CC BY
24
УДК821.0
DOI 10.24412-2413-2004-2022-2-54-63
Махмудзода Обидцони Бекназар, н.и.ф., дотсенти кафедраи назария ва таърихи адабиёти Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни (Тоцикистон, Душанбе)
Махмуд-заде Обиджон Бекназар, канд. филол. наук, доцент кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни (Таджикистан, Душанбе)
Mahmudzoda Obidjoni Beknazar, candidate of philological sciences, lecturer of the department of theory and history of literature of the Tajik State Pedagogical University named after S. Aini (Tajikistan, Dushanbe),E-MAIL: Mirobid-26@mail.ru
Калидвожахр: Назири, девони газалиёт, ташбеу, ташбеуи равшан, ташбеуи пушида, ташбеуи мураккаб, ташбеуи тамсили, тамсил, иборауои шоирона, балогат
Хусусиятуои ташбеусози ва анвоъи ташбеуот дар девони газалиёти Назирии Нишопури мавриди тауцицу барраси царор гирифтааст. Дар асоси тащили назарии санъати ташбеу дар андешауои донишмандон ва мууаццицони илми балогат моуияти истилоуии он муцаррар ва анвоъи он муайяну дар асоси ин таснифот шевауои ташбеусозии Назирии Нишопури ва нацши ин санъати бадеи дар такмили цанбауои уунарии газалиёти шоир муцарраршудааст. Таулилуои анцомдода муцарррар намудааст, ки аксар намудуои ташбеу дар эцодиёти Назирии Нишопури дида мешаванд. Харчанд мууаццицон дар ашъори шоирони сабки уинди нуфузи ташбеууои пушида ва мураккабу дур аз зеунро нисбат додаанд, ки боиси печидагии маъно ва сабки шеъри гардидааст, аммо муаллиф бар асоси таулили намунауои шеърии Назири ва уунари ташбеусозии у муцаррар кардааст, ки каломи ин суханвар аз чунин намудуои ташбеу орист. Ташбеуоти у дар заминаи риояти шарти мууими ташбеусози эцод шуда, барои такмили цанбауои уунарии каломи шоир таъсири пурфайз гузоштаанд.
Ключевые слова: Назири, сборник газалей, метафора, четкая метафора, сложная метафора, сравнение, поэтическая фраза, красноречие
Рассматриваются особенности метафоры и её виды в сборнике газелей Назира Нишапура. На основе теоретического анализа искусства сравнения и размышлений ученых и исследователей риторики определяется его терминологическая сущность и определяются его виды, а на основе этой классификации используются приемы моделирования Назира Нишапури и показана роль этого искусства в совершенствовании художественных аспектов газели. Анализ показывает, что в произведениях Назира Нишапури встречаются различные виды метафоры и ее аналогий. Хотя влияние малопонятных, сложных и надуманных метафор в поэзии индийских поэтов ученые связывают со сложностью смысла и поэтического стиля, автор, основываясь на анализе поэзии Назира и искусства метафоры, доказывает, что его творчество лишено таких
ТАШБЕХОФАРИНИ ВА АНВОЪИ ТАШБЕХ ДАР FАЗАЛИЁТИ НАЗИРИИ НИШОПУРИ
МЕТАФОРА И ЕЁ ВИДЫ В ГАЗЕЛЯХ НАЗИРИ НИШОПУРИ
METAPHOR AND ITS TYPES IN NAZIR NISHOPURI S GAZELS
описаний. Его метафоры создавались с соблюдением всех правил и оказали глубокое влияние на совершенствование художественности творчества поэта.
Key-words: Naziri, collection of gazels, metaphor, complex metaphor, comparative metaphor,
simile, poetical phrase, eloquence
The article dwells on peculiarities of a metaphor and its types in Nazir Nishopuri's collection of gazels. Proceeding from the theoretical analysis of simile art and ruminations of scholars and researches of rhetorics the author determines its terminological gyst and its types on the basis of this classification he uses the devices of Nazir Nishopuri modelling and the role of this art in perfection of its artistic aspects. The analysis shows that in Nazir Nishopuri's works there occur different kinds of metaphor and its analogies. Though the influence of hardly understandable, complex and far fetched metaphors in the poetry of Indian versificators scientists associate with complexity of sense and poetical style, the author, designing on the premise of the analysis concerned with Naziri's poetry and the art of metaphor, proves that his creation is bereft of this sort of descriptions. His metaphors were moulded with observance of all rules and rendered a deep sway over the perfection of the poet's belles-lettres creation.
Ташбех аз чумлаи санъатхои бадеие ба шумор меравад, ки дар адабиёти гузаштаву имрузи мо бештар аз дигари воситахои фасохатбахши калом истифода шудааст. Дар кухантарин сарчашмахои балогй низ рочеъ ба ташбех ва анвои он сухан рафтааст, ки дар ин миён метавон аз китобхои «Тарчумон-ул-балога»-и Мухаммад Умари Родуёнй, «Хддощ-ус-сехр», «ал-Муъчам»-и Шамс Кайси Розй, «Да^ощ-уш-шеър»-и Точхаловй, «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и Атомахмуди Х^усайнй ёдовар шуд. Дар мархилаи нави таърихи ташаккули илми бадеь дар ^аламрави адабиётшиносии точик китоби «Саньати сухан»-и Тура^ул Зехнй ва «Такмилаи бадеи форсй»-и Абдунабй Сатторзода мухимтарин сарчашмахои шинохти санъатхои бадей, аз чумла ташбех дониста мешаванд. Устод Абдунабй Сатторзода мачмуи тафсир ва маьнидоди донишмандони гузаштаро чамъбаст намуда, ташбехро чун саньати бадей чунин маънидод кардааст: «Ташбех дар лугат монанд кардан буда, дар истилох иборат аст аз монанд кардани чизе ба чизе дар сифате аз сифатхои муштарак, ки миёни он хар ду вучуд дорад. Чизеро ки монанд кунанд, «мушаббах» гуянд ва чизеро ки ба он монанд кунанд, «мушаббахун бихи» хонанд ва сифати муштараке, ки миёни хар ду бошад, онро «вачхи шабах» ва калимахоеро, ки далолат бар маънии ташбех дошта бошад, онро «адоти ташбех» номанд» [10, 316].
Дар газалиёти Назирии Нишопурй низ чун шоирони дигари адабиёти точику форс ташбех мав^еи намоён дорад. Шоир барои ороставу пероста баён намудани афкор ва андешахои хеш аз ин саньати бадей бо равишхои мухталиф ба кор гирифтааст. Аз чумла, дар байти зерин худро ба соя монанд мекунад, ки дар камини хуршед ^арор дорад ва дар хар гушаи замин барои хештан маскан пайдо мекунад:
Чу соя аз х,ама су дар камини хуршедам,
Ба х,ар куцо буни хорест, масканест маро [4,11].
Албатта, сарчашмаи зухури ин ташбех чанбаи ирфонй доштани матлаб ва афкори суханвар ба шумор меравад, зеро аз руи дидгоххои орифон инсон дар ма^оми сояи офтоб, яъне Офаридгори хеш аст ва ба хамин хотир аст, ки дар саросари замин уро маконе хаст, чун пахнои сайёраи замин хам сояе аз он офтоб бошад.
Мусаллам аст, ки ташбех аз сохтори муайяне таркиб ёфтааст, ки он аз монандшавандаву монандкунанда, вачхи ташбех ва калимахои ёрирасон, ки ахли балогат онро адоти ташбех хам номидаанд, иборат мебошад. Дар газалиёти Назирй барои ифодаи адоти ташбех калимоти чу, монанди ва амсоли ин истифода мешаванд, Масалан, дар байти
зерин, ки ончо шоир xyдро ба магас монанд мекунад, ки дасти xaсрaт бар сар мезанад. Дар ин чо кaxрaмони лирикй ë xyди гyяндa монандшаванда бyдa, магас монаншаванда мебошад ва 4y барои ифодаи адоти тaшбеx ба кор рафтааст:
Хамаруза дасти хасрат чу магас зaдeм бар сар, Ки саростини мгх^он ба шакар нахишт моро [4, б].
Ч,олиби тaвaччyx аст, ки дар заминаи эчоди чунин тaшбеxxои шоирона Назирии Нишопурй кушиш кардааст, ки ощоро дар таркиби иборaxои барчаста ва нодири шоирона, ки шеваи соxтмони онxо бештар xоси сабки xиндй мебошад, ба вучуд оварад. Ин чо шоир ибораи «дасти xaсрaт бар сар задан»-ро нaxyст эчод мекунад, ки маънии афсусу надомат xyрдaнро дорад ва xaмин чо шоир вaчxи монандшавандагиро дар таркиби xaмин ибора чой додааст, ки мдани xyди y ва магас робита эчод намудааст. Яъне, xолaт воситаи аслии монандшавй мебошад, чун инсон дасти xaсрaт бар сари xyд заданро ба магас монанд мекунад, ки сари остини меxмон ба шакар вогузор накард. Ин чо с^ан дар бораи пайванди магас ва шакар меравад, ки дар набудани он магас дасти xaсрaт ба сар мезанад. Вaчxи монандй он аст, ки инсон xaм агар аз меxмон с^ани xyбе ë ширине нашунавад, xaсрaти меxмондорй xоxaд xyрд. Дар байти дигар бошад, шоир тавассути калимаи ëрирaсон ë адоти тaшбеxи «монанди» тaшбеx меофарад ва xyдро ба сароб монанд мекунад, ки бандбарпост: Монанди сароб бандбарпо, Бeхудa шудeм даштпаймо [4, 4].
Дар таснифи донишмандони гузашта ва имруз тaшбеxе, ки бо истифодаи адоти тaшбеx соxтa мешавад, тaшбеxи мутлак ë сaреx унвон кардаанд. Он чанд намунае, ки дар боло зикр шуд, навъе аз xaмин гуна тaшбеxот мебошад. Ба таъбири устод Абдунаби Сатторзода ин гуна тaшбеxот «чунон аст, ки чизеро ба чизе тaшбеx кунанд ба воситаи лафзе, ки далолат кунад бар мyшобиxaт, яъне бешарт ва акс ва тафзил ва гайри он» [10, 317]. Намунаи дигаре барои ин навъ тaшбеx зикр мешавад:
Айши диёри гурбат чун барц даргузор аст, Натвон ба цайд кардан завци гуpeзпоpо [4, 4].
Шодиву нишоте, ки дар сарзамини гурбат ë ддари гарибй барои инсон xосил мешавад, ба мисоли барк xyдгyзaр аст. Шоир ин чо айшу шодии дар гурбат ба инсон xосилшyдaро ба барк монанд мекунад ва ин чо истифодаи воситаи далолаткунанда, яъне чун таъкид бар тaшбеxи мутлак ë равшан будани он аст.
Дар байти дигар бошад, Назирй xaстaгивy ранчурии xешро дар xоли аз xилвaт бурун омада ба парвона монанд мекунад, ки аз сyxбaти шамъ дар оxири шаб бурун ояд. Маълум аст, ки парвона дар поëни мaxфили шаб xaтто ба xaдде ранчуру xaстa мешавад, ки xyдро беxaбaр ба оташи шамъ xaм мезанад. Ин чо вaчxи аслии монанди xолaти ошик, яъне xyди кaxрaмони лирикй бо axволи парвона аст:
Сахаргах хаставу ранцур аз хилват бурун оям, Чу парвона, ки аз сухбат барояд охири шабх [4, S].
Хдмин шеваи монандкунии xолaт дар байти дигари шоир ба сурати эчоди шaбоxaти миëни xyд ва магас ба чилва омадааст:
Чун магас бар цанд мeцушeму бар матлуби хeш, Гармии савдои Юсуф нашканад бозори мо [4, 13].
Усули дигари соxтмони тaшбеxоти равшан тавассути xaмроx намудани кaлимaxои адоти тaшбеx ба тaшбеxкyнaндa сурат мегирад. Масалан, дар байти зерин калимаи «сaйëдвaш», ки чузъи якум тaшбеxкyнaндa аст, бо истифодаи пасванди ваш, ки дар макоми адоти тaшбеx карор дорад ва маънии монандшавиро таъкид мкунад, дар шумори xaмин навъи тaшбеxот карор дорад:
Сайёдвашон ба доми зулфат Дарбохта сайдхонахоро [4, 8].
Дар ин чо тавассути калимаи «сайёдвашон» шоир ошиконро ба сайёдон монанд мекунад, ки дар доми зулфи маъшук сайдхонадои худ, яъне дар чй дар ихтиёр доранд, барои ба даст овардани зулфи ёр аз даст додаанд. Пасванди ваш ин чо дамчун адоти ташбед ё ба таъбири Туракул Зеднй «ёридидандаи монандй» [2, 63] ба кор рафтааст.
Дар байти дигари Назирй дамин вазифаи адоти ташбедро пасванди вор, ки ифодаи монандй мекунад, ичро кардааст. Ин долат тавассути калимаи «Маседвор», яъне монанди Масед ба зудур расидааст:
Масехвор кунад сайр бар фалак рухам,
Ба ин тилисми фурубастадар чи кор маро?[4,14].
Навъи дуюми ташбедро Туракул Зеднй пушида унвон кардааст. Дар таснифоти устод Сатторзода он дамчун ташбеди киноят ном бурда мешавад. Дар ташреди он чунин омадааст: «Ташбеди киноят ва он чунон аст, ки чизеро ба чизе монанд кунанд бо киноят ва бе адоти ташбед. Мисол, Рудакй гуфта: Ташбеди киноятро Родуёнй «ташбеди муканно» [10, 49-50] ва Туракул Зеднй зери унвони «ташбеди пушида» [2, 44-51] овардааст. Дар байти зерин бо дамин шакли сохтмони ташбед шоир худро ба хусрави назм монанд мекунад, ки накши Ширинро бояд офарад. Дар ин маврид Хусрав ба ду маънй, яъне якум дамон Хусрави ошики ширин ва дуюм ба маънии подшод ба кор рафтааст. Назирй бо тарди чунин навъи ташбед худро дам ба Хусрави Парвиз ва дам подшоди олами назм монанд мекунад, ки бояд симои Ширинро биофарад:
Хусрави назми, Назири, нацши Ширин тарх кун, Чарх бори мо кашад, чун ишц бошад кори мо [4,14].
Вачди монандй, ки дар ин чо равшан зикр нашудааст, дар навбати якум дунари шоирй ва баъдан ошикй дам даст, ки шоир зимнан бо зикри номи Ширин онро тасдик мекунад.
Дар байти зерин бошад, шоир худро ба чароги тирашаб монанд мекунад, чун дар зулмат карор дорад. Ин чо низ ташбеди офаридаи Назирй бештар сурати пушида дорад, ки дар ифодаи «чароги тирашабам» чилвагар шудааст:
Нишаста бо зуламам, бо цамар чи кор маро? Чароги тирашабам, бо сахар чи кор маро? [4, 14].
Худро дар гулшан ба даво монанд кардан ва дар мачлис сафо хондани шоир низ навъе эчоди ташбеди киной ё пушидаро ба намоиш мегузорад:
Дар он гулшан хаво будам, ки масти зод аз наргис,
Дар он мацлис сафо будам, ки ишц аз хусн шуд пайдо [4, 3].
Дар ду байти газали зерин низ дамин шакли эчоди ташбеди пушида ба дар таркиби калимадои «парвонаем», «мурем» ба чашм мерасад. Шоир бо ин шева худро ба парвона дар сузу сози ишк монанд мекунад, ки шуълаи оташ ошёнаи уст ва дар идома ба мур мушобед медонад, ки дар гузори шакар афтодааст:
Парвонаему шуъла бувад ошёни мо, Об аз шарори ашк хурад гулситони мо. Мурему дар гузори шакар уфтодаем, Дар рох поймол шавад корвони мо [4, 23].
Навъи дигари ташбед дар адабиёти гузаштаи мо ташбеди тафзил аст, ки ва «он чунон аст, ки нахуст чизеро ба касе монанд кунанд ва пас баргарданд ва мушаббадро бар мушаббадунбидй тафзил ва тарчед диданд» [10, 319].
Дар байти зерин бе зикри адоати ташбед Назирй худро зодиран ба шубони водии Айман монанд мекунад ва баъдан аз он дам афзалтар мешуморад дар нафассузй. Маълум
аст, ки нафассузй холатест, ки миёни ^ахрамони лирикй ва шубони водии Айнман монандй эчод мекунад ва шоир ва^те мегуяд, ки нафассузтарем, нахуст воситаи монандй маълум мегардад. Ва^те холати худро, ки дар асл ба шубон монанд мекунад, фаротар аз холати у мешуморад, ба таъбири профессор Абдунабй Сатторзода хамон тарчех додан аз холати монандшавй ба мушохида мерасад:
Аз шубони водии Айман нафассузонтарем, Мусй андар Тур мерацсад зи мусикрри мо [4, 14].
Бино бар тафсири донишмандони илми балогат дар навъи ташбехи тасвия ё муздавач чизеро ба баъзе сифатхо ва ба чизе баробару монанд кунанд. Дар байти зерини Назирй тангии дида ба чашми сузан монанд ва хатто дар холи монандкунй аз он фаротар дониста шудааст: Гудохт цисми Назирй зи дищати назарам, Ки дида тангтар аз чашми сузанест маро [4,11].
Дар байти дигар бошад, ин навъи ташбех дар таркиби вожаи «тахамтанист» ба зухур расидааст, ки манзур нишон додани ^удрат ва азамату бузургй ба шумор меравад: Агар ба маърака дар хун фитодаам, чй ацаб? Хамеша разм ба чун худ тахамтанист маро [4, 11].
Шоир таъкид бар он медорад, ки агар дар майдони харбу зарб ба хун афтодам, вучудам пур аз хун гардид, ачаб нест, чун ба тавонову пахлавоне мисли худ барои ман бузургиву азамат ва диловарист. Шоир ин чо чанг ба пахлавоне ба монанди худро рустамй ё пахлавонии бузургтар аз он ба шумор меоварад. Аз ин чо маълум мегардад, ки ин чо нахуст суханвар чанг бо худро ба сифати рустам, яъне пахлавониву далерй монанд мекунад, ки асли хосияти ташбехи тавсия ё муздавач бошад.
Навъи дигари ташбехро ташбехи таркибй унвон кардаанд, ки он бештари маврид тавассути вожагони мураккаб эчод мешавад. Дар байти зерин вожаи мураккаби «юсуфрух», ки дар асл ифодаи монанд кардани рухи маьшу^ ба хусни Юсуфро дорад, дар сурати чунин навъи ташбех эчод гардидааст:
Имшаб аз юсуфрухе чашми Назирй равшан аст, Боз нуре х,аст дар кошона Яъкуби маро [4,10].
Профессор Абдунабй Сатторзода дар чараёни барраси дидгоххои балогиёни муосир дар бораи ташбех таъкид намудаанд, ки «Пажухишгарони муосир, ба шумули Ч,алолуддини Х^умой [71, 227-245], Тура^ул Зехнй [22, 42-58] ва Абдул^айюми ^авим [70, 50-95] бо назардошти сатхи кунунии дониши навин ва бо истифода аз меъёрхои имрузй ташбехро чадидан навъбандй кардаанд, аз забили ташбехи хиссй, ташбехи хаёлй, ташбехи а^лй, ташбехи хиссй ва а^лй, ташбехи вахмй, ташбехи муфрад ва мураккаб, ташбехи чамъ, ташбехи малфуф, ташбехи мафру^, ташбехи таркибй, ташбехи мучмал, ташбехи муфассал, ташбехи тамсил, ташбехи гайритамсил, ташбехи аъло, ташбехи балиг, ташбехи авсат, ташбехи адно, ташбехи тарчехй ва игро^й» [10, 320].
Аз ин баррасй равшан мешавад, ки яке аз навъхои ташбех -ташбехи тамсилй унвон шудааст ва бегумон он ба хамон санъати тамсил низ пайванд дорад, чун дар холи масал задан шоир бо зикри вачхи мисоловарй монандихои ашё ё мафхуми мавриди корбурди хешро ба эътибор мегирад. Бар асоси нуфузи санъати тамсил дар шеъри шоирони сабки хиндй ин навъи ташбехро низ метавон аз чумлаи пуркорбурдтарин анвоъи ташбех дар шеъри Назирй ва шоирони дигари хамсабки вай ном бурд. Аз чумла, дар байти зерин шоир пириву чавониро дар заминаи мисраи дуюм эчод намудани тамсил ба хазону навбахор монанд мекунад: Дар пирй аз х,азор цавон зиндадилтарем, Сад навба^ор рашк барад бар хазони мо [4, 23].
Хазони мо гуфтани шоир дам манзур айёми пирии уст ва ин чо дам ташбеди пушида дида мешавад ва дам истиора, ки ин амр бешак дунари шоирии Назириро дар эчоди чандин санъати бадей дар таркиби як мисраъ ё датто як ибора ба намоиш мегузорад.
Дар байти зерин бошад, дар мисраи дуюм ташбеди тамсилро тавассути зикри адоти ташбед дар мисраи якум, ки онро вожаи «чунон» ичро намудааст, эчод кардааст. Назирй дузури хешро дар руи роди дустону ёрон ба бадмасте ташбед мекунад, ки миёни чамъи душёрон пайдо мешавад. Дар ин чо маълум аст, ки мисраи дуюм тамсили мисраи якум аст, чун шоир масал мезанад бар долу давои бадмаст. Аз суи дигар, дамин масал задани у ба сурати дигар ташбеди тамсилиро эчод кардааст:
Чу пайдо гардам азрохе, чунон ёрон раманд аз ман, Ки бадмасте миёни цамъи хушёрон шавад пайдо [4, 23].
Назирии Нишопурй чои дигар вакте аз дамидани субд сухан кардаву ба мухотаби хеш мурочиат мекунад, ки сари сабуро бикушояд, барои тасвири долу давои мазкур дар мисраи дуюм масал мезанад ва сафои субдро ба дадони чашма ва сари сабуро ба роди чу монанд мекунад: Ба софи субх нигох кун, сари сабу бикшо, Дахони чашма кушоданд, рохи цу бикшо [4, 26].
Дар ин дол мо чилваи барчастаи ташбеди тамсилро дар баробари як масали шоиронаи суханвар ба мушодида мегирем.
Дар чараёни сохтмони ташбедоти шоирона дар ашъори Назирии Нишопурй чун шоирони дигари эчоди иборадои тозаву нодир низ ба дукми усули ташбедсозй чилвагар аст. Дар ин навъи иборадо шеваи масал задан, пушидагии ташбед дар таркиби ибора низ мушодида мешавад. Таваччуд ба таркиби ин навъ иборадо нуктаи мудимеро равшан месозад, ки дар медвари ондо ба дукми асоси эчод дамоно ташбед карор мегирад, чун ибораро шоир дар асоси монанд кардани ашё, долат, унсури мавриди истифода бо чузъи дигари он ба вучуд овардааст. Масалан, дар байти зерин шоир ибораи сели гиряро офаридаст. Ба мушодида мерасад, ки дар асл ин чо нахуст шоир гиряро ба сел монанд мекунад ва тавассути дамин монандкунй ибораи шоирона меофарад: Хазор нола зи нахру зи руд мешунавам, Зи сели гиря чу кухсор доманест маро [4, 11].
Мадз, дамин усули монандкунй боис мегардад, ки чунин навъ таркибдои шоирона досил шаванд. Агар дар байти болой шоир гиряаашро ба сел монанд кунад, дар байти дигараш бо дамин усули таркибсозй сиришк, яъне катрадои ашки худро ба хушадо шабед донистааст: Зи хушахои сиришкам лаболаб огуш аст, Зи хосиле, ки туро нест, хирманест маро [4, 11].
Дар мисраи дуюми байт бошад, вучуди ташбеди тамсилй низ мушодида мешавад, зеро хушадои сиришки худро ба досил ва дам хирман шабед медонад, аммо ин монандкуниро тавассути масал задан ба вучуд меоварад.
Дар таркиби ибораи «шадбози хома» дар байти дигар шоир калами худро ба ин парандаи баланпарвоз монанд мекунад, ки тавассути он ба осмондо парвоз мекунад. Хомаи шоир тавассути руи садфа рехтани мадсули хаёлотои шоир аршпарвозй мекунад: Шохбози хомаи мо аршпарвози кунад, Мурги цаннаторост обу дона дар минцори мо [4, 14].
Дар байти дигари шоир бошад, ибораи «гулбарги баногуши рух» бо дамин шеваи ташбедсозй ба вучуд омадааст ва ин чо шоир зулфи ба рухи ёр хамидаро ба гулбарг монанд кардааст ва дар мисраи дуюм бошад, бо шеваи масал задан онро боз ба гулдаста низ мушобед мекунад. Ибораи «зулфи расан» бошад баробари ишорати саред ба зулфи ёр бошад, ки ба гулбарг монанд шудааст, ин чо ба ресмон низ монанд шудааст ва ибораи
«зулфи расан» низ бо xaмин шева аз эчоди як тaшбеxи дигар ба сурати иборасозии шоирона xaбaр медиxaд:
Гулбарги баногуши рухат буд муносиб, Гулдаста шуду баст бар у зулфи расанро [4, 25].
Дар тафсири донишмандони балогии гузаштаи мо барои эчоди тaшбеx шaртxои зарурй мукарррар шудааст, ки яке аз ощо ба таъбири Родyëнй «росттарин ва нектарин он аст, ки чун божгуна кунияш, тaбоx нагардад ва нуксон напазирад ва xaр яке аз монандакардагон ба чойи якдигар биистад ба сурат ва маънй» [7, 44].
Дар ду байти дигар аз як газали дигари шоир иборaxои «сели васл», «нaxли мотам», шеваи тaшбеxофaринй эчод шудааст. Дар баробари ин, агарчй гиëxи мо гуфтани Назирй истиораи вучуди xy^ шоирро равшан намояд, вале дар ин xолaт низ чилва як навъ тaшбеxи ^шида дар таркиби ибораи «гиëxи мо» ба зyxyр мерасад. Ин чо шоир вучуди xyдро ба гиëx монанд мекунад, ки аз омадани сели васл ба нум^ь майл намуд: Сад ceли васл омаду сад кишт тоза шуд, Харгиз набуд нашвунамо дар гиёхи мо. Мо нахли мотaмeм, Назирй, зи мо хазар, Fамгин шавад кace ки бувад дар панохи мо [4, 27]
Рашидуддини Ватвот низ дар «Хддоик -yс-сеxр» ин матлабро таквият бaxшидa таъкид доштааст, ки «Дар санъати тaшбеx нестар ва писандидатар он бошад, ки агар акс карда шавад ва мyшaббax ба мyшaббaxyн биxи монанд карда ояд, с^ан дуруст ва маънй рост ва жку, чун тaшбеxи <«,илол» ба «наъл» ва тaшбеxи «наъл» ба ««.илол» ва тaшбеxи «зулф» ба «шаб» ва тaшбеxи «шаб» xaм ба «зулф» жку бувад. Ва агар дар камоли xyœ бад-ин дарача мумкин нагардад, боре бояд чунон ки мyшaббax мавчуде бошад xосил дар aëн, мyшaббaxyн биxи мавчуде бошад xосил дар aë^ Ва албатта, некy ва писандида нест, он чи чамоате аз шуаро кардаанд ва мекунанд: чизе тaшбеx кардан ба чизе, ки дар xaëлy вaxм мавчуд бошад, на дар aëн. Чунончи ангишти афр^таро ба дaрëи мушкин, ки мавчаш заррин бошад, тaшбеx кунанд, на xaргиз дaрëи мушкин мавчуд аст дар aëн ва на мавчи заррин» [1, 271].
Манзур аз ин таъкид он аст, ки шоирон бояд дар эчоди тaшбеxот ба шевае рафтор намоянд, ки дар навбати якум xaнгоми монандкуниву монаншавй мутобикати куллй ë ба таъбири онxо ростии эчоди тaшбеx риоят шавад ва xairo дар xоли баръакс низ гузоштани аносири тaшбеxсоз дар маърифати он нукс ë галат дида нашавад. Аксари донишманди илми балогат аз камтар риоят шудани чунин шарти тaшбеxофaринй ва нуфузи навъи тaшбеxи мураккаб ва п^ида дар сабки xиндй сyxaн кардаанд. Аз чумла, Туракул Зеxнй чунин менависад: «Тaшбеxоти мураккаб бештар дар осори бадеии шоироне, ки дар сабки xиндй шеърсарой мекунанд, мyшоxидa мешавад. Аз чумла, Носиралй, Бедил, Файзии Х^индй, Соиб, Faнй, Шавкат ва дигар шоирон буда, мактаби мaxсyси адабй ташкил дода буданд. Хдтто ин сабк аз Хусрави Деxлaвй сар шуда, ба шоирони мазкур поëн ëфтaaст. Дар сабки xиндй, мушкилписандй, таъкид, истиора ва тaшбеxxои печ дар печи xaëлй xyкмaфaрмост, ки инро шоирони содданависи лирик намеписанданд. Хдтто Мушфикй дар як шеъри xyд ин сабкро танкиди сaxте кардааст [2, 74-75]. Адабдатшинос Абдунабй Сатторзода низ бо таквияти ин назар навиштаанд: «Вале дар осори шоироне, ки аз сабки xиндй пайравй мекарданд, бештар тaшбеxоти Faйрисaреx, xaëлй ва вaxмй ба назар мерасад» [10, 322].
Агар ба тaшбеxоти офаридаи Назирии Нишопурй аз руи ин шарти мyxим тaшбеxофaринй назар афканем, y бештар дар риояти мaчмyи ин меъëрxо икдом намудааст. Дар аксари нaмyнaxои ашъори шоир ин шарти аслии тaшбеxофaринй риоят шудааст Ту аз насим, Назирй, ба шур мeой, Чу гул нихон натавон кард бую ранги туро [4, 26].
Дар байти мазкур шоир сирри нидону зебоии зодириро ба гул монанд мекунад, ки аз чашмдо нидон намемонад. Агар ташбеди мазкурро бар доли акси он низ кабул кунем, яъне асрорро ба буи гул ва зебоиро ба ранги он дам мушобед созем, мутобикати шарти мазкури ташбедсозй ба таври барчаста аён мегардад. Хдтто дар долоте, ки баъзе аз ташбедоти офаридаи шоир зодиран душвор ва гуё печида ба назар мерасанд, аммо таваччуди амик ба дарунмояи ондо равшан мегардад, ки шарти дурустиву ростй дар ондо риоят аст: Аз чохи габгабаш бадар овард мохро, Бар мох ацраби сияхаш баста рохро [4, 28]. Мисраи дуюм дар асл тамсил аст ва дар ин чо мод ба рухи маъшук монанд шудааст ва зулф ба каждуми сиёд, ки чун ба руи мод афтад, роди васл баста шавад. Дар доли акс низ ростиву дурустии ин ташбеди офаридаи Назирй баръалост, яъне метавон модро бар руй ва каждуми сиёдро ба зулфи ёр монанд намуд.
Бо зикри ин ду намуна метавон таъкид дошт, ки дарчанд пушидагиву печидагии ташбедот ба шоирони сабки диндй нисбат дода мешавад, вале дар сурудадои Назирии Нишопурй тачассуми равшан ва шарти дурустиву саредии ташбедсозй мушодида мегардад. Албатта, ин бесабаб нест, чун Назирй дар шумори суханвароне карор гирифтааст, ки дар сарогози зудури сабки диндй карор доранд ва дар ин айём бештари суннатдои хоси шеъри кудан чилваи равшан касб намудаанд. Баъдтар, усулдои печидабаёнй ва пушидаэчодй дар сохтмони унсурдои балогати шеър нуфуз касб намуд, ки шояд ба ин сабаб каломи Назирй аз ин шеваи мавриди танкиди донишмандони балогй орй мондааст.
Дар мачмуъ, аз баррасии шевадои ташбедофаринй ва анвоъи ташбедот дар газалиёти Назирии Нишопурй равшан мегардад, ки ин суханвари мумтози сабки диндй кушиш кардааст, ки суннатдои хоси ташбедсозии шеъри классикиро идома дода, баробари ин, бар асоси вижагидои хоси дунарии сабки диндй тозакоридое низ аз худ ба намоиш гузоштааст. Хдрчанд бештари донишмандони балогй накду назардое рочеъ ба шевадои душвори ташбедсозии бахше аз шоирони сабки диндй баён доштаанд, вале Назирй кушидааст, ки дар риояти шарти аслии ташбедсозй ва назокатдои хоси он икдом намуда, аз ин род дар оростагии калом ва перостагии сухани хеш накши муассир гузорад.
Пайнавишт:
1. Ватвот, Рашидуддин. Сады волшебства в тонкостях поэзии [Хадоик ас-сихр фи дакаик аш-ши,р] / Перевод с персидского, исследование и комментарий Н.Ю. Чалисовой. - Москва, 1985.- 325 с.
2. Зеунй, Турацул. Санъати сухан. Мууаррир Мубашшири Акбарзод. - Душанбе: Адиб, 2007.- 400 с.
3. Мусулмонцулов Р. Назарияи адабиёт. - Душанбе, Маориф, 1990.- 338 с.
4. Нишопури, Назирй. Девон. Тасуеу ва таълицоти Мууаммадризо Тоуирй. - Теурон: Нигоу, 1389.- 672 с..
5. Нишопурй, Назирй. Куллиёт. Чопи сангй. Лакунав, матбааи Нувалкишур. 1954. - 413 сау.
6. Нуъмонй, Шиблй. Шеъру-л-ацам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон. Тарцумаи Сайид Мууаммадтации Гелонй/Шиблии Нуъмонй. - Теурон, 1368.- 564 с.- Ц. 1-2.
7. Родуёнй, Мууаммад ибни Умар. Тарцумон-ул- балога, Бо тасуеу ва эутиоми профессор Аумади Оташ ва интицодиустодМаликушшуарро Бауор. - Теурон, Астор 1362.-334 сау.
8. Розй, Шамси Цайс. Ал-муъцам фй маоири ашъорил - Ацам. Ба тасуеуи Мууаммад бинни Абдулваууоби Цазвинй, бо муцобала бо шаш нусхаи хаттии цадимй ва тасуеуи Мударриси Разавй. - Теурон, 1338. - 723 с.
9. Саидджафаров О. Ш. Стиль персидско-таджикской газели в XVI- XVII вв. [на примере творчества Фигани, Назири и Саиба]: диссертация на соискание ученой степени
доктора филологических наук, по специальности 10.01.03 - Литература стран зарубежья [таджикская литература]. -Душанбе, 2015. - 300 с.
10. Сатторзода Абдунабй. Баргузидаи навиштауо. Ч..1. - Душанбе: Дониш, 2021.- 593 с.
11. Сатторзода А. Такмилаи бадеъи форсии тоцикй [дар заминаи навиштауои пешиниён ва имрузиён]. Душанбе: Адиб, 2011. - 330 с.
12. Табрезй, Шарафуддин Хасан, ибни Мууаммад. %ацоиц-ул- уадоиц, илми бадеъ ва саноеъи шеърй дар забони порсии дарй. Ба тасуеу ва бо уавошй ва ёддоштуои Саййидмууаммади Козими Имом. - Теурон, 1341.-654 с.
13. Темурова, М. Ташбеу ва истиора дар таъбирот. Паёми Донишгоуи миллии Тоцикистон: мацаллаи илмй Душанбе, 2014.-№ 4/3 [113]. - С. 57- 61.
14. Ходизода, Расул, Шукуров, Мууаммадцон, Абдуцабборов, Талъат. Фаруанги истилоуоти адабиётшиносй. - Душанбе,1966.-188 сау.Хумой, Цалолуддин. Фунуни балогат ва саноъоти адабй, цилди якум [саноеъи лафзии бадеъ ва ацсоми шеъри форсй], - Теурон, 1354.-337 с.
15. Хусайнй, Атоуллоу, Маумуд. Бадоеъ-ус-саноеъ. Бо сарсухан, тавзеуот ва таурири Рауим Мусулмонцулов. - Душанбе, 1974.-224 с.
16. Шарифов, Худой. Балогат ва суханварй /Худой Шарифов.-Душанбе, 2002.- 278 с.
Reference Literature:
1. Vatvot, Rashiduddin. Orchards of Magic in Subtleties of Poetry [Hadoik assihr fi dakaik ash-shi]. Translation from Persian, research and commentaries by N.Yu. Chalisova. -Moscow, 1985. - 325 pp.
2. Zenni, Turakul. The Word of Art. Muharrir Mubashshiri Akbarzod. Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400pp.
3. Musulmonkulov R. Theory of Literature. - Dushanbe: Enlightenment, 1990. - 338 pp.
4. Nishopuri, Nazir. Divan. The Trend of Mukhammadrizo Tohins Tenet. - Tehran: View, 1389 hijra. - 672 pp.
5. Nishopuri, Nazir. Compositions. The Edition of Nuvalkishur printing-house. Lakhnau. 1954. - 413 pp.
6. Numoni, Shibli. Poetical Adjam and the History of Poetry and Literature of Iran. Translated by Sayid Mukhammadtaki Gheloni // Shibli Numoni - Tehran, 1368. - 564 pp. Volumes 1-2
7. Roduyoni, Mukhammad ibn Umar. Complete translation. Corrections by Professor Akhmad Otash and Master-Critic Malikushshuaro Bahor. - Tehran: Astor, 1362 hijra. -334 pp.
8. Rozi, Shamsi Kais. Al-mujam fi maoiri ashoril. - Adjam. Corrections by Mukhammad ibn Abdulvahob Kazvini Contrasted with six Written Ancient Copies with Editor KazvinVs Corrections. - Tehran, 1338 hijra. - 723 pp.
9. Saiddjafarov Ozod Shahvaliyevich. The Style of Persian-Tajik Gazel in the XVI-th - the XVII-th Centuries (the Creation of Figani, Nazari and Saib Being Paragons). Doctoral dissertation in philology. Speciality 10.01.03. - Literature of Foreign Countries (Tajik Literature). - Dushanbe, 2015. - 300pp.
10.Sattorzoda Abdunabi. Selected Works. V.1. - Dushanbe: Knowledge. 2021. - 593pp.
11.Sattorzoda A. Perfection of Tajik-Persia Belles Letters Language. The Written Basis of the Past and the Present. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2011. - 330 pp.
12.Tabrezi, Sharafuddin Hasan, ibn Mukhammad. Genuine Garden, Rhetoric and Poetical Art of Persian-Dari Language. Sayidmukhammad Kozim Imom/s and his Milieu's Reminiscences in Literary Recension. - Tehran, -1341 hijra. - 654pp.
13.Temurova M. Allegory and Metaphorism in Interpretan. Tidings of the Tajik National University: Scientific journal. - Dushanbe, 2014, №4/3 [113]. - pp. 57-61.
14.Hodizoda Rasul, Shukurov Mukhammaddjohn, Abdujabborov Talat. The Culture of Belles Lettres Terminology. - Dushanbe, 1966. - 188 pp. ; Namoi Jaloluddin. Scientific Perfection and Belles Letter. Volume 1 [Folklore as a Part of Persian Poetry]. - Tehran, 1354 hijra. - 337pp.
15.Khusayni, Atoullodj Makhmut. Perfection of Art. Preface, Interpretation, Editing by Rakhim Musulmonkulov. - Dushanbe, 1974. - 224pp.
16.Sharifov Khudo. The Art of Eloquence // Khudo Sharifov. - Dushanbe, 2002. - 278pp.
