони кафедраи забонхои хоричй Донишгохи давлатии молия ва щтисоди Точикистон
734067, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе, к. Нахимов, 64/14 Тел.: (+992) 93 555 88 29 E-mail: mahmadjon1973@mail.ru
Об авторах
Дустмуродов Ромиз Шодимуродович
Ассистент кафедры иностранных языков
Таджикский государственный финансово-
экономический университет
734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
ул. Нахимова, 64/14
Тел.: (+992) 93 559 55 93
E-mail: romiz-1988@mail.ru
Джонмардов Зульфикор Абдуфотехович
Соискатель кафедры языкознания и
сопоставительной типологии
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 938 51 05 43
E-mail: j onmardov93@gmail. com
Бодамаев Махмадджон Умаровмч Старший преподователь кафедры иностранных языков
Таджикский государственный финансово-
экономический университет
734067, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
ул. Нахимова, 64/14
Тел.: (+992) 93 555 88 29
E-mail: mahmadjon1973@mail.ru
About the authors
Dustmurodov Romiz Shodimurodovich
Assistant of the Department of Foreign Languages Tajik State University of Finance and Economics 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Nakhimov st., 64/14 Ph.: (+992) 93 559 55 93 E-mail: romiz-1988@mail.ru
Jonmardov Zulfiqor Abdufotehovich
Researcher of the Department of Linguistics and Comparative Typology Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121 Ph.: (+992) 938 51 05 43 E-mail: jonmardov93@gmail.com
Bodamaev Mahmadjon Umarovich
Senior lecturer of the Department of Foreign Languages
Tajik State University of Finance and Economics 734067, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Nakhimov st., 64/14 Ph.: (+992) 93 555 88 29 E-mail: mahmadjon1973@mail.ru
