CC BY
25
Ма^мудзода Обидцони Бекназар, номзади илмуои филология, сармуаллими кафедраи назария ва таърихи адабиети Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни (Тоцикистон, Душанбе)
Махмудзаде Обиджони Бекназар, кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры теории и истории таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни (Таджикистан, Душанбе)
Mahmudzoda Obidjoni Beknazar, candidate of philological sciences, lecturer of the department of theory and history of Tajik literature under the Tajik State Pedagogical University named after S.Ayni(Tajikistan, Dushanbe), E-mail: [email protected]
Вожщои калиди: Назирии Нишопури, мавзуъ, мазмунсози, газали ошицона, газали орифона, ахлоц, фалсафа, ирфон, ватандусти
Дар мацола мууимтарин мавзуъуои газалиёти яке аз маъруфтарин намояндагони сабки циндй дар таърихи адабиёти форсу тоцик Назирии Нишопури мавриди барраси царор гирифтааст. Дар заминаи тауцицот муаллиф муцаррар намудааст, ки Назирии Нишопури дар баробари тозакорщо дар уунари шоири дар ташаккули цанбауои мавзуии ин навъи шеъри суннати низ ицдом намудааст. Бар ин асос дар эцодиёти Назири уам газалуои ошицонаву уам орифона цойгоуи махсус дошта, баробари ин мазмунсози ва маъниофаринщои хоси сабки уинди барояш имкон додаанд, ки мазмунуои фалсафи, ахлоци, ицтимои, аз цумла интицод аз мушкилоти замон ва аули зууду тацво дар сурудауои шоир цойгоуи махсус касб карда, мавзуи ватандусти низ нацши мууим пайдо кардааст.
Ключевые слова: Назири Нишопури, тема и содержание, смыслотворчество, лирические газели, философские газели, этика, философия, мистицизм, патриотизм
В статье рассматриваются важнейшие темы газелей одного из самых известных представителей индийского стиля в истории персидско-таджикской литературы Назири Нишопури. На основании исследования автор отмечает, что Назири Нишопури, наряду с изысканиями в искусстве поэзии, также проявил инициативу в формировании тематических аспектов этого вида традиционной поэзии. Исходя из этого, как лирические, так и философские газели занимают особое место в творчестве Нишопури, и в то же время конкретное содержание и смысл индийского стиля позволили ему понять философское, моральное, социальное содержание, включая критику проблем того времени, тема патриотизма также сыграла важную роль.
Key-words: Naziri Nizapuri, theme and content, content, lyrical ghazal, philosophical ghazal, ethics, philosophy, mysticism, patriotism
The article dwells on the most important topics of one of the most famous representatives of the Indian style in the history of Persian-Tajik literature, Naziri Nishopuri by name. Designing on the premise of the research the author underscores that Naziri Nishopuri as a representative of the Indian style, alongside with refinements in the art of poetry he took an initiative aimed at formation of thematic aspects of the relevant type of traditional poetry. Proceeding from this consideration, both lyrical and philosophical ghazals occupy a special place in NishopurVs creation, and at the same time, the specific content and meaning of the Indian style allowed him to comprehend philosophical, moral, social content, including criticism of the problems of that time; the theme of patriotism played an important role as well.
ТДУ Т2 ТКБ 84 Т2
МАВЗУЪ ВА МУНДАРИЦАИ FАЗАЛИЁТИ НАЗИРИИ НИШОПУРИ
ТЕМА И СОДЕРЖАНИЕ ГАЗЕЛЕЙ НАЗИРИ НИШОПУРИ
THEME AND CONTENT OF NAZIRI NISHAPURI S GHAZALS
Тахкик дар сайри таърихии ташаккули адабиёти точик дарак медихад, ки харчанд дар мархилаи муайяни инкишофи жанри газал доираи мавзуии он бештар тараннуми ишку ошикй ва тафсири х,олу хдвои ошщонро фаро гирифтааст, аммо дар к;аламрави сабки хиндй ба сабаби нуфузи мазмунсозиву маъниофаринй чанбаи мавзуии ин навъи адабй хеле такмил пайдо намуд. Адабиётшиноси маъруф Сируси Шамисо бо ишорат ба ин матлаб дар китоби «Сайри газал дар шеъри форсй» навиштааст: «Дар газали хиндй такяи асосй ба мазмунёбй аст, чун хар байт бояд дорои мазмуни тоза бошад ва шоир хак надорад мазмуни кухнаро такрор кунад. Аз ин ру, газали сабки хиндй маъмулан тоза аст. Соиб мегуяд:
Як умр метавон сухан аз зулфи ёр гуфт,
Дар банди ин мабош, ки мазмун намондааст [3, с.182].
Бар асоси ин нишондоди мухаккикони сабки хиндй мукаррар кардан имкон дорад, ки дар баробари ташаккули сохториву хунарии газал нуфузи мазмунсозй ва маъниофаринй барои такмили доираи мавзуии ин навъи шеъри суннатй боис шудааст. Мурочиат ба ашъори шоирони ин сабк, хоса Назирии Нишопурй ин матлабро мушаххас месозад.
Мутолиаи девони Назирии Нишопурй мукаррар менамояд, ки мачмуи ашъори вай, хоса газалиёти у аз диди тачассуми масоили мухталиф ва доираи мавзуй гуногунранг буда, мухимтарин масъалахои ичтимоиву фалсафй, ахлокй, ирфонй ва ишкй дар сурудахои шоир чилвагар мебошанд. Барои баёни мушаххас ва таснифоти мавзуии газалиёти шоир мухимтарин мавзуоти ин навъи шеърии таркиби девони уро мавриди баррасй карор хохем дод.
Мавзуи асосии навъи газал дар адабиёти гузаштаи мо ишк будааст. Дар сурудахои шоирони сабки хиндй низ чойгохи ишк ба таври махсус намоён аст. Назирй низ баробари шарху тафсири маъниву мазмуни ишк ва ошикй дар навбати аввал худ холу хавои ошикиро барои ахли дил маънидод мекунад ва таъкид менамояд, ки ошик нафари гирифтор ва дармондаи дарди бедавост:
Ошиц киву ишц чист, дони? Дармондаи дарди бемудово [2,с.4].
Дар идомаи хамин газали хеш Назирй холу хавои ошикро, ки дар макоми он пеш аз хама худи вай карор дорад, тавассути корбурд ё эчоди таъбири шоиронаи «саргаштаи матлаби мухол» шарх медихад ва дуо мекунад, ки эй кош хамин ишк намебуд ва мо ошик намешудем, то чунин саргашта намегардидем:
Саргаштаи матлаби му^олем, Эй кош, набуд ин тацозо [2, с.4].
Дар байти дигаре Назирй худро дастпарварди ишк медонад ва бо мурочиат ба ишк таъкид мекунад, хар кй маро бубинад неку бади маро аз ту медонад:
Дастпарварди туам, эй ишц, поси ман бидор,
%ар ки бинад, аз ту медонад баду хуби маро [2, с.10].
Дар бархе мавридхо тачассуми равшани ишки поку самимонаи шоир нисбат ба маъшуки хеш ба мушохида мерасад. Аз чумла, дар идомаи хамин байти боло, дар хамон газал, яъне дар байти мактаъ шоир ифодаи «аз юсуфрухе равшан будани чашми Назирй»-ро ба кор бурдааст, ки мисли Яъкуб чашмаш ва хам кошонааш аз он равшан аст:
Имшаб аз юсуфрухе чашми Назири равшан аст, Боз нуре %аст дар кошона Яъцуби маро [2,с.10].
Маълум аст, ки ин чо сухан дар бораи шахс меравад ва шоир самимият ва хусни ахлоки хешро дар ин байт чамъбаст намудааст.
Амри собитшуда аст, ки дар шеъри гузаштаи мо ишк аз ду шева баррасй мешавад ва бар пояи ин маънишиносй газалиёти шуаро хам ба ду навъ таксимбандй шудаанд: газали ошикона ва газали орифона. Дар шинохти газалиёти ирфонй бештар шеваи корбурди истилохоти хоси ирфонй дар шархи мафхумхои орифона ё истилохоти тасаввуф накши муассир дорад, ки ин хусусиятро дар шинохти газалиёти Назирии Нишопурй низ метавон ба мушохида гирифт. Аз чумла, ишорати равшани шоир дар як байти худ ба вожаи «ориф», ки албатта дар чараёни маънисозй низ тагйироте дар он ба мушохида мерасад, ки хакикату асли газалхои орифонаро чилвагар мекунад.
Гар орифи Назири пешонаи сабу бин,
К-асрори лав^у курси бетарцумон биёби [2, с.317].
Маълум аст, ки дар ин байт вожаи «сабу» низ чанбаи ирфонй касб мекунад ва мусаллам аст, ки дар фархангхои истилохоти ирфонй ва хам аз дидгохи орифон чом, сабу ва дигар зарфхои ба ин монанд маънии макон ва чойгохи тачаллии асрори Х,ак тафсир шудааст. Х,офизи Шерозй хам ба ин маънй фармудаст:
№1(бб) 2021
• НОМАИ ДОНИШГО^ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES
Mo дар пжла акси рухи èp дидаем,
Эй бехабар зи лаззати шурби мудоми мо [6, с.49].
Ахли ирфон ба ин акида хастанд, ки рахрави рохи тарикат бояд бе кyмакy ëрии нафари дигар ба максади хеш бояд расад. Аз маънии байти боло хам равшан аст, ки Назирй низ чонибдори хамин андеша аст ва таъкид бар он медорад, ки агар марди орифй ба хештан такя намо, то асрори оламро маърифат намой. Бо сабаби он ки сабy дар шеъри ирфонй хамчyн рамзи чойгохи тачаллии Х,ак шархy тафсир меëбад, пас маълyм мешавад, ки он нишонаи хастии худи инсон низ шинохта мешавад, зеро мазхари аслии тачаллии асрори хакикат хамоно вучуди инсон махсуб меëбад, ки ин маънй дар адабиëти классикии точик борхо дар сурудахои шоирони номвари мо тафсир ëфтааст. Дар мавриди дигар боз хам Х,офиз мефармояд:
Сол^о дил талаби Чоми Ч,ам аз мо мекард, Он чи худ дошт, зи бегона таманно мекард [6, с.149].
Назирй хам ин маъниро чое дар як газали хеш ба чунин тарзи шево баëн доштааст: Чоми гетинамо Назирй èфт, Занг аз оина чун зудуд ин цо [2, с.14].
Ин хам ба назар мерасад, ки сухан дар бораи камолоти маънавии инсон меравад, зеро чоми гетинамойро инсон вакте сохиб мешавад, ки калби y аз хама гарди тааллук ва кудурат сафо ëбад. Ишорати худи Назирй хам ба хамин маънист, ки «занг аз оина зудуд ин чо» мегуяд, яъне ба таъбири дигар калби худро сафо бахшид.
Дар баробари тасвири мазмунхои ишки орифона дар газалдати Назирй мухимтарин мавзуъхои ахли ирфон, аз чумлаи мучохада ба нафси саркаш, факр, самоъ, дурй чустан аз тааллукоти дунявй ва амсоли ин таваччух зохир намудааст, ки хамагй ишорат ба чойгохи ахлоки инсонй ва ташаккули макоми маънавии инсон дар ашъори шоир мекунанд. Равиши дигари таваччухи шоир ба мавзуъхои мазкур корбурди истилохоти фаровони ирфоние чун «май», «майхона», «факр», «таваккул», «ишк», «такбир», «тахлил», «ниëз», «ноз», «ачз», «шукр», «сабy», «симург», «талаб», «хавас» ва мондани ин мебошад, ки бар асоси онхо шоир тавонистааст, ки мазмунхои орифонаро шарху тафсир намояд. Ба чанд намуна аз ин абëт мурочиат хохем намуд:
Русуми факру таваккул дароздасти нест, Нишастаем, ки хурмо дарафтад аз нахил [2, с.230].
Аз мисраи аввали ин байт хувайдост, ки дар он шоир вожаи факрро истифода намудааст. Факр назди ахли ирфон холати даст кашидан аз мачмyи кайдхои олами хастй ба шумор меравад, ки бар асоси он солики рохрави тарикат аз хамаи дороиву сарвати дyнë даст кашида, вучуди хешро сафову покизагй мебахшад. Шоир дар ин байт ишорат бар он мекунад, ки расми ахли факру таваккул ба чизе дароздастй ë тамаъ кардан нест, балки ба хар чй насибу рузй кардааст, таваккул мекунанд.
Дар байти дигар бошад, мо ба чанд истилохи хоси ирфонй, чун «нозу ндаз», «ошику маъшук», «мустагнй» ва «истигно» дучор мегардем, ки чанбаи ирфонй касб намудани ин байти суханварро 6озгуй мекунанд:
Куцо нозу нжзи ошику маъшук кам гардад? Зи %оцат %уснмустагнию мо му^тоци истигно[2,с.1].
Албатта, нозу ндаз ду мафхуме хастанд, ки яке хоси маъшук ва дигаре махсуси ошик аст. Дар мисраи дувум бошад истигно барои ифодаи як мархилаи камолоти маънавии инсон, ки бендазй унвон дорад, ба кор рафтааст.
Дар баробари ин, дар ашъори Назирии Нишопурй масоили фаровони ичтимоиву ахлокй, фалсафй ва амсоли ин шарху тафсир шудааст, ки ба нуфузи доираи мавзyии ашъори шоир таъкид меварзад. Дар навбатии аввал шоир ононеро, ки рдакориву зухди намоишкорона пеша кардаанд, мавриди интикод карор медихад ва изхор мекунад, ки аз сухбат y гуфторхои намоишкоронаи воизон дилгирам, зеро дар сухани онон самимияти сидк ва ихлосу иродат дида намешавад:
Аз гуфта^ои мавъизагжн дилам гирифт, %аргиз наèмадаст маро %ушèpе пеш [2,с.189].
Дар баробари ин, шоир мукобили чунин афроди рдакор баромад мекунад ва таъкид медораад, ки муаззин харчанд ба зохир худро намояндаи дин муаррифй мекунад, аммо тавхиду вахдатбаëнии вай аз руи сидку ихлос намебошад ва ба ин хотир аст, ки дар тавхиди худ ширк дораду ишк надорад:
Чанд аз муаззин бишнавам тавхиди ширкомезро, Ку ишк то як су ни^ам шаръи хилофомезро [2, с.14].
Б аро б ари ин , шоир дар мавридхои дигар аз мардуми бахилу баднияти рузгори хеш интикод мекунад, ки назокату зебоихои богу чаманро дидаву буи накхати онро шамида наметавонанд:
Ба цон мапеч Назирй, агар цинон хо%й, Ки буи богу чаман нашнавад димоги бахил [2, с. 230].
Интикоди камбудихои рузгори шоир дар газалиёти вай чойгохи махсус доранд. У замонаи хешро пур аз фитнаву бало унвон мекунад, ки монеи талошу кушишхои зинадгонй мегардад. Шоир таъкид мекунад, ки фалак бар домани рузгор хазорхо фитна зоидааст, ки боис ба сар кардани садхо бало аз гиребони рузгор шудааст:
Афлок фитна зода ба домони рузгор, Баркарда сар бало аз гиребони рузгор [2,с.156].
Аз ин чост, ки чун шоирони дигар Назирй хам гардунро качбоз унвон мекунад, ки ба муроди дили инсонхо камтар мегардад:
Кори мо бо гардиши тос асту накши каъбатайн, Бо %исоби анцуму кацбозии гардун чй кор? [2,с.157].
Ч,ои дигар Назирй баробари шиква аз качбозихои замона бемехрии ёрони хеш ва дустону наздикон сухан мекунад, ки боиси берун рафтани мехру ихлос аз вучуди худи шоир низ гардидааст. Х,атто бо забони шикваолуд шоир бехтарин ёдгорй аз замони хеш бемехрии ёронро медонад ва таъкид мекунад:
Зи беме%рии ёронам аз ин бе% ёдгорй нест,
Ки ме%ри хештанро аз замири хештан бурдам [2, с.252].
Дар хамин газал ба мушохида мерасад, ки шикоятхои Назирй аз дустону наздикону ёрон ба хадде боло мегирад, ки хатто сафархои хешро махсули хамин пайдо кардани фарогати хотиру осудгй унвон мекунад. Шоир таъкид медорад, ки ман ба хотири осудагй ёфтан хамаи ин сафархои хешро анчом додаму барои худ гаму гурбат фарохам кардам, вале дар нихоят танх,о гаму андух ба суи Ватан бурдам:
Фароги хотир аз сайру сафар цустам нашуд %осил, Раму гурбат фарохам кардаму суи Ватан бурдам [2, с.252].
Аз ин ранчу азият ва озурдагй аз дустон Назирй ба хулосае расидааст, ки шикастаи хотири уро аз дустони паймоншикан хатто сад кони мумиё даво хам карда наметавонад:
Ба сад кон мумиёе, эй %арифон, бе% намегардад, Шикасти хотире, к- аз базми он паймоншикан бурдам [2, с.252].
Ч,ои дигар шоир таъкид медорад, ки айшу тараб дар диёри гурбат мисоли барк зудгузар аст ва дар мисраи дувум бо шеваи корбурди ирсоли масал онро ба гурезпое монанд мекунад, ки ба осонй онро ба кайд наметавон даровард:
Айши диёри гурбат чун барк, даргузор аст, Натвон ба кайд кардан завци гурезпоро [2, с.4].
Аз ин байти шоир натича метавон гирифт, ки харчанд у дар Х,инд дар холу хубу хуш ба сар мебурд ва пайваста аз баракоти инояти Хонихонон ва дигар шохони замон бахравар буд, вале ёди Ватан хамеша уро ба суи зодгохи хеш мекашонд. Дар чунин абёти шоир тачассуми барчастаи афкори ватандустонаи уро метавон ба мушохида гирифт.
Х,атто чое ба таври мушаххас чои дигар аз гули Аттори Нишопурй шоири хамватани хеш ёд мекунад ва ба боди сабо мурочиат намуда, таъкид менамояд, ки барои у аз гулистони Нишопур хатто хазонеро ба ман овар, то ёди Ватани азизам тасаллобахш бошад:
Ай сабо аз гули Аттор насиме ба ман ор В-аз гулистони Нишопур хазоне ба ман ор [2,с.159].
Назирии Нишопурй бо он ки дар ашъори хеш бештар шиква аз бемехрии дустону наздикон мекунад, вале ба мушохида мерасад, ки дар нихояти шарху тафсири чунин афкори хеш талкин медорад, ки хомуш будану ба гушаи фарогат рафтан бехтарин рох дар халли ин масъалахо мебошад:
Мадор кор Назирй ба халку дам дар каш, Ки фориг аз %ама дар гушаи фарог шудам [2, с.247].
Дар газали дигар худро ба сабру тахаммулпазирй даъват мекунад ва таъкид менамояд, ки дарди диламро ба сабр пайванди дигар мекунаму табиби хешро ба ин рох фиреб медихад, ки вазъи ман хуб шудаст. Сабаби чунин рафторашро шоир боз хам дар он мебинад, ки ба ахди замона бовар надорад, чун паймон густастан дар замона худ як мехрпайванд бошад. Ин чо ба назар мерасад, ки Назирй тавассути корбасти тасвире парадоксй дар таркиби ибораи «мехрпайванд будани паймон гусастан» ин матлабро хеле шоирона баён доштааст:
№1(66) 2021
• НОМАИ ДОНИШГО^ • УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ • SCIENTIFIC NOTES
Дарди дилро мекунам бо сабр пайванде дигар,
Бар табиби худ тагофул мезанам чанде дигар.
Эътимоде нест бар а^де, ки нуцсоне надид,
%аст дар паймон гусастан ме^рпайванде дигар [2, с.160].
Мутолиаи газалиёти Назирии Нишопурй ифодагари он аст, ки доираи мавзуии ин навъ ашъори у пурвусъат буда, шоир дар баробари тараннуми ишки поки инсонй мухимтарин масоили ахлоки ирфонй, ичтимой ва фалсафиро дар колаби таркибу тасвирхои шоирона баён доштааст. Дар баробари шиква аз замон, эътимод надоштан ба замонаву ахли замони хеш масъалахои ватандустиро низ дар тархи як шеваи чаззобу чолиб баррасй кардааст, ки бегумон ин афкори ватандустонаи шоир барои тарбияи насли навраси имруз низ аз ахамият холй нестанд. Афзун бар ин, андешахои барчастаи шоир дар иртибот бар интикоди зухду риёкории воизону зохидон низ дар амри муковимат гояхои иртичоии хизбу харакатхои экстремистй ва ифротгарой накши мухим ва муассир мегузоранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Кадканй, Мухдммадризо Шафей. Шоири оина^о/Баррасии сабки х,индй ва шеъри Бедил] / Мухдммадризо Шафеии Кадканй.-Техрон: Огох,, 1366.-338 с.
2. Нишопурй, Н. Девон.Бо му^аддима тасх,еху танзим ва чамъу тадвини Мазохдри Мусаффо/Н.Нишопурй.-Техрон: Нигох. 1379.-676 с.
3. Нуъмонй, Ш. Шеърулачам ё таърихи шуаро ва адабиёти Эрон. Тарчумаи Сайид Мухаммадтакии Фахри Доии Гелонй/Ш.Нуъмонй.-Техрон, 1368.- 204 с.-3 Ч,.
4. Хучандй, Камол. Девон. Тахиягарони матн, муаллифони тавзехот ва охирсухан Бахром Рахматов ва Окилбой Окилов/К.Хучандй. - Хучанд:Хуросон, 2020, (матни интикодй)- 1328 с.
5. Шамисо,Сирус.Сайри газал дар шеъри форсй/Сирус Шамисо.-Техрон: Фирдавс, 1375.- 316. с.
6. Шерозй, Х,офиз. Девон. Тахияи матн аз Шарифмурод ИсрофилниёДофизи Шерозй.-Душанбе: Адиб, 2015.- 480 с.
REFERENCES:
1. Kadkani, Muhammadrizo Shafei. The Poet of Mirrors / [Consideration of the Indian style and BediFs poetry] / Muhammadrizo Shafeii Kadkani. - Tehran: Agah, 1366 hijra. - 338 p.
2. Nishapuri, Naziri. Divan / Introduction by Mazahir Musaffah. - Tehran: View, 1379 hijra. - 676 p.
3. Nu'moni, Sh. Foreign Poetry or the History of Iranian Poets and Literature. - V.3. Translated by Sayyid Muhammad Taqi Fakhri Doi Geloni. - Tehran, 1368 hijra. - 204 p.
4. Khujandi, Kamol. Divan. Text editors, commentators and finalists Bahrom Rakhmatov and Oqilboy Akilov. - Khujand: Khuroson, 2020, - 1328 p.
5. Shamiso, Sirus. An Essay on Ghazal in Persian Poetry. - Tehran: Firdaws, 1375 hijra. - 316 p.
6. Sherozi, Khafiz. Divan. Prepared by Sharifmurod Isrofilniyo. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2015. -480 p
