CC BY
20
10 01 00 АДАБИЁТШИНОСЙ 10 01 00 ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 10 01 00 LITERARY CRITICISM
10 01 03 ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10 01 03 LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 820 ББК 83.3
Махмудзода Обидцони Бекназар, н.и.ф, муаллими калони кафедраи назария ва таърихи адабиёти факултети филологияи тоцики ДДОТ ба номи С.Айни, (Тоцикистон, Душанбе)
Махмуд-заде Обиджон Бекназар, канд.филол.наук, старший преподаватель кафедры теории и истории литературы факультета таджикской филологии Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни (Таджикистан, Душанбе)
Mahmudzoda Obidjoni Beknazar, сandidate of philological sciences, lecturer of the department of theory and history of literature under the Tajik State pedagogical University named after S. Ayni E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: Назирии Нишопури, таркиббанд, сабки уинди, мавзуъ ва мундарица, уунари шоири, мауорати шоири, шеваи хос, масоили ирфони ва бадеи
Цойгоуи таркиббанд дар Девони Назирии Нишопури ба риштаи тауциц кашида шудааст. Дар заминаи омузиши мавзуъ исбот шудааст, ки уарчанд дар "Девон "-и шоир уамаги 7 таркиббанд мавцуд аст, аммо Назири дар сурудани ин навъи шеъри низ мауорати тамом зоуир карда, сабку шеваи хоси худро ба вуцуд овардааст. Муцаррар шудааст, ки аз нигоуи мундарица дар таркиббандуои шоир масоили фалсафи, ахлоци, ицтимои, ирфони барраси шудаанд, ки ба гуногунмазмунии онуо таъкид доранд. Дар цараёни барраси муаллиф ба хулосае расидааст, ки дар сабки нигориши шоир мууимтарин хусусиятуои сабки уинди ба чашм мерасанд, ки уунари баланди шоирро дар корбурди унсуруои он цилвагар месозанд.
Ключевые слова: Назири Нишапури, таркиббанд, индийский стиль, тематика и содержание, поэтическое мастерство, индивидуальный стиль, суфийские и художественные мотивы
Предпринимается попытка исследовать место стихотворной формы таркиббанд в диване Назири Нишапури. На основе изучения вопроса было выявлено, что, хотя в диване поэта присутствуют лишь семь случаев таркиббанда, однако Назири, проявляя высокое мастерство также и в применении данного стихотворного жанра, создал собственную стилевую манеру. Установлено, что с точки зрения содержания в таркиббандах поэта рассматриваются философские, нравственные, социальные и суфийские вопросы, что подтверждает их тематическое разнообразие. Обоснован
МАВЩИ ТАРКИББАНД ДАР ДЕВОНИ НАЗИРИИ НИШОПУРИ
МЕСТО ТАРКИББАНДА В ДИВАНЕ НАЗИРИ НИШАПУРИ
THE PLACE OF TARKIBBAND (POETIC FORM WITH REPETITIVE REFRAIN) IN NAZIRIINISHOPURIS DIVAN
вывод, что в манере изложения поэта прослеживаются важнейшие черты индийского стиля и он проявляет высокое мастерство в использовании его элементов.
Key-words: Nazirii Nishopuri, tarkibband, Indian style, thematics and content, poetry
mastership, individual style, Sufi and belles lettres motives
The author of the article makes an endeavor to research the place of tarkibband (poetic form with repetitive refrain) in Naziri Nishopuri 's divan. Proceeding from this consideration, the author cleared out that although there are only seven relevant components in the poet's divan, but Naziri displaying his great mastership in application of such kind of literary genre and created his own stylistic manner. The author of the article underscores that in terms of content philosophical, moral, social and spiritual issues are considered in the poet's tarkibbands emphasizing their diversity, on the whole. Adducing the result of the analysis beset with the theme explored, the author comes to the conclusion that the most important peculiarities of the Indian style are traced in the poet's writing style that testifies to high skills in reference to its elements usage.
Таркиббанд аз чумлаи жанрх,ои гиной дар адабиётшиносй ба шумор меравад, ки аз хусусиятх,ои хос бархурдор аст. Дар фархднги тафсирии забонй дар мавриди ин жанр чунин изх,ори назар шудааст: «Таркиббанд: ад. яке аз шаклх,ои шеъри точикй, ки шоир чанд байтро дар як ^офия гуфта, дар охири банд байтеро бо ^офияи дигар ба тари^и на^арот меорад» [7, 331]. Дар китоби «Лугати истилох,оти адабиётшиносй» бошад дар мавриди таркиббанд чунин омадааст: «Шеърест, ки аз руи шакл ва тарзи сохт ба тарчеъбанд (ниг.) монанд аст. Фар^и таркиббанд аз тарчеъбанд он аст, ки байти восила (ниг.байт) пас аз х,ар газал дар як вазн ояд х,ам, аммо мазмун ва ^офияаш тагир меёбад. Аз ин чих,ат дар илми бадей классикй аввалх,о таркиббанд х,ам як навъи санъати тарчеъ (ниг.) ба шумор мерафт [8,110].
Дар адабиётшиносии точик дар робита ба ин навъи шеърй мухдвдщони сох,ибноме чун Рах,ими Мусулмониён [1], Шох,замон Рах,монов [3], Рустам Тагоймуродов [6] ва дигарон ма^олаву матолиби муайяне нигоштаанд, ки аз сатх,и зарурии тавдики он х,амчун як намуди суннатии шеър дарак медихдд. Махсусан, дар китобх,ои «Назарияи адабиёт»-и Мусулмощулов ва «Мусаммат»-и Шох,замон Рах,монов вижагих,ои жанрии ин навъи шеърй баррасй шудаанд. Адабиётшинос Рустам Тагоймуродов бошад мав^еи ин навъи адабиро дар эчодиёти Амир Хусрави Дехдавй ба риштаи тавдик; кашидааст.
Дар таркиби девони Назирии Нишопурй низ 7 таркиббанд мавчуд аст, ки х,ар яке вобаста ба во^еаву х,одисае ба ^алам омадааст. Мух,имтарин хусусияти таркиббандх,ои ин суханвари мумтоз дар он зу^ур мекунад, ки шоир ^абл аз огози нигориш сабаби иншои онро таъкид менамояд, ки дар девони шоирони дигар чунин равиш ба мушох,ида намерасад. Масалан, таркиббанди аввали девони Назирии Нишопурй чунин омада: «Ин таркиби мувавдидона дар Доруссалтанаи Ло^ур дар фасли гулу бах,ор дар авони сармастих,о дар таърифи хуррамии олам музил ба номи номии сох,ибй Абулфатх, Бах,одур Абдуррах,ими Хонихонон дар истидъои сух,бати эшон гуфта шуда» [2, 473]. Аз ишорати шоир чанд нуктаи мух,ими вобаста ба сабаби навиштани ин таркиббанд, замону макон ва нисбати он маълум мегардад. Ба ибораи дигар, Назирй бо ин пешгуфтори мухтасари хеш ^абл аз матни таркиббанд маълум менамояд, ки таркиббанд дар Ло^ур ва дар як х,олу х,авои хос барои Абдурах,ими Хонихонон суруда шудааст. Банди аввали таркиббанд чунин аст, ки огози онро зикр менамоем:
Он цилва, ки дар парда равишуои нщон дошт,
Аз парда баромад, равише беутар аз он дошт.
Завце ба чаман дод, ки дар хандаи абр аст,
Шуре зи гул ангехт, ки булбул ба фигон дошт. Имруз, ки шуд ишрати май, лаъл цабо шуд, В-он руз, ки буд офати дай, ранги хазон дошт. Ин цилваи уусн аст, ки дар парда нагунцад, Ин циссаи ишц аст, ки пинуон натавон дошт. Дар бог хуруш аз дару девор баромад, Аз гунчалабон хок ба дил рози нщон дошт. Бехост баровард сар аз тарфи чамануо, Чандон, ки замин тозанщолони цавон дошт. Машшотагии уар хасу щр хор сабо кард, Азбаски чаман голия дар голиядон дошт. Эмин натавон буд, ки аз абри бауори Шуд лоласитон, уар чи замин жоласитон дошт. Дастори гул имруз нигар, гашта парешон, Дируз гар аз гунча ба сар тоци каён дошт. То щст цауон, уаст хазонею бауоре, Дил бастаи ин вазъи мукаррар натавон дошт. Ку ишц, ки дуд аз дили бедард барорам, Оуе кашам, аз уастии худ гард барорам [2, 473].
Дар навбати аввал маълyм мешавад, ки дар yMyM таркиббанди мазкур аз 12 банд иборат бyда, хар банди он мyтаносибан аз 8 то 20 байт мебошад. Шеваи танзими таркиббанди мазкур бо хамон усули маълyми ^офиябандй ба ^алам омада, ки ба чуз байти охири банд дигар абёт шакли ^офиясозии Fазалро ба хотир меоваранд. Байти нихой бошад, муста^ил аст ва ^офиябандии ягонаро дороет. Дар баробари ин, бар асоси таъкиди шоир, ки таркиббанди мазкур дар холу хавои хоса ба ^алам омадааст, маълум мешавад, ки хамин холат дар банди аввал тасвир хам шудааст, чун дар ду байти аввал холу хавои бахорй ва чилваи рангорангии он, зав^и чаман аз хандаи абр, шури гул ва нахваи булбул тачассум ёфтааст. Ин чо ба назар мерасад, ки Назирй дар сабки таркиббанди хеш низ кушишхое барои корбурди вижагихои сабки хиндй мекунад ва тархи таъбирофаринихои хоси ин сабки адабй ба мушохида мерасад. Ин чо иборахои «зав^и чаман», «хандаи абр», «ба чаман зав^ додан»,«шуре аз гул ангехтан» дар пояи таркибхои шоиронаи сабки хиндй эчод шудаанд.
Дар идома чун сухан аз майгусорй ва ё ба таъбири шоир «ишрати май» меравад, маълум мегардад, ки ин тарзи ифода ба холу хавои шоир ишорат мекунад. Ч,олиб он аст, ки шоир онро чилваи хусн ва циссаи иш^ унвон менамояд, ки ба ^авли худи y дар парда намеFyнчад ва нихоят ошкор мегардад. Баъдан идомаи суханро боз хам ба мавзуи бахору таровати абри бахорй мепайвандад ва зикр медорад, ки аз сабаби тозанихолони чавон доштани замин якбора онхо сар аз дару девор барованд. Ин чо таркиби «бехост сар баровардан»-ро Назирй дар асоси вожагони хоси мардумй эчод намудааст, зеро бехост ба маънии якбора ва ё нигох дар гуфтори мардумй роич мебошад. Баробари ин, дар идома таъкид медорад, ки аз асари абри бахорй замин ба лоласитон бадал гашта буд. Хрлати шукуфтани гулхоро шоир ба гунае тасвир мекунад, ки агар гул аз Fyнча точи каён дошт, онгох бо шукуфтанаш дастори он парешон гардид. Ин чо тасвирхои шоиронаи Назирй чаззобияти хосеро ба худ касб кардаанд, ки ба хунари шоирии y таъкид меварзанд.
flap ugoMau hh TapKu66aHg TacBupu x,aMHH x,ony x,aBo gaBoM MeKyHag Ba rox,e a3 um^y Ta^cupu x,onaTx,oH oh cyxaH 6a 3a6oH MeoBapagy rox,H gurap a3 Many ^OMy 6oga, kh x,aMarH mopex,H x,aMoH x,onaTH xygu moup Me6omaHg. flap 3hmhh hh 6o3ryux,oH x,ony x,aBo moup ^anca^au 3HHgaroHupo hh3 6appacH MeKyHag, kh xene ^onu6 6a Ha3ap Mepacag. To aHgo3ae hh meBau 6aeHH Ha3HpH gap TapKu66aHg Bo6acTa 6a x,ony x,aBoH xygam 6a ycny6u 6aeHH co^HHoMaxo MoHaHg mygaacT, kh gap 3hmhh TacBupu x^boh 6ax,opy x,onu ManrycopH ^anca^au 3HHgaroHHH moup Ta^cup MemaBag. XocaTaH, hh paBum gap 6aHgu oxupu TapKu66aHg 6a namM Mepacag:
Xope ku 6a nou my xanad, 6osu hkuh acm, Came ku 6a pou my $umad, Kab6au duH acm. flap a3M vp.eu 6om, ku aHdap payu daenam Mufymoyu нaцom acm 6a yap цo, ku KaMUH acm. flap xymdunu oee3, ku 6o yMpu my aueM, rap puwmau 6mcacma 6yead, ya6nu MamuH acm. Eapdop huvo6 a3 pyxy macKUHU dune dey, nupoxu yycHam Ha 6a Mucpy Ha 6a Huh acm. Eap 6ucmapu ho3 acm, aгap ^uneau vadd acm, flap napdau yycH acm, aгap huhu цa6uн acm. flap xuneamu mo yap ku Ha napeoHa, 6ypyH 6od, WaMb a3 Ha3apu HamM6adoH xoHaHumuH acm. To dayp mypo dopyu manxe 6uHamoHad, flaenam 3u xcop acmy caodam 3u xmuh acm. flap Kopu my a3 6exupadu гap 6adue Kapd, Oh xocuxmu muHamu dayp acm, Ha kuh acm. 3-aueM MaKyH wuKea, ku 6owad saMU aueM Hymu dyMU 3aH6yp, ku 6o Hem vapuH acm. ry, yoduca 6ap yoduca dap MynKU 6avp 6om, Eo Эpaцy flopo6 my dap 3unnu Xydo 6om [2, 479-480] . ffloup gap ^apaeHH HaBte Hara^arupHxpH xyg TatKHg Megopag, kh 6oag gap a3M ^aBH 6yg, nyH gap pox,H gaBnar Kanugu Ha^oT x,aMHH a3MH ^aBH Me6omag. Oanca^au xym ry3apoHugaHH yMp, kh a3 MaB3yx,ou Mex,BapuH co^HHoMaxpcT, gap hh 6aHgu cypygau Ha3HpH ma6ox,arx,oe э^og HaMygaacT. Y TatKHg Megopag, kh 6a xymgunH oBe3, kh yMp Muconu pumTau rycacTamaBaHga Me6omag. Eapo6apu hh, TatKHg Megopag, kh arap 6apou Ty 6ague a3 6exHpagH pacug, 6ugoH, kh oh xocuaTH gyHeu rapgrapgoH 6omag. A3 hh py, x,apru3 a3 gyHe mHKBa MaKyH kh raMH onaM Muconu Hemu 3aH6yp 6omag, kh 6o Hem aK^ocr, atHe a3 nacu hh raM moguxp hh3 MeoaHg.
HyHHH meBau 6aeH gap x,aMau TapKH66aHgx,oH Ha3HpH 6a Mymoxuga HaMepacaHg Ba 3hmhh MyTonae MatnyM Merapgag, kh Bo6acTa 6a MaB3yt Tap3H э^og Ba ycynu u^ogau MaTonu6 gap ohx,o gopaHg. MacanaH, gap TapKu66aHgu gurap, kh 6a umopau moup oh cyrHoMae 6apou Xo^a X^ycaHHH CaHoH cypyga mygaacT, Tapxu acnuu metp ^moh xycycuaTH HaBtH metpu Mapcuapo 6a xyg rupu^TaacT. Mypo^uar 6a 6aHgu aBBan hh MaTna6po 6a TaBpu 6ap^acTa paBmaH Meco3ag:
floHum a3 pyзгop 6epyH myd, %aMa Kopu цayoн дuгapгyн myd. MuwaaM a3 cupumK flayna fyumoHd, OcmuHaM 3U гupн ^auyyH myd.
Ситаме дидам аз ацал, к-аз дард Мардуми дидаро цигар хун шуд. Сеур мехост СомирU бидамад, Бар лабаш Ч,он зи шавци афсун шуд. З-ин мараз, к-аз даво батар гардид, З-ин алам, к-аз илоц афзун шуд, ЗиндагU дар дами Масеу шикаст, Чора хун дар дили Фалотун шуд. Хоца имшаб гауи уруци сухан Аз замин суи авци гардун шуд. Рау бари гаштанаш фуру бастанд, К-аз дари вауй хост берун шуд. Хотир аз марги соуибушшуаро Дар rnëyU чу лафзу мазмун шуд. Шамъи шабуои ошноU мурд, Дилам аз мурдани СаноU мурд [2, 480] . Байти аввали ин банди шеърй шореxи он аст, ки шоир бо рафтани Хоча Хусайни Саной аз рузгор берун шудани донишро мебинад ва таъкид медорад, ки аз гиря дар суги y остинам Ч,айxyн гардиду аз мижжаам Дачла фишонд. Хотир аз марги соxибyшшyаро дар сиёxй мисоли лафзу мазмун фитод. Дар ниxояти ин банд шоир таъкид мекунад, ки шамъи шабxои ошной мурд ва аз марги Саной дили ман xам мурд. Аз марсияи шоир маълум мешавад, ки Хоча Хусайни Саной ном шоири маъруфе дар асри y зиндагонй кардааст, ки ба таъбири шоир «шамъи шабxои ошной будааст».
Дар яке аз бандxои дигари таркиббанди Назирии Нишопурй фазилат ва ма^оми маънавии ин шоири xамасри y тафсир мешавад, ки аз y мероси гаронмоя ва назме гарониёр бо^й ва ганчи маънй ба ёдгор гузоштааст: Хоца назми гарониёр гузошт, Бор бар души рузгор гузошт. Кисаи уафт осмон пардохт, Ганци маънU ба ёдгор гузошт. Хуму хумхонауо пур аз май кард, Бар уарифони бодахор гузошт. Чуз сано цимати сано нагирифт, Обру бурду эътибор гузошт. Мардуми чашм шуд зи чашму маро Сад цигаргуша дар канор гузошт. Тани хокй куцо цабул кунад, Ки цауон уимматаш зи ор гузошт. Овах-овах, ки даури корнамо Рахнауои ацаб ба кор гузошт. Фалаки шух гоуи додани умр Нимае беш аз шумор гузошт. Умри кацрав ба шоуроуи камол Сад гулистону навбауор гузошт. Ин кууанкина хуш нашаст охир, Пушти исломро шикаст охир [2, 480] .
Дамин тавр, баррасии ма^ом ва чойгохи таркиббанд дар девони Назирии Нишопурй бозгуи он аст, ки хам аз назари мавзуъ ва хам аз дидгохи сабки нигориш дар ин навъ ашъори шоир гуногунрангй ба мушохида мерасад. Агарчй чанд таркиббанд дар суги шахсиятхои мухталиф, аз чумла шуаро, фарзандони мамдухони шоир навишта шудаанд, ки хусусиятхои сугнома ё марсияро доранд, чандеи дигар вобаста ба холу хавои муайян ба ^алам омадаанд. Дар баробари ин, як таркиббанд дар исти^бол аз таркиббанди Саъдй нигошта шудааст, ки хамохангихои муайяне миёни онхо ба чашм мерасанд. Фузун бар ин, вобаста ба масоили динй ва ирфонй низ чанд таркиббанд сурудааст, ки дар онхо пеш аз хама масъалахои мусофирати шоир ба зиёрати хонаи Худо ва дигар масоили динй баррасй шудаанд. Дар канори ин, аз дидгохи сабк ва шеваи баён низ таркиббандхои сурудаи шоир чолиби таваччуханд, зеро дар онхо пеш аз хама шевахои хоси баёни сабки хиндй ва тарзи таркибсозиву ибораороихои ин тарзи адабй ба чашм мерасанд. Чунин усули баёни Назирй аз он дарак медихад, ки у тарзи тозаи худро танхо махдуд ба газал намекунад, балки тачрибахои хунариашро дар дигар анвоъи шеърй низ ба мушохида мегузорад, ки ин равиш низ гунае аз тозакорихои суханвар ба шумор меравад. Аз чумлаи мухимтарин тозакорихои шоир дар эчоди таркиббанд зикри пешгуфтори мухтасари мансур барои муайян кардани сабаби навиштани он ба шумор меравад, ки дар баробари таъйини замина ва омилхои эчоди он, ба кй нисбат дода шудан ва дигар хусусиятхои онро му^аррар месозад. Ин шеваи корбурд дар сурудахои шоирони дигар ба чашм намерасад.
Пайнавишт:
1. Мусулмониён Р. Назарияи адабиёт. - Душанбе: Маориф, 1990.- 334 с.
2. Нишопури, Назири. Девон. Тасуеу ва таълицоти Мууаммадризо Тоуири.- Теурон: Нигоу, 1389.- 672 с.
3. Раумонов Ш. Мусаммат. - Душанбе: Дониш, 1987.- 170 с.
4. Сафо, Забеууллоу. Таърихи адабиёти дар Эрон. Ц.5. Бахши дувум. Теурон: интишороти Фирдавс, 1369.- 807 с.
5. Субуони, Тавфиц. Нигоуе ба таърихи адабиёти форси дар Хинд.- Теурон: Интишороти дабирхонаи Шурои густариши забон ва адабиёти форси, 1377.- 766 с.
6. Тагоймуродов Р. Роль тарджебанда и таркиббанда в творчестве Амир Хусрава. Паёми Донишгоуи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав. - 2014. №1(27). С. 50-53.
7. Фаруанги забони тоцики, иборат аз ду цилд [дар зери таурири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Хошим, Н. А. Маъсуми].- Советская энциклопедия, 1969.-955 с.-
Ц.2.
8. Х^одизода Р., Шукуров М., Абдуцабборов Т. Лугати истилоуоти адабиётшиноси. -Душанбе: Ирфон, 1964. - 184 с.
Reference Literature:
1. Musulmoniyon R. Theory of Literature. - Dushanbe: Enlightenment, 1990. - 334pp.
2. Nishopuri, Naziri. Divan. Recension and Commentaries by Muhammadrizo Tohiri. - Tehran: Point of View, 1389. - 672 pp.
3. Rahmonov Sh. Musammat. - Dushanbe: Knowledge, 1987. - 170pp.
4. Safo, Zabehulloh. History of Literature in Iran. V.5. Part 2. - Tehran: Firdaws Publishing-House, 1369. - 807pp.
5. Subhoni, Tavfik. Some Considerations on Persian Language Literature of India. - Tehran: Publishing-House of the Council Secretariat on Dissemination of Persian Language and Literature, - 1377. - 766 pp.
6. Tagoymurodov R. The Role of Tarjeband and Tarkibband in Amir Khusraw s Creations. Tidings of Bokhtar State University named after Nosir Khusrav. - 2014. No. 1 (27). - pp. 50-53.
7. Tajik Language Dictionary. In two volumes. [under the editorship of M.Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R. Koshim, N.A. Masumi]. - Moscow: Soviet Encyclopaedia, 1969. -955 pp. - V.2.
8. Hodizoda R., Shukurov M., Abdujabborov T. Dictionary of Literary Criticism Terms. -Dushanbe: Cognition, 1964. - 184pp.
