CC BY
8
УДК 82 ББК 83,3(03)
ТАРКИБСОЗЙ ВА Ма^мудзода Обидцони Бекназар, номзади илмуои
ТАЪБИРОФАРИНЙ ДАР филология, сармуаллими кафедраи назария ва
ЕАЗАЛИЁТИНАЗИРИИ таърихи адабиёти Донишгоуи давлатии омузгории
НИШОПУРЙ Тоцикистон ба номи С.Айнй(Тоцикистон, Душанбе)
СОЗДАНИЕ ПОЭТИЧЕСКИХ Махмудзаде Обиджони Бекназар, кандидат КОМПОЗИЦИЙ И филологических наук, старший преподаватель СЛОВОТВОРЧЕСТВО В ГАЗЕЛЯХ кафедры теории и истории литературы НАЗИРИ НИШОПУРИ Таджикского государственного педагогического
университета им. С.Айни, (Таджикистан, Душанбе)
COMPOSING AND Mahmudzoda Obidjoni Beknazar, candidate of INTERPRETING INNAZIRI philological sciences, lecturer of the department of NISHOPURTS GHAZALS theory and history of literature under the Tajik State
Pedagogical University named after S. Aini (Tajikistan, Dushanbe), E-mail: м[email protected]
Вожа^ои калиди: Назирии Нишопури, сабки циндй, вожасози, таркибофарини, таъбирсози, ибораорои, мазмунсози
Дар мацола саъй шудааст, ки уунари шоирии суханвари асри ХУ11 форсу тоцик Назирии Нишопури дар таркибсози, таъбирофарини ва эцоди вожа^ои мураккаб ба риштаи тауциц кашида шавад.Муаллиф дар заминаи анцоми тадцицот муцаррар намудааст, ки Назири дар эцоди таркибуои шоирона аз шевауои мухталиф кор гирифта, бар он муваффац шудааст, ки дар баробари истифодаи бархе таркибуои роици шоирона, худ низ ба офариниши таъбир ва вожа^ои нав комёб гардад. Муаллифи мацола таъкид менамояд, ки ин шеваи кори у баробари такмили цанбауои уунарии ашъораш ба нуфузи мазмунуои тоза омил шудаанд, ки бегумон яке аз сабабуои маъруфияти вай уамчун шоири тарзи тоза ба ин цанбаи уунарии ашъораш пайванд мегирад.
Ключевые слова:Назири Нишапури,индийский стиль,словообразование,поэтические композиции, смыслотворчество.
В статье исследуется поэтическое мастерство персидско- таджикского поэта XVII века Назири Нишопури в создании поэтических композиций, образов и составлении сложных слов. На основании исследования автор отмечает, что Назири при создании поэтических композиций использовал разные приемы, и наряду с приминением некоторых популярных поэтических композиций ему самому удалось создать новые словообразование и образов. Автор статьи подчеркивает, что этот стиль его творчества, наряду с улучшением художественных аспектов его поэзии, способствовал влиянию нового содержания, что, несомненно, является одной из причин его популярности как поэта нового стиля.
Key-words: Naziri Nishopuri, Indian style, lexicography, composition, interpretation, phraseology, content
In his article the author makes an endeavor to explore the poetry mastership of Persian-Tajik man-of-letters who lived in the XVI-th century being Naziri Nishopuri in composing, interpreting and building complex words. Designing on the premise of the research, the author underscores that Naziri worked in different ways while creating poetic compositions and managed to create new interpretations and words, alongside with using certain common poetic compositions as well. The author of the article lays an emphasis upon the idea that the relevant style of his work, alongside with the improvement of the artistic aspects of his poetry has contributed into the influence of the new content which is considered to be one of the reasons for his popularity as a poet of a new style undoubtedly.
Маълум аст, ки пажухдшгарони сабки хиндй яке аз мухимтарин хусусиятхои онро дар шевахои хоси офариниши вожаву таркиботи шоирона мукаррар намудаанд. Х,арчанд дар каламрави сабкхои кухани шеъри точикй низ усул ва равишхои муайяни таркибсозй ва таъбирофаринй ба мушохида мерасад, аммо бо зухури сабки хиндй он аз равишхои хосе бархурдор гардид. Назирии Нишопурй, ки яке аз шоирони ахди аввали сабки хиндй ё тарзи тоза шинохта мешавад, дар ин рох икдомоти шоёне аз худ нишон дода, дар офариниши
таркибхои шоирона ва иборахои саршори маънй хунари барчастаи шоирии xешро бозтоб баxшидааст.
Албатта, xyсyсиятхои таъбирофаринй, таркибсозй ё дар истилох лафзтарошй хам таъкид мешавад, ки дар шеъри сабки хиндй дар тахкикоти олимони точик чун Абдyлганй Мирзоев,Садрй Саъдиев, дар робита ба ашъори Сайидои Насафй, Абдуллочон Fаффоров дар нисбати газалиёти Fании Кашмирй, Замира Fаффорова рочеъ ба шоирони хавзаи адабии Кашмир, Бобобек Рахимй ва Нуралй Нурзод оид ба газалиёти Бедил мавриди баррасй карор гирифтааст. Аммо ба мушохида мерасанд, ки ин чанбаи мухими шеърии Назирии Нишопурй аз таваччухи олимону донишмандон берун мондааст, чун тавре гуфта шуд, у яке аз аввалин шоирони сабки хиндй эътироф гардидааст.
Бар асоси тахкикоти анчомёфта маълум мешавад, ки таркибсозй ва таъбирофаринй дар сабки хиндй шевахои м^талиферо сохиб аст, ки тадкики мавзуъ бар асоси онхо имкон медихад, ки маком ва чойгохи хунарии Назирии Нишопурй низ дар ин чода мукаррар карда шавад. Аз ин ру, хар яке аз ин шевахои маъруф дар таъбирофаринии сабки хиндй дар алохидагй мавриди баррасй карор xохад гирифт:
1.Таьбирх,ои изофи. Аз унвони он маълум мешавад, ки он бештари маврид тавассути корбурди бандаки изофии «и» соxта мешавад. Аз шеваи маъмули таркибсозй ва таъбирофаринй дар шеъри точикй хамин корбурд ё эчоди таъбирхо махсуб мешавад, ки ин танхо xоси сабки хиндй нест, балки дар тамомии даврони тахаввули адабиёти точик ривоч доштааст. Танхо таваччух ба шевахои таъбирофаринй дар даврони мyxталифи адабиёти гузаштаи мо маълум месозад, ки ин шева мархила ба мархила аз нигохи хунарй рушд ёфтааст. Дар газалиёти Назирии Нишопурй шеваи мазкури таъбирофаринй аз хар чихат ривоч дошта, хунари шоирии уро дар эчоди чунин таркибхои тоза чилвагар месозад. Барои исботи ин назар намунахое аз ин навъ таркибхои шоиронаи ашъори Назирии Нишопурй мурочиат мешавад:
Fазали мутриб ин чо манзур хамон газале бошад, ки аз чониби мутриб xонда шавад, чун ахли мусикй бештар дар гузашта газалхои шоиронро месуруданд ва дар асл xyдашон эчод намекарданд:
Fазали мутрибам ба вацд овард, Цон равад бар сари хуруш маро (2,19).
Нолаи ной ба маънии бонги най, садои най;
Нолаи ной то карими висол, Мебарад бар канору душ маро (2,19).
Ба назар мерасад, ки дар ин байт ибораи «х,арими висол» низ ба чунин шеваи ибораофаринии шоир эчод шудааст ва он маънии макон ва ё чойгохи васл ва дар умум ба висол расиданро дорост.
Гохо маврид чунин иборахои офаридаи Назирии Нишопурй ба шакли пайихам омада, як маънии нав касб мекунанд.
Буни хору сари санг дар алохидагй хар ду чойгохеро нишон медихад, яъне канори xорy болои санг. Аммо дар вакти якчоя омадан дар навбати xyд либоси киноя ба бар мекунанд ва маънии тамоми олам, ё хама чоро ифода месозанд:
Гулафшон буд бо ту %ар буни хону сари санге, Ту чун рафтй аз ин цо офате зад косили моро (2,19)
Х,осили сyxани шоир он аст, ки вакте ту будй тамоми зиндагй ё хама чо аз баракоти хузури ту гулистон буд, вале бо рафтанат тамоми хосили моро офат зад.
Кафи %астй ба маънии олам, дунё. Масти рабуда аз кафи %астй зимоми мо, Мутриб намеди^ад хабаре аз мацоми мо (2, 21).
Борони гиря ашки зиёд
Борони гиря табъи Назири ба^ор сохт, Ку бод? То барад ба гулистон паёми мо (2, 21).
Албатта, вакте ба таркиби куллии ин байт аз нигохи шевахои дигари соxтмони таркибот низ таваччух мекунем, маълум мешавад, ки ин дигар анвои таркибот низ чой дорад, ки аз чумлаи онхо «бахор соxтан», «борони гиря табъи Назириро бахор соxтан», ба гулистон паём бурдан ва амсоли ин. Ин нукта xyд гувохи он аст, ки дар таркиби як байти шоир метавон чанд навъи таъбирхоро ба мушохида гирифт, ки аз макоми хунарии вай дарак медихад. Аммо чун мо холо бештар ба чойгохи таъбирхои изофй дар газалиёти Назирй таваччух дорем, бештар шархи навъи мазкурро дар назар дорем.
Кутохии айш - кам будани фурсати шодии умр:
Куто^ии шинам пайи панди дигарон аст, Да^р аз пайи таъдиб бурад шохи тарамро (2, 21).
Дар баробари ин, ин чо ба назар мерасад, ки як гурухе аз иборахои изофй дар каломи Назирй чун дигар шоирони сабки хиндй ба сурати киноя меоянд. Дар ин байт ибораи «шоxи тар» хамин xyсyсиятро сохиб шудааст, зеро дар асл «шоxи тар» ба маънии аслй шоxаи сабзи дараxтро гуянд, вале ин чо манзури шоир айёми чавонист ва таъкид мекунад, ки дунё барои адаб кардан шоxаи чавонии маро мебурад, яъне чавониро мебарад, то ба дигарон дарс шавад.
Адабиётшинос Х,асан Хусайнй дар мавриди чунин навъи иборахо дар сабки хиндй мулохизаронй намуда, таъкид мекунад, ки шоирони сабки хиндй дар заминаи канори хам гузоштани як унсури махсус ва як номахсус таркибхои шоирона меофаранд, ки дар онхо унсури маxсyс чихати маърифати дигар кумак мекунад (5,19). Масалан, дар байти зерин ибораи «ранги умеду бим» ба кор рафтааст,ки хамин xyсyсиятро дорост. Дар асл умеду бим ду отифаи рухиянд, ки сурат надоранд, яъне номахсусанд. Шоир бо соxтани ибораи «ранги умеду бим» ба онхо навъе сурат баxшида,барои маърифати мафхуми мазкур имкони бештар фарохам меоварад:
Бар рух шикастам аз хато ранги умеду бимро, Бинад мунаццим толеам аз %ам дарад тацвимро (2, 22).
Таваччух аз назари дигар ба ин байт нишон медихад, ки дар соxтмони иборахо бо шевахои дигар низ усули эчоди киноя ба мушохида мерасад. Масалан, дар мисраи аввали байт ибораи зимнан ибораи «ранг шикастан» ё «бар рyx ранги биму умед шикастан» чой дорад, ки дар шакли аввал хамон ибораи маъруф дар шеъри сабки хиндй «шикасти ранг» хосил мешавад, ки манзур аз он тагйири холат ё дигаргун шудан бошад. Дар шакли куллй ибораи мазкур тагйири холати инсон, ки дар р^и вай ошкор гардад. Ишорати шоир он аст, ки ранги биму умедро аз боиси xато кардан дар рyxсори xеш тагйир додаам.
2.Бар хамин асос метавон таъкид дошт, ки шакли дигар ва маъруфи таркибсозй дар ашъори Назирии Нишобурй иборахое мебошанд, ки чандтаркиба буда бештар дар колаби вохидхои фразеологй соxта мешаванд ва аксари онхо махсули тафаккур ва хунари шоирии xyди муаллиф мебошад.
Навд аз кисаи умр берун бурдани даврон - ба маънии рафтани умр, гузашти айём, вокеияти зиндагониро бо xyд бурдани умр;
Нацде ки даврон бурдааст аз кисаи умрам бурун, Цовид мустагнй шавам аз сад ди^ад гар нимро (2, 23).
Ин чо ба назар мерасад, ки дар таркиби xyди хамин як ибора, ки асли як мисраи шеъриро ба вучуд овардааст, якчанд таркиби дигари шоирона ба мушохида мерасад, ки аз чумлаи онхо «накд аз киса бурдан», «кисаи умр», «накд аз кисаи умр бурдан», «накд аз киса берун бурдан» ва монанди ин мебошанд. Дар мисраи дувум бошад, ибораи «човид мустагнй шудан» ба маънии хамеша ё то абад бениёз гардиданд ба кор рафтааст. «Аз сад ним додан» бошад мазмуни андаке бахравар гардидандро ифода кунад ва хосил маънй он аст, ки замона бо гузашти xеш накди умрро, яъне фурсати накди хаётро мебарад ва агар дубора ба ман аз хамин сад нимеро бароям ато кунам, хамеша бениёз xохад монд. Дар баробари ин, бояд таъкид дошт, ки яке аз намудхои маъруфи иборасозй дар сабки хиндй таркибхо тавассути истифодаи вобастахои ададй мебошанд. Дар хамин байт ибораи «аз сад ним додан» зимнан хамин гуна ибораест, ки бо истифода аз арком соxта шудааст, ки албатта маком ва чойгохи ин навъ иборахо дар шеъри Назирии Нишопурй тахкике чудогонаро xостор аст.
Об аз шарори ашк хурдани гулистон - аз ранчу азият такмил ёфтани инсон: Парвонаему шуъла бувад ошёни мо, Об аз шарори ашк хурад гулситони мо (2, 23).
Аз шарор об xyрдан дар ин чо дар навбати xеш тасвире парадоксй аст, чун обу оташ дар асл мyxолифи хамдигаранд ва ибораи «об xyрдан» ба маънии сарчашма гирифта, реша гирифтан низ ба кор меравад. Гулситони мо ин чо ба маънии гулистони вучуди инсон ба кор рафтааст. Таваччух ба мисраи аввали байт низ барxе аз вежагихои дигари хунарии каломи Назирии Нишопуриро муайян мекунад. Дар он калимаи «Парвона» истиораи инсон ё шаxси xyди шоир аст, ки ба маънии ошик бештар ба кор меравад. Аз шуъла ошён кардан бошад хамон сузишу ранчу риёзати ошикона метавонад ба шумор равад.
Ба гуфтугу дах,они захм боз будан - манзур баёни холи инсон, ки аз руи ранчу дарди зохирй ошкор бошад, яъне холи маро дахони заxм xохад гуфт:
Биё, ки мурдаму бар ро% чашми цон боз аст, Ба гуфтугуи ту захми маро да^он боз аст (2, 69).
Дар мисраи аввали ин байт низ иборае офарида шyда ба сyрати «мyрдамy чашми чон боз аст», ки баёноте парадоксй дар он мушохида мешавад. «Боз бyдани чашми чон» низ дар шумори хамин гуна таркибхост, ки маънии дар интизории хдмешагй боки монданро ифода мекунад.
nyp шyдан- саршор ё лабрез гардидан. Ин чо бояд таъкид дошт, ки Назирй барои маъниофарихои xеш гохо аз таркибхои бар фарханг ва гуфтори мардумй ривочдошта истифода кардааст, ки яке аз онхо хамин пур шудан аст:
Хотири даврон зи кини дустон дар а%ди ту Ончунон пур шуд, ки дил%оро ба дил%о ро% нест (2,74).
Дар асл агар ба таркиби комили ибора мурочиат шавад, маълум мегардад, ки ин чо таъбири аслй <«отири даврон аз кини дустон пур шудан» бошад, ки ба афзунй ва саршории кудурат дар айём ишорат мефармояд. Нуктаи чолиби таваччух он аст, ки Назирии Нишопурй бо такя бар ин байти Х,офиз
Дилро ба дил ра^ест дар ин гунбади сипехр, A.j руи кина кинаву аз руи ме%р, ме%р.
матлаби дигаре меофарад.Агар Х,офиз аз он сyxан мекунад, ки дар ин дунё аз руи кинаву мехр дилхоро ба дил рох аст,вале Назирй бо сарчашма гирифтан аз ин матлаби шоир ишорат мекунад,ки дар замонаи мо ончунон кудурат афзудааст, ки хатто аз дил ба дил рахе намондааст.
Албатта, ин гуна таркибхо дар саросари девони Назирии Нишопурй фаровон ба чашм мерасанд, ки бегумон дар хар байте аз он метавон чандин шаклу шеваи онро мукаррар намуд.Мачмуан, иборахои офарида аз хунари шоирии с^анвар дар маъниофариву мазмунсозихои y дарак медиханд, ки бегумон ба андешаву афкор ва xаёлоти баландпарвози вай такя мекунанд.
З.Навъи савуми таркибсозихои шоиронаи Назирии Нишопуриро метавон хамчун вожасозии мураккаб мукаррар кард, ки дар заминаи он шоир муваффак ба маъниофарихои шоирона гардидааст. Дар Девони Назирии Нишопурй ба ин навъ вожагони мураккаб, ки бештари онхо махсули андеша ва xаёли xyди шоир мебошанд, зиёд ба чашм мерасанд, ки ба шарху тавзехи чанде аз онхо xохем пардоxт:
Ч,онсупорй - изхори садокат ва иродат:
Пеш аз ин дар цонсупори%о аз он лаб кцсматам Xарфи талхе буд, акнун го% %асту го% нест (2,74).
Давлатхох,- дар орзуи давлат ва сарват будан:
Гар Назирй шиква аз беме%рият дорад маранц, Aü6u со%ибро, ки пушад банда, давлатхо% нест (2,74).
Маънии байт бар асоси истифодаи байти мазкур чунин ранг мегирад, ки агар Назирй аз бемехрии ту шиква сар кунад, харгиз маранч, зеро пушидани айби сохиб ё xyдованди xyд аз тарафи банда ё гулом маънии онро дорад, ки y дар орзуи сарвату давлат нест.
Оинатабъон - равшандилон
Су%бати оинатабъон ба даме тира шавад, Дар чунин базмга%е цои гаронцонй нест (2,75).
Фусундонй - донистани афсункорй, огохй аз афсун;
Aз фусундонии чашмони сиё%е, ки турост, Сад Назирй ба нига% доштан арзонй нест (2,74).
Гирах,гир- гирахдор, гирахгирифта
Корам аз зулфи гира%гири ту печидатар аст, Сари ин ришта надонам зи куцо бикшоянд? (2,S7).
Гармдуо касе, ки дуояш гарм бошад, яъне асар кунад. Дар фарханги мардуми ба шакли нафаси гарм доштан хам истифода мешавад:
Ноларо нест асар к-аз ту шикоят дорад, Варна мо гармдуоему сироят дорад (2, 90).
Аз ин гурух вожагони мураккаби дорои маънихои xос, ки ба эчоди xyди шоир такя мекунанд, дар Девони Назирии Нишопурй зиёда метавон дучор омад, ки албатта имкон дорад, дар ин замина як тахкики алохидаро сурат бигирад.
Дар умум, бахсу баррасии кутохе дар бораи таркибсозй ва таъбирофаринй дар газалиёти Назириии Нишопурй мукарррар месозад, ки ин сyxанварони мумтоз хамчун яке аз аввалин сyxансароёни сабки хиндй дар такмили xyсyсиятхои ин сабки адабй, аз чумла офаридаи таркиб ва иборахои шоирона накши мухим дорад. Баррасихои анчомдода моро ба чунин натичахо мерасонанд:
1.Назирии Нишопурй чун дигар шоирони сабки хиндй аз шаклу шевахои мухталифи таркибсозй ва таъбирофаринй ба кор гирифтааст, ки мухимтарини онхо эчоди иборахои изофй, таркибхо дар колиби вохидхои фразеологй, ки бештар хоси сабки хиндй аст, инчунин вожасозй мебошанд.
2.Х,арчанд шеваи аввали таркибсозй дар адабиёти гузаштаи точикй низ маъруф буд, аммо дар каламрави сабки хиндй, хоса дар сабки суханварии Назирии Нишопурй тарзу шеваи тоза касб намуд, ки шархи он бо зикри намудахо рафтааст.
3.Аксари таркибхо ва вожахои офаридаи Назирй махсули андешаву хаёли худи у буда, онхо барои маъниофарихои шоирона ва такмили чанбахои хунарии ашъори вай таъсири матлуб гузоштаанд. Баробари ин, суханвари мумтоз дар корбурди бомавкеъ ва шоиронаи таркибхои нодири фарханги мардумй низ икдом намудааст, ки онхо низ дар маъниофариву мазмунсозихои шоиронаи Назирй накши мухим гузоштаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Мирзоев,А.Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти форсу точик/А.Мирзоев.-Сталинобод, 1947.-197с.
2. Нишопурй, Назирй.Девон. Тасхех ва таъликоти Мухаммадризо Тохирй/Н.Нишопурй-Техрон: Нигох, 1389.- 672 с.
3. Нуъмонй, Шиблй. Шеърулачам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон, чилди 3: тарчумаи Сайид Мухаммадтакии Фахри Доии Гелонй/Ш.Нуъмонй. -Техрон, 1368.- 204 с.
4. Субхонй, Тавфик. Нигохе ба таърихи адабиёти форсй дар Х,инд/Т.Субх,онй.-Техрон: Интишороти дабирхонаи Шурои густариши забон ва адабиёти форсй, 1377.- 766 с.
5. Х,усайнй, Х,асан. Бедил, Сипехрй ва сабки хиндй/Х^Дусайнй.-Техрон: Суруш, 1387.- 150 с.
REFERENCES:
1.Mirzoev,A.Saido and his Place in the History of Persian-Tajik Literature /A. Mirzoev. - Stalinabad, 1947. - 197 p.
2.Nishapuri, Naziri. Divan: edited and interpretd by Muhammadrizo Tohiri /N.Nishopuri. - Tehran: View, 1389. - 672 p.
3.Nu"mani, Shibli. Poetry or the History of Iranian Poets and Literature, - V.3: Translated by Sayyid Muhammad Taqi Fakhri Doi Geloni / Sh. Nu'mani. - Tehran, 1368. - 204 p.
4.Subhoni, Tawfiq. Some Views on the History of Persian Literature in India / T. Subhoni. - Tehran: Publishig-house of Secretariat of the Council for the Development of Persian Language and Literature, 1377. - 766 p. 5.Hussaini, Hassan. Bedil, Sipehri and Indian Style /H.Hussaini. - Tehran: Surush, 1387. - 150 p.
