CC BY
27
10 02 00 ЗАБОНШИНОСЙ 10 02 00 ЯЗЫКОЗНАНИЕ 10 02 00 LINGUISTICS
10 02 20 СРАВНИТЕЛЬНО-ИСТОРИЧЕСКОЕ, ТИПОЛОГИЧЕСКОЕ И СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ
10 02 20 COMPARATIVE, HISTORICAL AND TYPOLOGICAL LINGUISTICS
УДК 811 ББК 81.2Т-7
ФЕЪЛХРИ СОДАИ СЕРМАЪНОИ ТОЦИКИ ДАР "МАСНАВИИ МАЪНАВИ» ВА ВИЖАГИХРИ ТАРЦУМАИ ОНХО БА ЗАБОНХОИ РУСИЮ АНГЛИСИ
ТАДЖИКСКИЕ ПРОСТЫЕ ПОЛИСЕМАНТИЧЕСКИЕ ГЛАГОЛЫ В "МАСНАВИ МА 'НАВИ" И ОСОБЕННОСТИ ИХ ПЕРЕВОДА НА РУССКИЙ И АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫКИ
TAJIK SIMPLE POL YSEMANTIC VERBS IN "MASNA VIMANA VI" AND PECULIARITIES OF THEIR TRANSLATION INTO RUSSIAN AND ENGLISH LANGUAGES
Муъминова Шахзода, омузгори кафедраи назария ва амалияи забони англист факултети забонуои хориции МДТ "ДДХба номи акад. БТафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Муминова Шахзода, преподаватель кафедры теории и практики английского языка факультета инностранных языков ГОУ «ХГУ им.акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Muminova Shahzoda, assistant of the department of theory and practice of the English language under the faculty of foreign languages of the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Вожахои калиди: "Маснавии маънавй"-и Цалолуддини Руми, Роналд Николсон, феълуои содаи сермаъно, вижагщои тарцума, забони адабии муосири тоцики, тарцумаи русии "Маснавии маънави, тарцумаи англисии "Маснавии маънави"
Тащили вижагиуои тарцумаи феълуои сермаънои тоцикии "Маснавии маънави"-и Цалолуддини Руми ба забонуои руси ва англиси ба субут расидааст. Дар асоси тадцици муцоисавии шаш феъли сермаънои содаи тоцики ба забонуои русию англиси хулоса бароварда шудааст, ки амалан дар уамаи мавридуо феълуои сермаънои тоцики бо феълуои сермаъно тарцума шудаанд. Таъкид гардидааст, ки бо мурури айём баъзе феълуои сермаъно пурра аз истеъмол хориц мешаванд (турунцидан), баъзеи дигар ба цатори лексикаи китоби мегузаранд (тухтан). Баъзе феълуои сермаъно тобишуои алоуидаро (ангехтан, харидан, донистан) аз даст медщанд. Феълуои сермаъное дучор мешаванд, ки дар забони имруза уамаи маъноуояшонро нигоу доштаанд. Ба тарцумаи баъзе байтуои шоуид тасуеу пешниуод гардидааст.
Ключевые слова: "Поэма о скрытом смысле" Джалал-ад-дина Руми, Рональд Никольсон, простые полисемантические глаголы, особенности перевода, современный таджикский литературный язык, русский перевод "Маснави ма'нави", английский перевод "Маснави ма'нави»
Осуществлен анализ особенностей перевода простых исконно таджикских многозначных глаголов из "Маснави ма'нави" Джалал-ад-дина Руми на русский и английский языки. На основе сопоставительного иследования перевода шести простых таджикских глаголов на русский и английский языки делается вывод, что практически всегда полисемантические таджикские глаголы представлены в языках перевода многозначными глаголами. Особо подчеркивается, что с течением времени некоторые полисемантические глаголы полностью вышли из употребления (турунчидан), некоторые перешли в разряд книжной лексики (тухтан). Некоторые многозначные глаголы теряют отдельные значения (ангехтан, харидан, донистан). Встречаются и полисемантические глаголы, все значения которых сохранены и в современном периоде развития языка. Внесены уточнения в перевод отдельных бейтов, в которых использованы рассматриваемые полисемантические глаголы.
Key-words: "The Poem about Concealed Sense" by Djalaliddin Rumi, RonaldNicolson, simple polysemantic verbs, peculiarities of translation, modern Tajik literary language, Russian translation of "Masnavi Manavi", English translation of "Masnavi Manavi"
The article presents an analysis of the peculiarities of translation of simple primordially Tajik verbs from "Masnavi Manavi" by Djalaliddin Rumi into Russian and English languages. Proceeding from the translation of six simple Tajik verbs into Russian and English languages the author makes the conclusion that practically always polysemantic Tajik verbs are presented in the languages of translation by polysemantic verbs. It is especially underscored that in the course of time some polysemantic verbs got completely out of use (turunchidan), some of them passed into the rank of bookish vocabulary (tuhtan). Some polysemantic verbs lose separate meanings (angehtan, haridan, donistan). There occur also polysemantic verbs whose all meanings are presented for today. Specifications are introduced into the translation of separate beyts in which the considered polysemantic verbs are used.
Сермаъноии калимахо ё ки полисемия аз чумлаи он ходисахои забониест, ки ба хамаи забонхо хос аст. Аксари калимахои забон хосияти сермаъной доранд, ки ба кадом маъно истифода шудани онхо аз руи матн муайян мегардад. Маъмулан, бо гузашти айём, баъзе маънохои калима фаромуш мешавад ё аз байн меравад ва чои онхоро маънохои дигар мегирад. Ба ибораи дигар гуем, сермаъноии калимахр дар даврахои мухталифи инкишофи забон фарк дорад.
Бино ба таъкиди забоншиносон сермаъной ба аксарияти феълхои сода хос аст. (1, с.11). Дар забоншиносии точик рочеъ ба сермаъноии феълхои сода тад;и;оти муайян ба сомон расидааст (ниг. ба 2). Аммо то хол дар бораи тарзхо ва вижагихои тарчумаи феълхои сермаънои точикй ба дигар забонхо, то чое ки мо хабардорем, асари махсус таълиф нашудааст. Дар ин макола мо тасмим гирифтем, ки хусусиятхои тарчумаи як катор феълхои содаи сермаънои точикиро, ки дар "Маснавии маьнавй" корбаст гардидаанд, ба забонхои русию англисй мавриди баррасй карор дихем.
Сарчашмахои тадки; матни "Маснавии маънавй"-и Румй, ки дар шархи бар "Маснавии маънавй" бастаи Карими Замонй омадааст (3), тарчумаи англисии асар, ки ба калами устод Роналд Николсон мутаалли; мебошад (4) ва тарчумаи русии "Маснавии
маънавй", ки аз руи нашри устод Р.Николсон як гурух шаркшиносони маъруфи рус ба субут расонидаанд (5), ба хисоб меравад.
Ангехтан.Дар "Лугатнома"-и Деххудо маънохои зерини феъли "ангехтан" зикр шудааст: "Ангехтан - 1. чунбидан, чунбонидан, барчахонидан, баланд сохтан, ба харакат даровардан; 2. тахрик кардан, водоштан, водор кардан, тахриз ва таргиб кардан, тахайюч; 3. ба по доштан; 4. иншо кардан, эчод сохтан, ибдоъ кардан, тавлид кардан; 5.пайдо сохтан, ифшо кардан, пайдо кардан; 6. баъс кардан, дубора зинда кардан дар растохез; 7. афрухтан, равшан кардан; 8. овехтан, насб кардан; 9. накши барчаста падид овардан, накши мучассама монанд сохтан, пайкар сохтан, накш кардан, тасвир кардан, кашидан; 10. дур кардан, дур шудан; 11. пайдо шудан, падид омадан. (6. 1, с.270) Дар "Маснавии маънавй" ин феъл ба се маъно омадааст: Ангехтан 1. Баршуронидан, чунбонидан Бас дили чун кууро ангехт у, Мурги зирак бо ду по овехт у. (1, б.531) 1
Много сердец, подобных горе, всколыхнул Он, Птицу смышленую за обе ноги подвесил Он!
Many a mind strong and firm as a mountain did the uproot the cunning bird he hung up by its two feet.
2. пайдо кардан, ёфтан
%ар касе дар тоате бигрехтанд, Хештанро махласе ангехтанд. (1,б.2966)
Каждый человек в какое-нибудь послушание сбежал, Себя избавлением побудив, всколыхнув
Every one took refuge in some act of devotion and discovered forthemselves some means of deliverance.
3. Баркашидан, баланд кардан
Бас ба чангол аз замин ангехт гард, Зуд зоги мурдаро дар гур кард. (4, б. 1306)
Потом когтями разрыл землю, Быстро закопал умершего ворона в могилу.
Then with its talons it raised dust from the ground and speedily put the dead crow in the grave.
Дар тарчумахои русй се феъл истифода шудааст, ки хар се феълхои сермаъно мебошанд. Дар байти аввал феъли всколыхнуть корбаст гардидааст, ки ду маъно дорад (7, 86) ва дар мавриди мо маънои дувуми он "ба коре та^айюч додан, ба фаъолият водор сохтан" истифода шудааст. Дар мисоли дувум феъли ангехтан ба маънои "ёфтан" омадааст. Мутарчими рус дар ин байт низ феъли "всколыхнуть" -ро истифода бурдааст, ки маънои "ёфтан, пайдо кардан"-ро намедихад. Ибораи "махласе ёфтан"-ро ба русй
1 Минбаъд дар цавсайн рацами якум дафтари дахлдори "Маснавии маънави" ва рацами дувум шумораи байти шощдро ифода мекунад.
"нашел себе убежище" гуфтан ма;бултар аст. Дар тарчумаи мисоли севуми русй феъли «разрыть» ибораи "ангехт гард"-ро пурра ифода кардааст.
Дар тарчумаи англисии мисоли якум феъли did the uproot - решакан кардан истифода шудааст. Ин феъл сермаъно буда, боз маънохои зерин дорад: аз беху бун нест кардан, барандохтан, бехонумон кардан, овора кардан. (8, с.486). Дар мисоли дувум феъли discovered истифода шудааст, ки маънои дарёфтан, кашф карданро ифода мекунад ва бо нусхаи асл мутоби;ати пурра дорад. Ин феъл низ ду маъно дорад: 1.пай бурдан, дарёфтан, мутаваччех шудан, 2. ошкор кардан, кашф кардан,фахмидан, навёбй кардан. Дар мисоли сеюм феъли мавриди назар ба забони англисй бо феъли raised тарчума шудааст. Дар фарханги англисй-точикй 13 маънои ин феъл мазкур аст (8, с.657-58). Дар ин чо маънои дувум баланд кардан, боло бардоштан чун муодили гард ангехтан омадааст.
Тобидан.Феъли тобидан дар "Лугатнома"-и Деххудо ба маънохои зерин омадааст: 1. то;ат овардан, тахаммул кардан, аз ухда баромадан; 2. эъроз кардан, руй баргардондан, мунхариф шудан, имтиноъ кардан аз ичрои ;авле ё ахце; 3. дурахшидан, равшан шудан; 4. гарм шудан, шуълавар сохтан, гарму сузон кардан, гудохтан: кура ва гулханро тобид; 5. озода шудан, дар ранчу гам шудан, музтариб ва парешон шудан; 6. печонидан, фатила кардан, печонидан, тобидани ресмон, тобидани муй; 7. кач шудан, чунонки чуб ё тахтаи тар пас аз хушк шудан, тоб бардоштан: чашмхош тобидааст, тахтаи миз каме тобидааст; 8. Дар таркиб бо инон гох маънии бозгаштан ва тагйири чабха додан ва руй овардан аст. (6, с.670)
Мавлоно Ч,алолуддини Румй ин феълро дар "Маснавии маънавй" ба ду маъно корбаст намудааст.
Тобидан. 1. эъроз кардан, руй баргардондан, мунхариф шудан, баргаштан аз рохе, имтиноъ кардан аз анчоми ;авле ё ахде ё вазифае, сар тобидан аз чизе, тофтан, печидан. (9, 3, 10)
Тарки ман гую бирав, цонам бубахш,
Ру битоб аз ман инони хинги Рахш. (5, 6.1561)
Оставь меня, уходи, подари мне жизнь,
Ступай, отверни от меня поводья скакуна Рахша!
Take leave of me and go! Spare my life! Go, turn aside from me the reins of
thy white steed!
2. Дар байти зер ба маънои ба даст овардан, ба даст гирифтан, тавассул ва истимдод аст (9, 3, 11).
Рав зи соя офтоберо биёб,
Домани шау Шамси Табрези битоб. (1,6. 427)
Ступай, из тени Солнце найди,
За полы (одежды) шаха Шамса Табрези (Солнца Табриза) ухватись!
Go, from the shadow gain a sun: pluck the skirt of the (spiritual) king,
Shams-i Tabrizi (the Sun of Tabriz)!
Дар байти якум мутарчими рус феъли тофтанро ба феъли отвернуть, ки панч маъно дорад (7, 376), дар маънои панчум "тагйир додани самти харакат" тарчума кардааст. Дар мисоли дуюм бошад, дар тарчумаи русй феъли «ухватиться», ки ду маъно дорад (7, 630), дар шакли амр мисли мисоли точикй омадааст.
Ба забони англисй феъли turn aside омадааст, ки дувоздах маъно дорад ва ибораи turn aside, ки дар тарчума истифода шудааст, маънои яктараф шуданро дорад (8, 868). Дар мисоли дуюм феъли амри pluck омадааст. хафт маъно дорад, ки яке аз онхо гирифтан, ;апидан аст (8, 616).Тарчумахои бо нусхаи асл мутоби;ати комил доранд.
Турунчидан. Феъли турунчидан дар забони точикй, бино ба кавли Алиакбари Деххудо, ба маънохои 1. сахт дар хам кашидаву куфта шудан ва чин ба хам расонидан, инкибоз. Дархам омадан, фарохам фишурда шудан, танчидан; 2. гамгин шудан, озурда шудан (6, 732) меояд. Танчидан-печидан ва дархам фишурдан. Дархам кашидан. Сахту танг кашидан; 3. хашмгин гаштан, ранчидан, андухгин шудан.
Дар "Маснавии маънавй" боз як тобиши маъноии дигари ин феъл омадааст:
1. Афсурда ва яхбаста. (9, 3, 93)
%ар яке бар цо турунцидй чу ях,
Кай буди паррону цуён чун малах. (5, б.3857)
Все они застыли бы на месте, как лед,
Разве были бы они летающими и ищущими, подобно саранче?
Each one (of them) would be (as) stiff and immovable as ice: how should they be flying and seeking like locusts?
2. Пурчин ва туршруй будан, чин дар руй афкандан.
Оби тамтоцаш нагирад табъи боз,
Зол битрунцад шавад хашмаш дароз. (4,б. 2636)
Натура сокола не принимает жидкости из ее похлебки, Старуха хмурится, гнев ее возрастает.
The falcon's nature does not accept (rejects) tutmajbroth: the old woman frowns, and her anger is prolonged.
Мутарчими рус маънои афсурдаю яхбастаро бо феъли сермаънои «застыть» (7, 181) хеле хуб ифода кардааст.Дар мисоли дувум вожаи "битрунчад" ба маънои абру дар хам кашидан, пурчин ва туршруй будан (6) омадааст. Дар тарчумаи русй бо маънои аслй, ки муодили маънои точикист, омадааст. Феъли мазкур маънои мачозй низ дорад.
Дар тарчумаи англисй феъли would be (as) stiff and immovable омадааст, ки маънои шах шуданро ифода мекунад. Ин феъл боз се маънои дигар дорад: руй турш кардан, хушк будан, шадид, сахт таъсиркунанда. Дар мисоли дуюм феъли frowns омадааст, ки ду маъно дорад ва феъли мавриди назар ба маънои якум омадааст (8, 351).
Тухтан. Деххудо дар "Лугатнома" се маънои феъли сермаънои тухтанро зикр кардааст: 1.тузидан, хостан, чустан, орзу кардан, чустучу намудан, чанг тухтан, кин тухтан; 2. Гузордани вом ва чуз он. Вопас додани чизе ба сохиб аам аз ин ки карз ва вом бошад ё амонат. Пардохтан; 3. чамъ намудан, андухтан, хосил кардан, чамъ кардан, фарохам кардан ба тадрич (6, 802 ).
Дар "Маснавии маънавй" ба ду маъно корбаст гардидааст: 1. чамъ намудан, андухтан, хосил кардан (9, 3, 201).
1. чамъ намудан, андухтан, хосил кардан
Адл тузему ибодат оварем,
Боз щр шаб суи гардун барпарем. (1,б. 3423)
Справедливость скопим и поклонение свершим, Вновь каждую ночь к небосводу будем воспарять.
We will deal justice and perform worship and every night we will fly up again to Heaven.
Бо дараш буд он гариб омухта,
Воми беуад аз атояш тухта.(6, б.3021)
Его двери приучили того чужестранца (щедрости хозяина), И бесчисленные долги он уже выплатил благодаря его дарам.
That poor stranger was familiar with his door and had paid innumerable debts from his bounty. 2. Боз додани чизе ба сохиб хох амонат ва хох гайри он, гузоридани вом ва чуз он. Кудаки уалвоие бигрист зор, Тухта шуд воми он шайхи кибор. (6, б. 4186)
Мальчик -кондитер заплакал жалобно, И выплачен был долг того шейха великих (людей).
When the confectioner's boy wept bitterly, the debts of the venerable Shaykh were discharged.
Вожаи тухтанро дар шохиди якуми маънои якуми ин феъл мутарчими рус бо феъли «скопить» ифода кардааст, ки пурра маънои феъли точикиро инъикос мекунад. Дар таъйиди хамин маъно дар Гавхарин боз як байт омадааст. Ба назари инчониб феъли тухтан дар ин байт маънои "хосил кардан, чамъ намудан"-ро намедихад ва дар ин маврид тарчумахои русию англисй сахехтар мебошанд. Дар тарчумаи русй зарфи "уже", ки бинобар ;айди грамматикии фарханги тафсирии забони русй, ба итмомрасии комили амал, ичро шудани ягон кор" (7, 676) -ро мефахмонад, тобиши маънои хабари чумларо равшану возех сохтааст, харчанд калимаи "уже" дар нусхаи асл нест.Дар мисоли дуюм худи хамин феъл ба маънои гузоридани вом омадааст ва тарчумахои русию англисй низ бо ин маънй мутоби;ати комил доранд.
Ба забони англисй дар тарчумаи шохиди маънои аввали тухтан феъли deal истифода шудааст, ки хафт маъно (8, 224) дорад, ки хеч яки он ба маънои байт созгор нест. Шохиди дувуми маънои якум дар тарчумаи англисй бо феъли paid омадааст. Ин феъл хафт маъно дорад, ки ба маънои панчум бозпардохтан корбаст шудааст. Феъли мавриди назар дар тарчумаи англисй бо феъли were discharged, ки нух маъно дорад ва маънои нухумаш пардохтани ;арз аст, ифода гардидааст.
Ба назар чунин менамояд, ки шохиди дуюми маънои аввал "Бо дараш буд...", ки Гавхарин онро дар тасди;и маънои якум ("чамъ намудан, андухтан") овардааст, бояд ба таъйиди маънои дуюми феъли тухтан оварда шавад.
Харидан. Дар "Лугатнома"-и Деххудо маънихои зерини феъли харидан мазкур аст: 1. пулеро пардохт кардан ва дар изои он чизе дарёфт кардан, зидди фурухт; 2. рахой бахшидан, халосй бахшидан" 3. пазируфтан, ;абул кардан" 4. фиреб хурдан; 5. бо додани ришва ё хадяе рой ва назари касеро мувофи;и худ сохтан. (6, 1125)
Дар "Маснавии маънавй" ин калима ба маънохои зерин корбаст шудааст: 1. баргузидан, интихоб кардан
Гуфт Фиръавнаш варац дар уукми мост,
Дафтару девони уукм ин дам марост.
Мар маро бихридаанд аули цауон,
Аз уама оцилтари ту, эй фулон.
Мусиё худро хариди уин бирав,
Хештан кам бин ба худ гарра машав. (3, б.1082-84)
Сказал фараон ему: "Страница в нашей власти, И книга, и диван в этот миг принадлежат мне. Меня избрали люди этого мира, Ты что, умнее всех, о незнакомец? О Муса, ты избрал себя, так уйди же, Не смотри на себя, не задавайся."
Pharaoh said to him, "The leaf is under my authority; the book and register of authority is mine at this moment.
The people of the world have chosen me: art thou wiser than all, O fellow? O Moses, thou hast vaunted thyself. Hark, begone! Have less regard for thyself, be not selfdeluded.
2. Дуруст донистани чизе, кабул кардан, бовар кардан В-ар мунаццим гуядат к-имруз уеч, Он чунон коре макун андар басеч. Сад рау ар бини дуруги ахтари, Як-ду бора рост ояд мехари. (3,б. 2963-64)
А если астролог скажет тебе: "Сегодня совсем
За такое - то дело не берись ",-
Хоть ты сто раз и увидишь обман звездочета,
Но один-двараза (предсказание) сбудется, и ты поверишь.
And if you say, 'Why are you uttering an evil presage?'— then you are making out your sincere adviser to be culpable.
And if an astrologer say to you, 'By no means set about such an affair today, ' Though you see the falsehood of the astrologer a hundred times, (yet if) it (the prediction) come true once or twice, you are eager to trust him.
Ба забони русй дар шохиди аввал дар хар ду маврид харидан бо феъли избирать/выбрать, ки феъли сермаъно аст, тарчума шудааст. Тарчумаи русии вожаи "харидй" дар байти севуми шохиди аввал (избрал) бо нусхаи асл ва тарчумаи англисй ихтилоф дорад, зеро дар ин байт "харидй" ба маънои Fарра шудан, маFрур шудан омадааст. (ниг. 3, 3, 264) Дар тарчумаи англисй ба маънои "лофзана, худситой" тарчума шудааст, ки бо нусхаи асл мутобикати комил дорад.Дар мисоли дуюм ба маънои кабул кардан, бовар кардан омадааст ва бо феъли сермаънои «поверить» (7, 427) ифода шудааст.
Ба забони англисй феъли сермаъно have chosen истифода шудааст, ки 2 маъно дорад.
Донистан. Феъли донистан яке аз феълхои сермаънои забони точикй буда, дар "Лугатнома" хашт маънои он мазкур аст: 1. доной хосил кардан, дониш, фикх, илм пайдо кардан, таълим дарёфтан, маърифат пайдо кардан; 2. фахмидан, фахм кардан. Дарк, идрок, дарк кардан, вокиф гаштан, мутталеъ шудан, хабар ёфтан. Басорат, сар даровардан; 3. огохй доштан; 4. андешидан, гавр кардан ва тафаккур намудан, омухтан, ёд гирифтан, шинохтан, шиносой пайдо кардан, маърифат ёфтан, шинос шудан, муътакид будан, шинохт ва эътикод доштан, эътироф ва икрор намудан; 5. тамйиз додан, тамйиз кардан, ташхис кардан, боз шинохтан; 6. шумурдан, ба хисоб овардан, махсуб доштан; 7. тасаввур кардан, гумон бурдан, гирифтан, ангехтан; 8. тавонистан.
Дар "Маснавии маънавй" феъли донистан ба ду маъно омадааст.1. Ба маънои тавонистан, кудрат доштан (9, 4, 397).
1. тавонистан, кудрат доштан.
Халц чандон цамъ шуд бар гури у, Муканон, цомадарон дар шури у . К-он адуро уам Худо донад шумурд, Аз араб в-аз турк в-аз румиву курд. (1,б. 664)
Люд настолько собрался у могилы его,
Волосы рвущие, одежду раздирающие в смятении по нему.
Что то число лишь Бог смог бы посчитать,
Из арабов, и из тюрок, и из румийцев и курдов.
So great a multitude gathered at his grave, tearing their hair, rending their garments in wild grief for him, That only God can reckon the number of them—Arabs and Turks and Greeks and Kurds.
Зоуиди чандин уазоронсоларо,
Пузбанде сохт он гусоларо.
То надонад шири илми дин кашид,
То нагардад гирди он цасри машид.(1, б.1014-15)
Аскету (захид) шестисоттысячелетнему (=иблису) Намордник Он (+ Господь) справил тому теленку. Чтобы не смог он молока знания религии испить, Чтобы не кружил он вокруг того вознесенного замка.
He (God) made the ascetic of so many thousand years (Iblis) a muzzle for that young calf (Adam), That he (Adam) might not be able to drink the milk of knowledge of religion, and that he might not roam around that lofty castle.
2. Шинохтан (дар байти дуюм)
Чашм донад фарц кардан рангро,
Чашм донад лаълрову сангро.
Чашм донад гавуару хошокро,
Чашмро з-он мехалад хошокуо. ( 2,б. 288-89)
Глаз умеет различать цвета, Отличает рубин от простого камня. Глаз отличает драгоценный камень от сора, И потому от соринки такая резь в глазу.
The eye can distinguish colours, the eye knows ruby and (common) stone. The eye knows the jewel and the rubbish; hence bits of rubbish sting the eye.
Дар тарчумаи русй феъли мочь, ки ду маъноро ифода мекунад (7, 254), истифода шудааст. Дар ин чо хар ду маънои ин феъл (1. тавонистан; кудрату кобилияти кореро ичро кардан) мувофик меояд, зеро феъли "донад"-ро дар ин байт ба хар ду маъно фахмидан мумкин аст. Дар мисоли дувум низ хамин маъно корбаст шудааст, яъне маънои шинохтанро медихад.
Дар ду байти нусхаи асл дар се маврид феъли донистан омадааст, ки мутарчими рус онро нисбат ба рангхо (дар мисраъи аввал) "уметь различать" гуфтааст ва дар мисраи дувуму севум феъли "отличить, отличиться"-ро, ки сермаъно аст (7, 680), кор фармудааст.
Дар тарчумаи забони англисй ду феъл- can ва to be able, ки хар ду сермаъно мебошанд (8,133 ва 28),истифода шудааст. Дар шохиди дувум дар хар се мисра дар тарчумаи англисй феъли сермаънои know(8, 466) ба кор рафтааст.
Чй тавре ки зикр гардид бо гузашти айём баъзе маънохои калима аз байн меравад, калима маънохои нав пайдо мекунад. Масдархои сермаъное, ки дар "Маснавии маънавй" корбаст шудаанд ва мо онхоро мавриди тахлил ;арор додем, низ дар тули асрхо дучори тахаввулот шудаанд. Масалан, аз шаш масдари мавриди назар ду масдар "турунчидан" ва "тухтан" дар "Фарханги нимтафсилй барои забони точикй"-и Садриддин Айнй (таълифаш соли 1938) (10), дар "Лугати точикй-русй (соли 1954)(11) ва "Фарханги точикй ба русй" (соли 2006)(12) зикр нашуданд.
Дар фарханги С.Айнй ду маънои масдари "ангехтан" (1. шуронидан, хезонидан, 2. оташин кардан, ба чанг андохтан) (10, 29) омадааст. С. Айнй дар моддаи лугавии "ангез";айд кардааст, ки дар забони хозира ин вожа боз ба маънои "к;асд"низ меояд. Дар "Лугати точикй-русй" ду маъно (1.тахрик кардан, 2. шуронидан) ва дар "Фарханги точикй ба русй" се маъно (1. ба хаячон овардан; 2. шурондан; 3. тахрик кардан, ба газаб овардан) (11, 38) зикр шудааст. Му;оисаю тахлил нишон медихад, ки доираи маънохои масдархои "ангехтан", "харидан", "донистан" махдуд гаштааст. Масдархои "турунчидан" ва "тухтан" дар фонди фаъоли лугавии забони точикй мав;еашонро аз даст додаанд. Аз масдархои сермаънои мавриди тахлил феъли тобидан/тофтан ;ариб хамаи маънохои дар "Лугатнома"- и Деххудо зикршударо нигох доштааст. Дар фарханги С.Айнй ва ду нашри фарханги точикй ба русй як маънои масдари тобидан, ки дар "Лугатнома" омадааст, зикр нашудааст: "кач шудан, чунон ки чуб ё тахтаи тар пас аз хушк шудан, тоб бардоштан: чашмхояш тобидааст: тахтаи миз каме тобидааст". Хдйратоварии ходиса дар он чост, ки ин маънои феъли тофтан/тобидан хам дар забони адабии точикй ва хам дар лахчахо хеле маъруф аст. Масалан мегуянд, "чуби дар тоб хурдааст".
Аз тахлили ичмолии чанд феъли содаи сермаънои дар "Маснавии маънавй" корбаст шуда, ба як ;атор хулосахои му;аддимотй омадан мумкин аст. Албатта, бо назардошти он, ки дар асоси тахлили му;оисавии тарчумаи русию англисии хамагй шаш феъли сермаъно, дар бораи забони тарчумахои шохасари Румй ба натичаи нихой расидан имконнопазир мебошад. Бино бар ин ба назар гирифтан зарур аст, ки хулосахо му;аддимотианд ва, эхтимол, баъди тахлилу омузиши хачми бештари маводи фактологй ба онхо тасхеххои дахлдор дохил кардан зарур гардад:
• таъкиди аксари мух,а;;и;он дар бораи сермаъноии феълхои сода бори дигар дар асоси маводи "Маснавии маънавй" исботи худро пайдо мекунад.
• феълхои сермаънои мавриди тахлили "Маснавии маънавй" дар хамаи мавридхо ба забонхои русию англисй бо як феъл хох сермаъно бошад, хох дорои як маъно тарчума нашудааст.
• Дар аксари мавридхо хангоми тарчумаи феъли сермаънои точикй мутарчимон вобаста аз тобиши маъноии феъли нусхаи асл якчанд феълхоро истифода бурдаанд, ки хамаи онхо низ дар забонхои тарчума сермаъно мебошанд.
• Дар мисоли тобиши маъноии дар "Маснавии маънавй"истифода шудаи феъли турунчидан (ях бастан) бори дигар боварй хосил кардан мумкин аст, фархангхои тафсирй бо вучуди муътабарй хамаи тобишхои маъноии калимахои сермаъноро дар бар гирифта наметавонанд.
• Му;оиса нишон медихад, ки баъзе аз афъоли дар "Маснавии маънавй" корбастшуда дар забони адабии хозираи точик ё умуман аз истифода баромадаанд (турунчидан) ё
хеле ба нудрат факат дар услуби китобй мавриди истифода карор мегиранд (тухтан). Маънои иддаи дигари феълхо дар забони муосири точикй махдуд шудааст.
Пайнавишт:
1. Хасанов, Абдужамол. Лексические особенности "Худуд-ал-алем". автореф. дисс. ...канд/. Абдужамол Хасанов. - Душанбе, 1986. - 23 с.
2. Алиев, Б.Т. Феълуои сода дар "Гаршосбнома"-и Асадии Туси. Автореф. дисс. номзади.-Душанбе, 1999.-24с; Давлатова, М. Сермаъноии феълуои сода дар "Зайн-ул-ахбор"-и Гардези// Баъзе масъалауои забоншиносии тоцик.-Душанбе 1964.-С.139-146; Цосимова, М. Таърихи забони адабии тоцик. - Душанбе, 2003.-150с.; Саймиддинов Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе, 2001.- 310с.; Усмонов, Р.А. Глагольная лексика в "Маснавии манави Джалолуддина Руми":автореф. канд.филол.наук.-Худжанд, 2003.-24 с.Эр-граф, 2011.-1016с.
3. Шаруи цомеи "Маснавии маънави". Дар уафт муцаллад / Карим Замони. -Теурон, 1392.
4. The mathnawi of Jalaluddin Rumi. Edited from the oldest manuscripts available: with critical notes, translation, & commentary by reynold a. Nicholson Litt.D., LL.D., F.B.A.// www.masnavi.net.
5. Руми, Джалал ад-дин Мухаммад Поэма о скрытом смысле. В двух томах / Джалал ад-дин Мухаммад Руми /- М. : Вече, 2013.
6. Фаруанги мутавассити Деухудо.Зери назари дуктур Саид Цаъфари Шауиди. Дар ду муцаллад.-Теурон, 1390.
7. Ожегов,С.И. Словарь русского языка. Издание 19-е, исправленное / Сергей Иванович Ожегов. -М. : Русский язык, 1987.-750 с.
8. Мамадназаров Абдусалом. Фаруанги англиси-тоцики.Нашри такмилшудаи сеюм/ Абдусалом Мамадназаров.-Душанбе: Э-граф, 2011.-1116с.
9. Гавуарин С. Фаруанги лугот ва таъбироти "Маснави "-и Цалолуддин ибни Мууаммади ибни Мууаммад ибниХусайниБалхи. Дар нуу муцаллад/Гавуарин Содиц .-Теурон.Заввор, 1381.
10. Айни, С. Кулллиёт. Цилди 12./Садриддин Айни.-Душанбе: Ирфон, 1976. 564+206с.
11. Лугати тоцики-руси.-М. :Нашриёти давлатии лугатуои хорици ва милли, 1954.- 790с.
12. Фаруанги тоцики-руси. Нашри дувум бо илова, такмил ва ислоу. - Душанбе, 2006. 784с.
Reference Literature:
1. Hasanov, Abdujamol. Lexical Peculiarities of "Hudud-al-Alam" Synopsis of candidate dissertation in philology. - Dushanbe, 1986. - 23 pp.; Abdujamol Hasanov. English-Tajik Dictionary. - Dushanbe.
2. Aliyev B.T. Simple Verbs in "Garshosnoma" by Asadi Tusi. Synopsis of candidate dissertation in philology. - Dushanbe, 1999. - 24 pp. Davlatova M. Polysemantic Verbs in "Zayn-aul-Ahbor" by Tardezi // Some Problems of Tajik Linguistics. - Dushanbe, 1964. -pp. 139 - 146.; Kosimova M. The History of Tajik Literary Language. - Dushanbe, 2003. -150 pp.; Saymiddinov. Lexicology of Middle Persian Language. - Dushanbe, 2001. - 310 pp.; Usmonov R.A. Verbal Lexis in "Masnavi Manavi" by Djalaliddin Rumi. - Khujand, 2003. - 24 pp. Er-Graph, 2011. - 1016pp.
3. Zamoni, Karim. Full Commentary to "Masnavi Manavi". In seven volumes. - Tehran, 1392 hijra.
4. The mathnawi of Jalaluddin Rumi. Edited from the oldest manuscripts available: with critical notes, translation, & commentary by reynold a. Nicholson Litt.D., LL.D., F.B.A.//www.masnavi.net.
5. Rumi, Djalaluddin Muhammad. The Poem about Concealed Sense. In two volumes. - M.: Veche, 2013.
6. Dehkhudo, Aliakbar. Dictionary. In two volumes.
7. Ozhegov S.I. The Dictionary of the Russian Language. Edition 19, revised. - M.: Russian language, 1987. - 750 pp.
8. Mamadnazarov, Abdussalom. English-Tajik Dictionary.
9. Gavharin Sodik. The Glossary of Words and Phrases in "Masnavi Manavi" by Djalaluddin ibni Muhammad ibni Muhammadi ibni Husayni Balkhi. In nine volumes. -Tehran: Pilgrim, 1381 hijra.
10. Aini, Sadriddin. Compositions. V.12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 564+206pp.
11. Tajik-Russian Dictionary. - Stalinabad, 1954.
12. Tajik-Russian Dictionary. The second edition, revised and enlarged. - Dushanbe, 2006. - 784 pp.
