CC BY
31
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 81 ББК 81.2-2
ОИДБА МАСЪАЛАИАНГЕЗИШИ АзимоваМатлюбаНуриддиновна, д.и.ф, СЕМАНТИКИИ ВОХЦДХрИ профессори кафедраи фонетика ва ФРАЗЕОЛОГИИ ЗАБОНХРИ лексикологияи забони англист МДТ "ЦДХ ба АНГЛИСЙВА ТОЦИКЙ номи акад. БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
К ПРОБЛЕМЕ Азимова Матлюба Нуриддиновна, д-р
СЕМАНТИЧЕСКОЙ филол.наук, профессор кафедры
МОТИВИРОВАННОСТИ фонетики и лексикологии английского
ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ АНГЛИЙСКОГО языка ГОУ «ХГУ имени академика
И ТаАДЖИКСКОГО ЯЗЫКОВ Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
TO THE PROBLEM Azimova Matlyuba Nuritdinovna, Dr. of OF SEMANTIC MOTIVATION Philology, Professor of the department of
OF PHRASEOLOGISMS phonetics and lexicology of the English language OF ENGLISH AND under the SEI "KSU named after acad. TAJIK LANGUAGES B.Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL:azimova. matluba. n@mail. com
Калидвожа^о: ангезаи маънои, таркиби фразеологи, рехтауо ва омехтауои фразеологи, идиома, мацоз, воуидуои фразеологии мацози, воуидуои фразеологи
Ангезиши семантикии воуидуои фразеологи дар забонуои англиси ва тоцики барраси шудааст. Намудуои асосии сохтори- грамматикии иборауо оварда шудаанд. Цайд карда мешавад, ки воуидуои фразеологи доираи хеле васеи семантикиро дар бар мегиранд, дар уоле ки кисми махсуси ин навъро истилоуоте ташкил медщанд, ки маънои цузъуои онуо аз цщати фразеологи номаудуд аст. Дар байни онуо зарбулмасал, иборауои хосияти эвфеми дошта, муцоисавй уастанд, ки дар асоси образуои адабиёти бадеи ё аз воцеауои таърихи, урфу одат ва эътицоди илми бармеоянд. Таулили сохтори, семантики ва функсионалию услубии гуруууои лексикию мавзуии номбаршуда нишон медиуад, ки имкониятуои ташаккул ва хосияти истеъмолии забонуои англиси ва тоцики рангинанд.
Ключевые слова: семантическая мотивированность, фразеологические сочетания, фразеологические единства, метафорическое переосмысление, метафора, метафорические фразеологические единицы, фразеологизмы-идиомы
Рассматривается семантическая мотивированность фразеологизмов английского и таджикского языков. Приводятся основные структурно-грамматические типы словосочетаний. Отмечается, что фразеологические единицы включают достаточно широкий семантический диапазон, при этом особую часть данного типа составляют термины, значение компонентов которых фразеологически не ограничено. Среди них представлены пословицы, обороты эвфемистического характера, сравнения, обороты, основанные на образах из художественной литературы или возникшие на основе
исторических событий, обычаев и поверий. Структурный, семантический и функционально-стилистический анализ перечисленных лексико-тематических групп показывает, насколько богаты и разнообразны возможности тематических групп ФЕ в сопоставляемых языках.
Key-words: semantic motivation, phraseological combinations, phraseological unities,
metaphoric recomprehension, metaphor, metaphorical phraseological units,
phraseologisms-idioms
The article dwells on semantic motivation of phraseologisms in English and Tajik languages. There are adduced basic structural-grammatical types of word-combinations. It is underscored that phraseological units include a considerably wide semantic range; herewith, a special part of this type consists of terms; the meaning of the latters' components being not limited. Among them there are proverbs, phrasemes of euphemistic character, similes, phrasemes referred to belles-letters images or those ones which appeared due to certain historic events, customs and legends. Structural, semantic and functional-stylistic analysis of the enumerated lexico-thematic groups shows how rich and variegated the potentialities of thematic groups of PhUs are in the correlated languages.
Мафхуми вобастахои фразеологй илман асоснок буда, таркибхои аналитикй бештар бо маънои гайриозод, дар алокамандй бо яке аз чузъхо ифода меёбад. Ин чунин маъно дорад, ки таркибхои фразеологй дар асоси чузъхои махдуди вожахо бо маънои мачозй кор фармуда мешаванд ва яке аз чузъхо образноканд. Чузъхои фразеологй одатан ба таркиби якхелаи озод, ки аз як калима иборатанд, мувофикат намекунанд (1, с. 45-46). Намудхои асосии сохторию грамматикии иборахо:
1. Иборахои феълй бо исм (моделхои V + N = N + V): bear а grudge (malice, spite), break gloom (silence, spell, etc) -обу оташ будан; дил бохтан; реша давондан; чанг анчом анчом ёфтани чанг; сабил мондан ва гайра.
Барои забонхои муосири точикй ва англисй ташаккули микдори зиёди таркиби фразеологии феълй хос аст, ки дар онхо феълхои гуруххои муайяни маъной, масалан, феълхои дарки визуалй (look - ниго^ кардан), феълхои ифодакунандаи хар гуна таъсир ба ашё (take -гирифтан) дар забони англисй доираи семантикии худро хеле васеъ намуда, аксаран мушаххасияти худро аз даст медиханд ва бо гуруххои муайяни исмхо муттахдц мешаванд (take fancy (liking), take need (pains, trouble) take offense (umbrage) - гунохро ба гардани худ гирифтан. Дар забони точикй дар ин бобат феълхои кардан, шудан, гаштан, хурдан, задан, супоридан, доштан, афтидан, афтодан ва гайра дар ташаккули вохидхои фразеологй, ки ахамияти хоса доранд, унсурхои таркибии феълхои ба истилох мураккаб ё махсулноканд.
2. Иборахои феълй бо исм бо пешванд (модели V + prep N= prep N+V): come into being - пайдо шудан, take into account - ба хисоб гирифтан; fall into a rage - аз кавли худ баргаштан; ба дасти фаромуши супоридан - фаромуш кардан, шабро ба руз овардан -шабро руз кардан.
3. Чузъхои феълй бо сифатхо ё зарфхо: (моделхои V + Adj \ Adv = Adj \ Adv + V): make sure - кушиш кардан; put right - ислох намудан; бефоида набудан; хангу манг шудан — парешон шудан; бо камоли масъулият гузоштан (дар бораи савол) ва f.
4. Чамъбасти исмхо бо сифатхо (ва сифати феълии навъхои I ва II дар вазифаи сифат) (моделхои кисми / Adj + N = N + Part / Adj) maiden attempt - кушиши аввал; purchasing power - кобилияти харидорй ва f. - чашмаи нур; чашми шоди; хусни адаб, чашми равшан - шодй; гурги борондида; бахти баргашта; дили шикаста ва f.
5. Чузъхои пешояндй бо исмхо (модели prep N): flash of hope - нишонаи умед; flood of anger — оташин шудан; flow of conversation - сухбати самимй ва f. Модели пешояндй бо исмхо яке аз хусусиятхои фарккунандаи забони англисй буда, он дар вохидхои фразеологии забони точикй ифода намешавад.
Дар рехтахои фразеологй чузъхои таркибй ба маънои ягонаи умумй ба кор мераванд. Рехтахои фразеологй бо ягонагии таркиб ва маъно сершумор буда, аз руйи вазифахои синтаксисй ва хусусиятхои услубй комилан ба маънои мачозй корбаст мешаванд. Академик В.В.Виноградов кайд мекунад: «Намуди дигари гуруххои фразеологй устувор буда, аз чихати семантика чудонашаванда - ифодагари маънои яклухти ягона мебошад. Дар он ин маънои яклухт ангезанда буда, аз омезиши маънохои чузъхои луFавй бармеояд» (4, с. 26).
Рехтахои фразеологй муносибатхои гуногуни семантикиро фаро мегиранд. Дар байни онхо зарбулмасал, макол, хикматхои мардумй хастанд, ки дар асоси образхои адабиёти бадей сохта шудаанд ё ба вокеахои таърихй, урфу одатхои миллй асос меёбанд. Ба ин навъи ВФ иборахои касбй бо маънои мачозй низ мансубанд.
Вохидхои фразеологй аз мачмуи калимахои маъмул дар натичаи гирифтани маънои мачозй пайдо мешаванд, мисли чизеро об кардан, шамол хурдан, цог задан, ба сари касе обрехтан — you know, not that I know и др... After that do you think I could marry you ? Not if I know it (4, с. 68-161).
^исмати хоси вохидхои фразеологиро истилохоте ташкил медиханд, ки маънои чузъхои онхо дар доираи вохидхои фразеологй махдуд нестанд. Иборахои истилохй дар илм, сиёсат, номхои топонимй зиёданд, нигаред: gum up the works - вайрон кардани хама чиз; Not to know if one is standing on one's head or one's heel - парешон шудан, худро гум кардан; дасту по хурдан; add fuel to the fire - ба болои сухта намакоб; корро расво кардан. Обигарм, Чилучорчашма, Xucopu Хасана ва f.
Дар ташаккули рехтахои фразеологй воситахои синтаксисй, эвфонй ва услубй низ иштирок мекунанд.
Омилхои лексикию грамматикии вохидхои фразеологй дар ташаккули хусусиятхои семантикии ВФ таъсири калон мерасонад. Маънои вохидхои фразеологй низ тавассути образнокй ва як катор воситахои бадей, аз чумла эвфонй муайян карда мешавад. Дар ташаккули семантикаи рехтахои фразеологй мушаххасан маънои мансубияти лексикию грамматикии фразологизмхо накши мухим мебозад (2, с.92).
Объекти ифодакунандаи вохидхои фразеологй хаёти одамон бо хосиятхои гуногун -сарулибос, хурок, нушокй, эхсосот, ходисахои табиат, хайвонот бо усулхои метафора сурат мегирад.
Тафсири мачозии прототипхои вохидхои фразеологй, махсусан иборахои таFЙирёбанда яке аз мухимтарин сарчашмахои Fаноманди фразеологизмхои хар як забон, аз чумла, забонхои мукоисавй мебошад. Мачоз ба навъхои гуногуни ифодаёбии ВФ, шабохати вокей ё тасаввурй асос ёфта, ба мафхуми шахс, Fайришахс ё хар ду нисбат дошта метавонад. Аксаран антропосентризм самти асосии ташаккули семантикии вохидхои фразеологиро муайян мекунад, зеро вохидхои фразеологй дар мачмуъ бештар ба шахс ё мафхуми ба у алокаманд дахл доранд. Ифодаёбии хусусиятхои шахс хамчун чанбаи мухимми эхсосй дошта дар бахои манфй ё мусбат чамъбаст мегардад, ки онхо чун заминаи хосилшавии тасаввурот чи дар нутки шифохй ва чи дар образхои манфй ё мусбати асархои бадей хидмат менамоянд. Хдтто аз руйи ВФ метавон дар бораи мазмуни гуфтор ё навиштор тасаввурот пайдо кард: a snake in the grass, a stab in the back, a break in the
clouds, a diamond of the first water -корд задан аз пушт (тудмат), садои осмони бегубор (ногадон), оби шаффоф (тоза, соф) ва f. Вале маънои водиддои фразеологй бо камоли равшанй дар матн муайян мегардад, ки инро дар асардои бадей ва публитсистй бо тобишдои дам манфй ва дам мусбат дидан мумкин аст: Dr. Jekyll and Mr. Hyde- шахсест, ки дар вай дам некй, дам бадй FOлиб меояд (дар повести Р.Л. Стивенсон "The Strange Case of Dr. Jekyll and Mr.Hyde" ^адрамони некход доктор Ч,екил давра ба давра ба чаноби бадход Хайд табдил меёбад); ups and downs - и^бол ва бадбахтй, пастй ва баландидо.
1. Бахои манфй дар ифодаи шахс ба маънои кучида (мачозй) асос ёфтааст: а) шабодати синну сол: babies and sucklings- навчавонон, одамони тамоман бетачриба (му^оиса кунед, дануз шир дар лабаш хушк нашудааст); б) шабодати мав^еъ. : a round peg in a square hole (ё a square peg in a round hole) - одами номувофи^; a snake in the grass -каждуми таги бурё. Дар водиддои фразеологй бадои манфй бартарй доранд.
2. Бахои мусбат дар ифодаи шахс: a tower of strength - такягоди боэътимод, шахсе, ки ба у мисли девори сангин такя кардан мумкин аст (шекспиризм) - шабеди ^удрат; a big gun - шахси мудим "шишка" (айнан: "силоди вазнин") - монандй дар мудиммият; Lone Ranger - ^адрамони тандо; ритсари сайёра (айнан: «бустери тандо» - ^адрамони машдури Fарбидо) - шабодати рафтор.
3. Бахои муътадил дар ифодаи шахс ба шабодати мав^еъ асос меёбад: back-room boys — кормандони лабораториядои махфй.
Бадои мусбат ё манфй дар объекти тафаккури мачозй дар рехтадои фразеологй инчунин метавонад дар таъини ашё (исмдои Fайришахс) ифода ёбад.
1 .Бадои манфй дар таъини ашё (исмдои Fайришахс): a stab in the back - корд задан аз пушт, дамлаи хиёнаткорона - шабедии амал; the last straw— косаи охирин (косаи лабрез). "Yellow dog" - мансуб ба коргарони одй; a bitter pill to swallow - сухани талх; gall and wormwood - чизи манфур, нафратовар (айнан: "зарда ва явшон") - шабеди дисси таъм. Тафаккури мачозй дар водиддои фразеологии теги бисмил —дар забони точикй дар асоси истифодаи хусусияти сифатии предмет теF (корд); щтраи охирин - (косаи лабрез) - то интидо ва f.
2. Бадои мусбат дар таъини объектдо ^айришахс): the breath of smb's nostrils -зарурати даётан мудим, он чизе, ки барои инсон дамчун даво зарур аст; а break in the clouds - нури умед (айнан: «шикасти абрдо») - шабодати амал = хонаи умед; хонаи мурод.
4. Бадо надодан: fox and hounds - «рубод ва сагдо» (бозии кудаконе, ки дар он яке медавад ва дигарон уро дастгир мекунанд); ducks and drakes - «блин» (бозй иборат аз партофтани сангдои дамвор ба руйи об) — шабодати даракат; So, strange... a ray of hope and lack of light at the end of tunnel simultaneously (Ш. 4; 20). During the small years, I used to go fishing with my father. Oh, those small years (Ш 4; 67); мушу гурба — гурба ва муш (бозии бачагона).
Дар байни водиддои фразеологй иборадои мачозй дастанд, ки дар заминаи эвфемизмдо сохта шудаанд, яъне хусусиятдои сифатии мафдумдоро ба маънои мачозй нармтар (ё боадабонатар) ифода менамоянд. Му^оиса кунед ифодаи марг ё шайтон дар фразеологизмдо дар забондои мавриди му^оиса: the great (ё the last) enemy - "душмани бузург (ё охирин)"; the last great change, one's (или the) last sleep, the never ending sleep -хоби абадй; a leap in the dark - «чадиш ба номаълум» (сухандои охирини файласуфи англис Т. Гоббс (1588-1679) чунин буд: I am about to take ту last voyage, a great leap in the dark. Шайтон: the Evil One - ^увваи бадй; the father of lies (библ.) — падари дуруFдо; Old Harry (Nick, Poker или Scratch) (инч. the old adversary, boy, enemy или gentleman), old gooseberry - душмани адли башар; the prince of darkness - шоди зулмот; the evil (или the
wicked) Spirit рухи бад. Муодилхои точикй: ба хоби абади рафтан - дар хоби човидона будан; чон ба Чаббор супоридан - чашм пушидан ва f.
Маънои мачозй аксар ба муболота асос меёбад, масалан: a bull in a china shop -айнан: фил дар дукони зарфхои чинй; a bull of Bashan (библ.) — одам бо овози раъдвор; карнайи Ерихон (айнан: «Гови Васан»); Рустами дастон; Рустами замон ва f.
Дар ифодаи сермаъной (метонимия) муносибатхои гуногун мушохида мешаванд, ки намудхои сермахсули онхо чунинанд:
а) истифодаи номи узв ба чойи вазифаи вокеии он, ё номи шахсони алохида дар ифодаи ашё: Big Bertha — «Бертаи калон» (силохи дурзане, ки аз он немисхо дар давраи чанги якуми чахон ба Париж тир - холй карда буданд, аслиха ба номи фрау Берта Круп фон Болен - зани истехсолкунандаи аслиха Круп фон Болен гузошта шудааст);
б) дар забони англисй инчунин истифодаи номи куча ба чойи муассисае, ки дар он чойгир аст ва ё одамони бо он алокаманд хеле маъмул аст: Downing Street (ё Number Ten)
- Хукумати Англия (дар Даунинг Стрит, 10 дар Лондон аст - кароргохи расмии сарвазир); Fleet Street - матбуоти англисй (редаксияхои рузномахои калонтарин дар Флит - стрит, ки дар Лондон чойгиранд); Harley Street - чахони тиб (Харли - стрит куча дар Лондон аст, ки дар он бисёр табибони машхур зиндагй мекунанд); Lombard Street - маркази молиявии Англия (як катор бонкхои калонтарин дар кучаи Ломбард - стрит дар шахри Лондон чойгиранд); Wall Street - хукмронони молиявии амрикой (Уолл - стрит дар кучаи Ню Йорк аст, ки дар он бузургтарин бонкхо, биржахои тичоратй чойгиранд) ва f.;
в) ивази чузъ ба кулл: bread and butter - як пора нон, нони харруза = кути лоямут; ба мисли хамин дар забони точикй; молу хол - боигарй; кору кочол — ашё ва f.
г) вохидхои фразеологии ифодакунандаи шахс: a friend in need - дусти чонй = дусти цони, дастгир дар нокоми; guardian angel - фариштаи нигахбон; шахси мехрубон, Fамхор; а Jack in office - парастори мансаб, мансабдуст; a Jack of all trades = панц панцааш хунар ; an old bird = гурги борондида - каси ботачриба, пухтакор ва f.
д) вохидхои фразеологии ифодакунандаи сифат ва эхсосоти одамон: airs and graces -рафтору кирдор; the bowels of compassion - хисси дилсузй; fair play - одоб, росткавлй; high spirits —кайфияти хуб; дар забони точикй албастии тайёр - бадафт;захри мор -бадзабон; булбули гуё (хоно) — хушгуфтор; деви мазанг - баднамо; аз дахон буи шир омадан - хеле чавон будан; бо як чашм нигох кардан - холисона бахо додан ва f.
ж) вохидхои фразеологии ифодакунандаи хурок ва нушок: Adam's ale (мутан.)-«шароби Одам», об; angels (или devils) on horseback— «фариштагон (ё шайтонхои) савори асп», а сир that cheers but not inebriates -"нушокие, ки шуморо хандон мекунад, аммо маст намекунад", чой; food for the gods — Fизои худохо; a hot dog (амер.) — сандвич бо хасиби гарм; spotted dick ё (dog) - пудинг бо мавиз.
з) вохидхои фразеологии ифодакунандаи хайвонот, парандагон, мохихо: denizens of the deep —зерибахрй (дар бораи мохй, харчанг ва f.); the king of beasts - шохи хайвонот ; the king of snakes - шохи морон; the king of mice - мири мушон; the king of birds—шохи паррандагон; укоб; the ship of the desert— киштии биёбон, уштур ва f.
е) вохидхои фразеологии ифодакунандаи ходисахои табиат, обу хаво: skipper's daughters
- мавчхои баланди кулласафед; a fine day for the (young) ducks (fine), (great) weather) - "хавои хуб барои мурFобй" (рузи боронй); Indian (ё St. Martin's) summer —тирамохи тиллой - рузхои гарму хушки охири тирамох; King's (ё Queen's) weather — хавои хуб, (сабох, дар забони точикй) субх; ситораи субх- Зухра; зарбофти руз - субхидам.
Рехтадои фразеологии феълй метавонанд маънои пурра ё нопурраи мачозй дошта бошанд. Навъдои асосии маънои кучида дар заминаи метонимия ва ташбед сурат мегиранд. Водиддои фразеологии сермаъно аксар муболиFанок ё эвфемистй мебошанд. Бештари водиддои феълй ба шахс, амалдои ичрокардаи шахс ё долати у нигаронида шудаанд. Водиддои фразеологие, ки ба одам дахл надоранд, хеле кам вомехуранд, масалан: blow great guns — Fурриш кардан (дар бораи туфон; Fурриши туфон нисбати Fурриши тупдо).
Бисёр водиддои фразеологии мачозй, ки чузъдои аслии ондо феълдои be ва have -будан дар забони точикй долати инсонро ифода менамоянд, масалан: be in smooth water — дар оби дамвор будан - душворидо, мушкилотро паси сар кардан, ба "бандари ором" расидан; be on one's bones (гуфт.) - дар долати душвори моддй будан, ба ифрот расидан; ба нукта расидан, дар тунукоба мондан; be (ё have) one's head in the clouds - болои абрдо парвоз кардан; дар дунёи дигар будан; have a bone in one's (ё the) throat (гуфт.) - дарфе гуфта натавонистан ва f.
Феълдои be, have дар баъзе водиддои фразеологй метавонанд бо феълдои дигар иваз карда шаванд, аз чумла, дар забони англисй ин водиддо дорои таркиби луFавии кисман умумй буда, аз феъли get сар шуда, одатан маънои аз як долат ба долати дигар гузаштани шахсро доранд. Барои забони точикй муносибатдои синонимии феълдои мураккаб бо будан, шудан, аз чумла, барои ифодаи долати муайян ё тавлиди долат як вокеаи маъмулист. Водиддои фразеологии зеринро мукоиса кунед: be in hot water — дар мусибат будан —get into hot water— ба бадбахтй дучор шудан; be in somebody's bad books - ба цауру газаби касе дучор шудан — get into somebody's bad books - ба кадру Fазаби касе дучор гаштан.
Муболота яке аз воситадои бадеии ифодаи маънои водиддои фразеологй мебошад: eat out of smb. 's hand - ром шудан, итоаткор будан(айнан: «аз дасти касе чизе хурдан»); flog a dead horse — тамоман бедуда сарф кардани вакт. Маънои мачозй дар чунин водиддои фразеологй дар асоси мукоисаи чузъдои феълй бо дамон калимадои берун аз водиди фразеологй ба вучуд омадааст, мукоиса кунед: hitch one's wagon to a star— аробаи худро ба ситора бастан, шудратпараст будан; таке а mountain out of a molehill = аз пашша фил сохтан.
Дар забони точикй рехтадои фразеологй, ки дар сохтори ондо чузъи асосй зарф аст, кам дучор мешаванд. Аз ин ру, мо дар заминаи тадлили ин мавод ба маводи забони англисй такя кардем. Водиддои фразеологии сифати феълй, ки аломатдои амал, долат, аломати аломатро ифода мекунанд, онро аз чидати сифатй равшан намуда, услуб, тарзи амал, андоза ва дарачаи аломатро нишон медиданд.
Водиддои фразеологй зарфй аксар вакт шиддатнокии амалро ифода мекунанд. Ба ин чунин водиддои фразеологй дохил мешаванд: by hook or by crook - росту дуруF; by leaps and bounds - фавран, бо кадамдои бадодурона; hammer and tongs — боFайратона, дасту остин барзада; tooth and nails —бо тамоми куввати худ ва f.
Рехтадои фразеологй метавонад муътадилмаъно бошанд. Ба ондо колабдои тайёри гуфтор дохил мешаванд: beg leave, don't mention it, see you again, you're welcome, yours faithfully, yours truly - ана кору мана кор; гапро бина! гуфтаги барин ва f.
Формуладои салом ва видоъро махсусан кайд кардан лозим аст, масалан: суб^ ба хайр, руз ба хайр, шаб ба хайр, шом ба хайр - то боздид; ассалому алайкум, инчунин водиддои фразеологии дар муомилот истифодашуда, амсоли: писарбача, цони додош; шербачаи дадош; мар^амат намоед - Курбонат! Дар хизмати шумо! ва f.
Мудаккикони забони англисй, ки бо ин масъала машFул шуданд, дар мукоиса бо забондои Fарбй дар забондои шаркй бештар инкишоф ёфтани формуладои махсусро дар
My6ogunau HyT^H xappy3a HHmoH gogaHg. HnoBa 6ap hh, gap 6ucep 3a6oHxou map^H KanHMaBy u6opaxoe, kh xaMnyH ^opMynaxou Maxcycu My6ogunau HyT^H ucra^oga MemaBaHg, x,aMHyH KaTeropuau xoch neKcuKH-ceMaHTHKH MeKyHaHg. flap 3a6oHH to^hkh, nyH gap
gurap 3a6oHxou эpoнн, hh ryHa TapKu6xo cepucTetMon Ba ryHoryHaHg. Ohxo rypyxxou cepmyMopu nyraBupo TamKHn MeKyHaHg.
flap TapKu6u oMexTaxou $pa3eonorH nafiBaHgu ^y3txo ^ygoHamaBaHga 6yga, gap oh ^y3txo MatHou MycTa^unu xygpo ryM MeKyHaHg. MatHou yMyMHH OMe3umu $pa3eonorH a3 MatHou KanuMaxou anoxuga rupu^Ta HaMemaBag. .3tHe MycTa^HnuaTH MatHouu KanHMaxo -(^y3txo) KoMunaH ryM mygaacT, 3epo MatHou ^y3txou anoxuga Ba gap ^uec gap 3a6oHH MatMyn MyBo^H^aT HaMeKyHag. AKageMHK B.B.BuHorpagoB xycycuaTxou TapKu6H Ba MatHouH nafiBacTaruxou $pa3eonorupo TaBCH^ HaMyga, HumoH gogaacT, kh hh TapKu6u «...Ha acap acT, Ha Ma^Myu yHcypxou MatHoH. Hh aK nafiBacTaruH xhmhhbh acT, ... ^hcmxoh neKCHKHH aMop^ucT, kh a3 Hy^Tau Ha3apu 3a6oHH Myocupu pycH rygoxTa mygaaHg» (4, c. 118). OMexTaxp 6oag xaMnyH aK Boxugu 6ocaMapu a3 ^uxaTH coxTop Ba ceMaHTHKa ^ygoHamaBaHga 6appacH Kapga maBaHg. Hh nagugau $pa3eonorH gap 3a6oHx,ou Myocupu aHrnucH Ba to^hkh 3ueg 6a Ha3ap Mepacag.
OMexTau $pa3eonora a3 ^uxara neKcuKH-ceMaHTHKH KaMMaxcyn acT, aHre3au ceMaHTHKuu oMe3umu $pa3eonora TaHxo TaBaccyra Taxnunu OTHMonora HMKoHna3up acT. A3 Hy^Tau Ha3apu MaB^eu nafigoum Ba MaB^eu ucietMon ohxo 6a HaMygxou 3epuH ^ygo Kapga MemaBaHg:
1) u6opaxou uguoMaTHKH, kh KaMaxcynuu ohxo a3 ^aguMH 6ygaHH Bo^ea 6apMeoag: blow one's trumpet - xygpo Tatpu$ KapgaH; bury the hatchet - omTH mygaH; grey mare is the better horse - acnxou ^naMaHguu xoKucTapH Huc6aT 6a acnxou aHrnucH 6exTap acT = 3ypam 6a Kyx,u KanoH Hapacad, 6^apd.
2) u6opaxou uguoMaTHKH, kh Hocaxexuu MatHou ohxo gap HaTH^au ^ygomaBH a3 MaTHH acnH e gap HaTH^au ^apoMym KapgaHH ganenxou Tatpuxue, kh 6a oh acoc e^TaacT, 6a By^yg oMagaaHg: the Black and Tans, cry wolf, curate's eggs, Darby and Joar - cuexy TaHxo, rypru rupeH, TyxMH KypaT, flэp6н Ba H,oap.
Ea hh rypyx Fafip a3 u6opaxou Map6yT 6a ocopu aga6H Ba ganenxou TatpuxH 6o3 Boxugxou ^pa3eonoruH Map6yT 6a acoTupu ^agHM HH3 goxun MemaBaHg: the apple of discord, the cask of Danaides, Damocles's sword, Herculean labour, Pandora's box, Procrustes' bed, Pyrrhic victory - ce6u hh^o^, Kocau flaHaug, maMmepu floMoKn, MexpaTH repKyn, caHgy^H naHgopa, KaTH npoKpycT, Fana6au nuppuK.
3) H^ogaxou uguoMaTHKH, kh MoxuaTH ohxo a3 pyfiu ^aH6au xнccн-экcnpeccнвн aeH Merapgag, atHe gap gapKH MatHo xocuaTH xuccH 6apTapuaT gopag: the cat's pijama's, a pretty kettle offish - nu^aMau ryp6a, gernau 3e6o.
4) u6opaxou uguoMaTHKue, kh gopou yHcypxou apxaucTH Me6omaHg: groaning board — xoHe, kh a3 Ba3HHHH (^apoBoHH)-u FH3o nopa MemaBag: to ^oh gap paMa^ gomTaH, Bupgu 3a6oH KapgaH, naK aHgap naK Ba Fafipa.
Ea hh rypyx u6opaxoe HH3 goxun MemaBaHg, kh xap gy ^y3tu ohxo 6epyH a3 ^ona6u gogamyga ucTH^oga HaMemaBag: spick and span, tit for tat Ba f. - eanadu 3uho; ^a^y Ma Momy Ma6xym Ba f.
MyHocu6aTH u6opau Myiraxugmyga 6o aK nopnau ^atonuaTH ^aMtuaTue, kh gap myypu maxc (o6teKT, xycycuaT, Ba3tuaTH TunH) ^ygoHamaBaHga acT, 3apypaTH nafigoumu xaM6acTarHH hh ryHa KanHMaxopo gap HyT^ TatMHH HaMyga, aKe a3 oMHnxou u6opaco3upo 6a MueH oBapgaacT. A3 ^yMna, gap 3a6oHH to^hkh nyHHH u6opaxopo Mucon oBapgaH MyMKHH acT:
тап-тапи загома - дуFи беасос; салмаи сацат - чиздои партофтанй; бори накав - одами зудранч; цути лоямут - пораи ками хурданй; бецилу цол - бечуну чаро ва f.
Дар забони дозираи точикй вожадои загома ^албер), салма (бори гарон), сацат (бекора) ба таври алодида истифода намешаванд.
Идиомадо хусусияти миллии забонро ташкил медиданд. Ондо забонро Fанй мегардонанд, образноктар месозанд ва имкони ифоданокии онро афзун мекунанд.
Забондои англисй ва точикй аз фразеологизмхо хеле Fанианд. Ба сифати идомадои ба дар ду забон мутааллик индоро метавон ном бурд:
1. evil eye - чашми бад; he certainly possessed an evil eye - Вай, дакикатан, чашми бад дорад.
2. findfault with - хурдагирй кардан, дар чиз нуксон чустан.
3. in a flash - дар як ладза, дар як мижа задан, чашм пушида накушода. You just have to call and he's here in a flash. — Шумо худи дозир вайро фарёд кардед, ана, у дар як ладза дамин чо.
4. to cook one's goose - худро хароб кардан, шохи худ нишастаро буридан = тешаро ба пойи худ задан.
If you worry or excite your brain, you will cook your own goose by a quick fire. - Агар шумо аз хад зиёд хавотир шавед ва майнаатонро ба хаяцон оред, тешаро ба пои худ занед.
Тадлили водиддои фразеологй аз чидати ташкили семантикй ва аз руйи принсипдои мазкур ба низом даровардану тасниф намудан аз мудимтарин масоили омузиши фразеологизм мебошад. Водиддои фразеологй аз лидози хусусиятдои семантикй (интегралй ва дифференсиалй) ба гуруддо муттадид мешаванд. Хусусиятдои маъной асоси умумият ва таносуби муштараки водиддои фразеологй буда, гуруддо ва банддо аз руйи ондо муайян карда шуда, дар манбаъдои илмй гуруддои луFавй-семантикй ё микросистемадо ном гирифта, дар мавриддои зарурй ба зергуруддои лексикию семантикй таксим мешаванд (3, 6, 5 ва дигарон).
Гуногунрангии мавзуи ВФ-ро таснифоти тематикии водиддои фразеологй нишон медидад, ки онро Смит П.Л. дар асари худ «Фразеологияи забони англисй» пешнидод кардааст. Асари у бештар хосияти амалй дорад. Муаллиф ба тадкики хусусиятдои сохторию семантикии водиддои фразеологй адамият надодааст. Крлабдои устувор, ки у дамчун идиомадо муайян мекунад, "аномалиядои шифодй мебошанд, ки ё конундои грамматика ё конундои мантикро вайрон мекунанд" (8, с. 13). Таснифи водиддои фразеологй, ки Смит ба субут расонидааст, имкон намедидад, ки хусусиятдои сохторй -маъноии водиддои фразеологй ошкор карда шаванд. Худи муаллиф дар бисёр чойдои китобаш ба салодияти нокофиаш дар далли масъаладои забоншиносй ишора мекунад ва, аз афташ, муаллиф дар назди худ вазифаи тадкики сохтории водиддои фразеологиро нагузоштааст. Дар мукаддимаи китоб кайд мекунад, ки у «назар ба филолог будан бештар лексикограф аст, "касеро, ки аз луFатдои таълифкардаи дигарон бадра бардоштааст, лексиколог номидан мумкин бошад?» - шубда мекунад вай (8, с. 15). Муаллиф ба дар дол кушиш кардааст, ки сарват ва гуногунии фразеологизмдои англисй, сарчашмадо ва роддои воридшавии водиддои фразеологиро ба забони умумй, нишон дидад; баъзе таFЙироти семантикию сохториро дар водиддои фразеологй муайян намояд. У дар дарк ва муайян кардани тобишдои семантикй ва функсионалй-услубии водиддои фразеологй дар забони англисй садм гузоштааст, ки бисёре аз ондо то дол адамияти худро гум накардаанд.
Дар дар ду забон дар низоми мукоиса гуруддои сершумори водиддои фразеологй чудо карда мешаванд, ки асоси таснифоти мавзуии ондоро дигар хусусиятдои маъной ташкил
медиданд (7, с. 48-58). Микросистемами маъмулро, ки ба умумияти мавзуй асос ёфтаанд, мо дар поён зимни тадлили лексикию фразеологй, ки як чузъи майдони семантикии мафдуми «Одам»-ро ташкил медиданд, зикр мекунем. Ба ин муносибат В.Н. Телия ^айд мекунад, ки доираи васеи фразеологизмдо ба аломатдои чедра, хислат, долатдои рудй ва диссиёти инсон нигаронида шудааст; тасвиру тавзеди зиндагй аз бисёр чидат ба инсон, фаъолияти касбй, муносибати ондо бо шахсони дигар, вазъи рудонй ва чисмонии он ало^аманд буда, дамаи ин дар идиомадо ба таври гайриодй инъикос меёбад (9, с. 146).
Тадлили мо аз бисёр чидат му^аддамотй буда, ма^сад кашидани тарди умумии тадлил, ба низом даровардан ва тасниф намудани водиддои фразеологй аз руйи принсипи мавзуй мебошад.
Мувофи^и таносуби дохилии маъной майдони семантикии водиддои фразеологии «Одам» микросистемаи маъмултарини забони адабии точикро дарбар мегирад:
— ВФ, ки долати чисмонии одамро ифода мекунад: одами шалпар — одами хаста; мондагиро надонистан — монда нашудан; саг барин монда шудан - сахт хаста шудан; мондагии худро баровардан —истиродат кардан: Фисашро (биниашро) пок карда наметавонад - нотавон; ба пой базур рост истодан - мачол надоштан; аз пой афтодан -бемор шудан; пой ба лаби гур расидан - а) ба маънои. пири фартут шудан; марг наздик шудан; пой дар рикоби аспи цахл ниходан - хашмгин шудан; аз пой ва забон мондан -ачал наздик будан; цон гирифтан - ба по хестан, бедтар шудан; аз биниаш гири, цонаш мебарояд - нотавон, заиф; хунаш цушид - хашмгин шуд; ба даячон омад. Мисолдо:
Лекин барои онуо муяссар нашуд, ки ба руи ин бистар ёзида, мондагихои худашонро бароранд (С.Айнй). Аммо ба хоб рафтану истиродат кардан муяссар нашуд (С. Айнй). Акнун хуб кушиш карда, мондагихоятро гир (С. Айнй). Акнун кушиш кун, ки нагз дам гирй (С. Айнй). Сад рау дар интизорат то пушти дар давидам - Поям зи кор афтод, он гоу ба cap давидам (Лодутй). Ман оциз шудам, вале аз по наафтидам (Точикистони советй, 28.4.1986). Кувватро тамоман аз даст додам, вале гумрод нашудам. Акнун ки поям ба лаби гур расидааст, мехохам, дари диламро ба шумо, цавони цобил, кушоям (С. Айнй). Акнун, ки офтоби умрам фуру меравад, меходам дарди цонамро ба ту кушоям, чавони азиз (С. Айнй). Хуни мазлумхо ба цуш омад, - Гулгулу наъраву хуруш омад (П. Сулаймонй).
Храмин тавр, тадлили сохторй, маъной ва функсионалй - услубии гуруддои лексикию мавзуй нишон медидад, ки имкониятдои водиддои фразеологй дар забондои му^оисашаванда то чй андоза бой ва гуногунанд.
Пайнавишт:
1. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии: - Л.: Изд-во ЛГУ 1963.-208 с.
2. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. - Л.: Просвещение, 1981. -295 с.
3. Арсентьева Е.Ф. Сопоставительный анализ фразеологических единиц (На мат-ле фразеологических единиц,семантически ориенированнных на человека, в английском и русском языках). - Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1989. -126 с.
4. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины // Виноградов В.В. Избр. труды: Лексикология и лексикография. - М., 1977. - С. 118-139.
5. Гатиатуллина З.З. Сравнительное исследование фразеологических единиц с компонентом - глаголом движения (На мат-ле английского, немецкого и шведского языков): - авторефрат дисс... д-ра филол. наук. -М., 1968. - 57 с.
6. Зиньков А.Д. Сравнительное исследование адвербиальных ФЕ в современных западно-
германских языках: АКД. - М., - 1976. -16 с.
7. Маджидов Х. К вопросу об определинии содержания фразеологической семантики в таджикском языке //Вестник Тадж.госуниверситета. - Душанбе, 1990. - №1. -С 48-58.
8. Смит Л.П. Фразеология английского языка. - М.: Учпедгиз, 1959. - 208 с.
9. Телия В.Н. Семантическая структура фрзеологизмов-идиом и принципы их фразеологической обработки // Фразеологизм и его лексикографическая разработка.
- Минск, 1987. - С. 138-146.
Reference Literature:
1. Amosova N.N. The Grounds of English Phraseology. - L. : Leningrad State University Publishing-House, 1963. - 208 pp.
2. Arnold I.V. Stylistics of Modern English Language. - L.: Enlightenment, 1981. - 295 pp.
3. Arsentyeva Ye.F. Correlative Analysis of Phraseological Units (On the Material of Phraseological Units semantically Oriented on Man in English and Russian Languages). -Kazan: Kazan University Publishing-House, 1989. - 126pp.
4. Vinogradov V.V. Principal Notions of Russian Phraseology as a Linguistic Discipline // V.V. Vinogradov. Selected Works: Lexicology and Lexicography. - M., 1977. - pp. 118 - 139.
5. Gatiatullina Z.Z. Comparative Study of Phraseological Units with a Component Presented as a Verb of Motion (on the material of English, German and Swedish languages) Synopsis of Doctoral dissertation in philology. - M., 1968. - 57pp.
6. Zinkov A.D. Comparative Study of Adverbial PhUs in Modern West-Germanic Languages. Synopsis of candidate dissertation in philology. - M., 1976. - 16pp.
7. Madjidov Kh. To the Issue of Determination in Reference to the Content of Phraseological Semantics in the Tajik Language // Bulletin of Tajik State University. - Dushanbe, 1990, #1.
- pp. 48 - 58.
8. Smit L.P. Phraseology of the English Language. - M.: Uchpedghiz (Educational-Pedagogical State Publishing-House), 1959. - 208 pp.
9. Teliya V.N. Semantic Structure of Phraseologisms-Idioms and Principles of their Phraseological Treatment // Phraseologism and its Lexicographic Elaboration. - Minsk, 1987. - pp. 138 - 146.
