CC BY
10
УДК 82 ББК 83.3Т
ПАЖУХЦШЕДАР Ма^мудзода ОбидцониБекназар, н.и.филол.,
МАТНШИНОСИИ муаллими калони кафедраи назария ва таърихи
РУБОИЁТИ адабиёти Донишгоуи давлатии омузгории
НАЗИРИИ Тоцикистон ба номи С.Айни
НИШОПУРИ (Тоцикистон, Душанбе)
К ВОПРОСУ О Махмуд-заде Обиджон Бекназар, к. филол.н, ст.
ТЕКСТОЛОГИЧЕСКОМ преподаватель кафедры теории и истории
ИССЛЕДОВАНИИ литературы Таджикского государственного
РУБАЙЯТА НАЗИРИ педагогического университета им. С.Айни
НИШОПУРИ (Таджикистан, Душанбе)
TO THE ISSUE OF Mahmudzoda Obidjoni Beknazar, candidate of TEXTOLOGICAL philological sciences, lecturer of the department of RESEARCH OF theory and history of literature under the Tajik state NAZIRINISHOPURFS pedagogical University named after S. Ayni RUBOYAT (Tajikistan, Dushanbe),
E-MAIL: мirobid-26@mail.ru
Вожщои калиди: Назири, девони ашъор, Куллиёти Назири, мероси адаби, рубоиёт, мантшиноси, нусхауои хатти, нусхаи чопи, гунанокии байтуо
Масъалауои матншиносии рубоиёти Назирии Нишопури бар асоси муцоисаи матни нусхаи хаттии мауфуз дар Маркази мероси хаттии назди раёсати Академияи миллии илмуои Тоцикистон ва нашри анцомёфтаи Девони Назири дар асоси ду нусхаи хатти ва ду чопи он аз цониби мууацкици эрони Мууаммадризо Тоуири ба риштаи тауциц кашида шудааст. Дар натицаи баррасии масъалауои меуварии мацола муаллиф муайян намудаанд, ки нусхаи «Куллиёти Назири», ки дар китобхонаи мазкур таути рацами 828 мауфуз аст, арзиши мууиме дар матншиносии осори шоир дорад, зеро дар он ду рубоии ин суханвар цой дорад, ки дар нусха ва нашруои дигар дида нашуд. Баробари ин, шакли дурусти бархе аз рубоиёти шоирро муаллифи мацола бар асоси муцоисаи ин матн бо мутуни дигари нусхауои хатти ва чопи, инчунин тазкирауо муцаррар намудааст.
Ключевые слова: Назири Нишопури, ««Диван Назири», творческое наследие, рубайят, текстология, списки, печатные варианты рубайята
Рассмотрены проблемы текстологии рубайята Назири Нишопури на основе сопоставительного изучения рукописи, хранящейся в Центре письменного наследия при правлении Национальной академии наук Таджикистана, и ««Дивана Назири», изданного иранским исследователем Мухаммадризо Тохири на основе двух списков и двух печатных изданий. При разработке поставленных задач выявлено, что «Куллият Назири», хранящийся в названной библиотеке под номером 828, имеет большую ценность в текстологическом исследовании творчества поэта, так как в нем имеются два рубаи, которые отсутствуют в других изданиях. Кроме того, на основе сопоставительного анализа списков и печатных изданий, а также антологий удалось определить достоверный вариант некоторых рубаи поэта.
Key-words: Naziri Nishopuri, "NazirVs Divan", creative heritage, rubayat, textology, lists, printed variants of rubayat
The article dwells on the problems of textology of Naziri Nishopurfs rebayat solved on the basis of correlative study of two sources: the manuscripts kept in the Centre of written heritage being under the auspices of the Academy of Sciences of Tajikistan and "NazirVs Divan" published by Iranian researcher Muhammadrizo Tohiri; the author of the article proceeded from the texts of two lists and two editions. While working out the tasks set it was elicited that "NazirVs Completed Volumes of Compositions (Kulliyat Naziri)" under the number of 828 is of great value in the textological research of the poet ^s creation as there were found two rubais non-available in other editions. Into the bargain, designing on th premise of correlative analysis of lists and published editions, the author managed to determine the authentic variant of some rubais belonging to the poefs pen.
Мавчудияти нусхахои хаттии фаровоне аз мероси адабиёти классикии точик барои анчоми тахкикоти судманд дар муайян кардани асолати матн ва хамзамон кашфу муаррифии намунахои осори чопнашудаи осори суханварони гузаштаи мо омил мегардад. Добили таъкид аст, ки дар катори дигар марказхои нигахдории нусхахои хаттии чахон дар кишвари мо низ чунин хазинахои нодир мавчуданд, ки яке аз онхо Маркази мероси хаттии назди раёсати Академияи миллии илмхои Точикистон ба шумор меравад. Ин чо нодиртарин нусхахои девони шуарои гузаштаи мо дар баробари осори дигари илмиву фалсафй, намунахои насри классикй ва таълифоти бахшхои мухталифи илм нигахдорй мешаванд, ки аксаран аз эътибор ва арзишх,ои мухими илмй ва сарчашмашиносй бархурдоранд, зеро мутолеа, тахкик ва муаррифии нусхахои мавчуд дар ин хазина имконият медиханд, ки намунахои чопнашудаи осори суханварони пешин пайдо ва муаррифй шаванд. Аз чумла, ба наздики ба кушиши бевоситаи корманди илмии хамин марказ Саидхоча Ализода Девони Фахрии Х,иравй бар асоси як нусхаи хаттии махфуз дар Маркази мероси хаттй ба чоп расид, ки ба таъкиди у дар он 19 газале чой дорад, ки дар нусхаву нашрхои дигари анчомшудаи Девони шоир дар кишврахои дигари хамзабон, аз чумла Афгонистон дида намешавад ва бори аввал муаррифй шудаанд [6, 12].
Х,амин гуна, дар хазинаи нусхахои хаттии Марказ як нусхаи Девони Назирии Нишопурй бо шумораи 828 махфуз аст, ки тибки нишондоди сафхаи охири нусха китобати он дар соли 1050 х.к /1632 м. яъне 19 сол баъд аз вафоти шоир сурат гирифтааст. Аз нигохи он ки нусха ба замони зиндагонии шоир китобат шудааст, аз арзиш ва ахамияти мухими илмй бархурдор аст. Ин ахамият дар заминаи мукоисаи матни он, аз чумла бахши рубоиёт бо нашри анчомдодаи Мухаммадризо Тохирй, ки аз руи ду нусхаи хаттй ва ду нусхаи чопй сурат гирифтааст, бештаре пештар мукаррар мешавад [4, мим, нун].
Дар навбати аввал маълум мешавад, ки ба ишораи тахиягари китоб дар нашри анчомдодаи вай хамагй 138 рубой чой дорад. Дар нусхаи мавриди назари мо бошад, 90 рубой сабт шудааст. Нуктаи кобили таъкид он аст, ки дар ин нусха ду рубоие ба назар расид, ки дар нашри мазкур ба чашм намерасад ва маълум мешавад, ки дар нусхахои хаттии мавриди истифодаи мусаххехи китоб чой надорад.
Рубоии аввал ин аст:
Хо^ам чанге ба зулфи пуртоб занам, Бусе ба дауони согари ноб занам. Афсурдадиле ба хона ме^мон шуданист,
Оташ хоуам, ки хонаро об занам [2, 317 в]. ***
Фассод раг аз фасоди хунат бикушод, Дони ба чи рамз дар кафат муура нщод.
Яъне, ku чун xyHu муфcuдoн xoxu pexm, Хo%aд г^а^ замш ба даетат aфтoд [2, 321 а].
Дар баробари ин, хангоми мyкоисаи рyбоиёти дар нyсxаи xатти мавриди назари мо дарчгардида бо нашри анчомдодаи Мухаммадризо Тохирй баъзе фаркиятхое низ ба мушохида расид, ки бегумон дар таъйини гунахои дакики матни рyбоиёти шоир аз ахамияти мухиме барxyрдоранд. Аз ин ру, анчоми тахлили матншиносии рyбоиёти Назирии Нишопурй бар асоси киёси ин нyсxа ва нашр, инчунин барxе гунахои мазкyр дар тазкирахо нукотеро мукаррар намуданд, ки ба эътибор гирифтани онхо дар оянда чихати тасхехи матни комили Куллиёти шоир ва тахияи матни илмй-интиколии Девони шоир арзиши мухимеро сохибанд.
Хднгоми киёси рубоиёт яке аз нукоти мухиме, ки ба назар расид, он буд, ки дар матни тахиянамудаи Мухаммадризо Тохирй ду рубоие ба назар мерасад, ки як байт дар хар ду такрор шудааст ва xyди ин мухаккик низ дар хошия ба хамин сурат омадани онхо дар яке аз нyсxахои мавриди истифода таъкид мекунад: З-uh бuм, ku oвapaд тaфpuк)a 6op, Булбул накунад ба 6oe як ^й цapop. Гул ^ма дapuдa бap capu шoх oяд,
Aзбacкu ба дoмaнaш дapoвeзaд xop. ***
Xapгuз нашавад дopu фат ^u цаpop, Бег^я Kac аз paнаёяд ба Kamp. Гул ^ма дapuдa бap capu шoх oяд, Aзбacкu ба дoмaнaш дapoвeзaд xop [4,533].
Зимни мукоиса бо нyсxаи xаттй маълум шуд, ки дар он танхо шакли аввал зикр ёфтааст. Ба эхтимоли зиёд ин рубой шояд шакли тахрирxyрдаи дигар бошад ё шояд иштибохан аз суи котибе иттифоке рyx додааст, ки шакли дигари он низ зикр ёфтааст, чун такрори байт дар ду рубой аз суи xyди шоир гайриимкон аст. Нуктаи дигари кобили таъкид он аст, ки дар нyсxаи дигари xаттие, ки гунаи электронии он мавриди истифодаи мо карор дошт ва он дар китобxонаи Мачлиси Шурои Исломии Ч,умхурии Исломии Эрон бо шумораи 90209 махфуз будааст, Мухаммадризо Тохирй низ онро истифода кардааст, хар ду шакли рубой дида нашуд [3]. Худи y низ дар повараки китоб чунин ишорат фармудааст: «Байти аввали ин рубой (манзур рубоии дувум- М.О.) дар «Hx» (яъне нyсxаи xаттй- М.О.) наёмадааст ва байти дувум хам такроре аст ва чанд рубой пештар xондаем. Дар ин чо агарчй аз назари мафхум хеч иртиботе байни ду байти рубой баркарор нест ва низ ду мисраи байти аввал хам аданй рабте надоранд, аммо чун дар нyсаxи дигар омада буд, мо низ онро сабт намудем» [4, 543]. Аз ишораи мусаххех маълум мешавад, ки ин гуна дар нyсxаи xаттии дигари мавриди истифодаи y низ дида намешавад, аммо чун дар чараёни кори xyд аз ду нашри дигар - нашрхои Техрон ва Лохур низ истифода кардааст, маълум мешавад, ки ин гуна шояд аз нyсxахои дигар ба ин нашр рох ёфтааст. Хдройина чунин гунанокй ва такрор шудани абёт такозои онро дорад, ки бо дастрасй ба нyсxаxои дигари Девони шоир ин мушкилот ва муаммо бартараф карда шавад.
Х,ангоми мукоисаи рубоиёти Назирии Нишопурй маълум гардид, ки дар нyсxаи xаттии мавриди назари мо гунахои дурусти рубоиёт ба мушохида мерасанд. Масалан, рубоии мазкур дар нашри омоданамудаи Мухаммадризо Тохирй чунин омадааст: Дap бoдuяu шapuaт аз дш xamap acm, Po^e, ku pacaд ба дуcm, poyu дuгap acm.
Эурому тавофи каъба дурам андохт, Бигзор, ки роуи дур наздиктар аст [4, 534].
Мисраи охири ин ру6ой дар нусхаи хаттии мавриди истифода ба шакли зер омада: «Бигзор, ки рохи дайр наздиктар аст» [4, 318 б]. Бо такозои он ки дар мисраи аввал шоир вожагони «эхрому тавофу каъба»-ро истифода бурдааст, шакли дар нусхаи хаттй омада таносуби мантикд пайдо мекунад. Вале нуктаи кобили таваччух он аст, ки дар шакли истифодаи вожаи «дур» хам дар асл галат наметавонад бошад, чун бо сабаби он ки дар мисраи аввал шоир таъкид медорад, ки эхрому тавофи каъба маро дур андохт ва бигузор ки ин рох дур наздиктар бошад. Вале шакли дар нусха омада бошад таносуби маъноии бештар дорад, чун шоир мехохад бигуяд, эхрому тафови Каъба маро агарчй дур андохт, бигузор рохи дайр наздиктар бошад. Албатта, ин чо манзур шоир ифодаи мулохизоти ирфонй аст, ки чунин шеваи баён дар шеъри ирфонии гузаштаи мо зиёда ба чашм мерасад.
Зимни таваччух бар матни нусха маълум мешавад, ки котиби он хангоми овардани рубоиёт дар хошия калимотеро хам зикр мекунад, ки ба гунаи дигари мисраъ ишорат мекунанд. Масалан, хангоми овардани рубоии зерин кабл аз огози он вожаи «шодам»-ро зикр намудааст ва маълум мешавад, ки гунаи дигари мисраи аввал, яъне «шодам ба кинояти чигарсуз кунад» низ мавчуд будааст: Ёдам ба кинояти цигарсуз кунад, Гармам ба уадиси гайратафруз кунад Аз гушаи чашм андак андак бинам, Тарсад, ки иноятам бадомуз кунад [3, 540].
Вале маълум намешавад, ки ин шаклро котиб аз худ пешниход кардааст, ё дар нусхае дигар дидааст. Ба эхтимоли зиёд гунаи мазкур шояд дар нусхахои дигар бошад ва имкон дорад, ки котиб шояд ба ин шакл ё дар тазкирае ё нусхае дигар дучор омада бошад. Аммо дар нусхаи хатти дигари мавриди истифодаи мо, ки ба китобхонаи Мачлиси Шурои Исломй мансуб аст, низ дар шакли «ёдам ба кинояти чигарсуз кунад» [3, 118] омадааст ва ин ишоратро танхо котиби нусхаи махфуз дар Маркази мероси хаттии назди раёсати Академияи миллии илхои Точикистон кардааст. Аммо ба мушохида мерасад, ки дар хар ду маврид хам мантики сухани шоир халал намеёбад. Вале аз як чихат гунаи пешниходнамудаи котиби нусхаи Маркази мероси хаттй макбул аст, ки дар ин сурат, яъне «шодам ба кинояти чигарсуз кунад» навъе таъбири парадоксй мешавад, ки аз вежагихои мухими сабки хиндист, ки ба тарзи сухани Назирй хам хос аст. Шоир ишорат ба он мекунад, ки маъшук маро ба кинояти чигарсуз мекунад ва ин чо аз кинояти чигарсуз шод шудан навъе баёни мутанокиз ё парадоксист.
Дар мавриди дигар бошад, дар матни нашри анчомдодаи Мухаммадризо Тохирй дар рубоии зерин ба чои вожаи «шакар» калимаи «чигар» о омадааст: Завц омада рахти хушдилй бар дар неу, Бинмо дури нобу дог бар гавуар неу. З-он хандаи ширину лаби гулноре, Лахти шакаре бихою бар ахгар неу [2, 214 б].
Бо таваччух бар ин ки калимаи «шакархо» маъруф аст ва дар шеъри классикии мо фаровон истифода шудааст, ин шакли дар нусха омада макбултар аст. Баробари ин вобаста ба ишорати шоир дар мисраи аввал ба хандаи ширину лаби гулнои маъшук лахти шакар хоидан макбул меафтад. Маълум аст, ки дар хати форсй вожагони «шакар» ва «чигар» навишти хамсон доранд ва шояд ин амр сабаби дугонагии хониш дар ин байт шуда бошад. Баробари ин, маълум аст, ки ин чо вожаи
лаxт хам чой дорад ва лаxти чигар хам маъруф аст, ин шаклро хам котибон аз эхтимол дур надонистаанд.
Хднгоми мукоисаи матни рубоиёти дар нyсxаи махфуз дар Маркази мероси xаттии назди раёсати Академияи миллии илмхои Точикистон омада бо нашри дар Эрон анчомёфта тагйиротхои дигаре низ ба мушохида мерасад, ки дар зер зикри чанде онхоро мувофики максад мешуморем.
Дар рубоии зерин як фаркият дида мешавад, ки он хам дар мисраи аввал ба мушохида мерасад. Дар нyсxаи чопии мавриди назари мо ба чои вожаи «бахор» «намоз омада ва мисраъ шакли «доме зи намоз гирди xyд бофтаам»-ро гирифтааст [4, 545]: Дoмe зu бa%op гupдu худ бoфmaaм, Худpo зu мжт oн буpун ëфmaaм. Aз тавба aгap тавба кунгм, mcm ацаб, Дap тавба зu тавба pyü бapmoфmaeм [2, 213 б].
Бо назардошти он ки дар вожаи бахор ифодаи шодиву нишот ва xyшгyзаронии умрро таъкид мекунад ва шоир дар мисраи савуми рубой таркиби «аз тавба тавба кардан»-ро ба кор гирифтааст, гунаи дар нyсxаи xаттй омада, метавонад макбултар афтад. Одатан дар шеъри классикии мо фасли бахор ифодаи айёми xyшихои умр аст, ки инсон ба таъбири Назирй «аз тавба кардан тавба мекунад», то зиндагонй ба xyшй сипарй намояд.
Дар рубоии дигар мушохида мешавад, ки тагйироти матнй дар мисраи дувум ба мушохида мерасад. Дар нашри чопй ба чои ибораи «лабташнагии мизоч» таъбири «лабташнагии ниёз» омадааст [3, 535]:
Бeчuзuu э^тжц аз Kyu ман а Лабташнагш мuзoц аз црu ман а Hoзукmapaм аз мuзoцu гул coxma uшц, Бeгoнaгй oфapuдau xyu ман а^ [2, 213 б].
Ин тагйирот то андозае дар хар ду маврид кобили бахс аст, зеро вожагони «эхтиёч ва ниёз» аз нигохи маънй ба хам каробат доранд ва дар сурати кабули он навъе такрори маъной ба назар мерасад. Вале дар холи пазируфтани шакли «лабташнагии мизоч» ба мушохида мерасад, ки дар мисраи савум хам вожаи мазкурро шоир ба кор гирифтааст ва гумон аст, ки як вожа дар як рубой ба кор равад. Аз ин ру, дар шакли аввал харчанд то чое такрори маъной ба назар мерасад, вале онро метавон хамчун таквияти фикр кабул намуд ва гунаи «лабташнагии ниёз»-ро пазируфт.
Тагйироти матнй дар рубоии дигар дар истифодаи ду калима яъне «сирр» ва сатрй ба мушохида мерасад. Дар нyсxаи xаттй рубой ба ин шакл омадааст: Py ^w6u %ац аз %ама cy бoяд буд, Дap кyшuшu нафй му ба му бoяд буд. Aз бa%pu зу%уpu ту нщoн гашта mуpo, Дap cuppu худу зу%уpu y бoяд буд [2, 213 а].
Тавре гуфта шуд, дар мисраи чорум ба чои «сирри» «сатри xyд» [3,540] омада, ки он хам ба маънии пушидагй дар мукобили зухур ба кор рафтааст. Аммо чун рубой чанбаи ирфонии бештар дорад, истифодаи сирр хамчун истилох макбултар мебошад.
Ба ишорати тасхехкунандаи китоби «Риёз уш-шуаро»-и Волаи Догистонй шакли дигари ин рубой бо радифи «кард» ба чои «буд» низ мавчуд будааст, ки он дар яке аз нyсxаxои xаттии хамин тазкира ба мушохида расидааст [1, 2317]: Чун шамъ танат з-omaшu ма^фт гapм а Бap д^а тшш, ku xoнau дт гapм а Kуpбoн шавам ш таб maбu бeмopй ж^, гуë танат аз %aвou манзт гapм а^ [2, 317 а].
Мисраи савум дар матни чопии мавриди назари мо ба шакли зайл омадааст:
«бурбон шавамат ин таби беморй нест» [4, 534].
Х,аройина шакли дар нусхаи хаттй омада равшантар аст, чун дар иртибот ба байти боло возехтар баён шудааст, ки холо ин табе, ки ту дорй аз беморй нест, балки аз асари хавои гарми манзили ман аст. Аммо дар асл дар ин тагйирот фаркияти зиёде дида намешавад. Х,амин гуна як тагйироти матнии дигар дар рубоии зер ба мушохида мерасад: Аз абр ба киштзор боистатарй, В-аз бо ба навбауор шоистатарй. Хар шом ман аз фурцати ту хастатарам, Хар субу ту аз заумати ман растатарй [2, 211 б].
Дар нашри анчомдодаи Мухаммадризо Тохирй мисраи савуми ба шакли «Х,ар шом ман аз фироки ту хастатарам» 549 омадааст.
Бино ба ишораи тахиягари Девон мисраи аввали рубоии зерин ба нусхае дигар ба шакли «Селоби сиришкам орзу мерезад» [4, 539] омадааст. Селоби сиришкам обру мерезад, Шуридагиям зи гуфтугу мерезад. Ку зууду кадом тавба, савдои касе, Май бар сари ман сабу сабу мерезад [2, 210 в].
Хдрчанд ин мухаккик хамин шакли мавриди истифода дар нусхаро зикр намудааст, аммо дар хошия гунаи дигари онро сабт кардааст. Бо ин сабаб зарурате пеш меояд, ки ба заминахои зикри ин шакл хам ручуъ шавад. Албатта, гунаи «обру рехтан» асосан кобили кабул аст, вале бо такозои шеваи таркибсозии сабки хиндй шакли «орзу рехтан»-ро низ наметавон сарфи назар кард, чун таркиби «аз селоби сиришк орзу рехтан» метавон ба маънии ба хок рафтани орзухое, ки аз дил берун меравад ва амалй намешаванд, истифода шавад. Ба таъбири дигар, чун селоби сиришк хосили дарду ранчу азияти инсон аст, он метавон хосили чомаи амал напушидани орзухое бошад, ки акнун бо ашк берун меоянд. Дар нусхаи хаттии дигари мавриди истифодаи мо, ки онро Мухаммадризо Тохирй низ ба кор гирифтааст, шакли нусхаи хаттии дигар, яъне «обру мерезад» омадааст, ки албатта ин таъбири маъруф аст ва он ба матлаби муаллиф наздиктар бошад.
Дар чараёни мукоисаи хамин рубой ва чанд рубоиёти дигар ба мушохида расид, ки дар матни анчомёфта бархе галатхо хам ба чашм мерасанд. Масалан, дар хамин рубой ба чои вожаи «сиришк» шакли «сиришг» омадааст ва албатта ин маълум аст, ё шояд шалки кухани онро дар нусхае дидаву мусаххех истифода кардааст ё ин ки иштибохи техникй рафта, чун дар мутуни нав, махсусан нусхахои хаттии асрхои миёна камтар маврид шакли «сиришг» имкон дорад, ки истифода шавад [4, 539].
Вале як ду мавриди дигар ин гуна иштибохот равшантар ба мушохида мерасанд. Дар нусха рубои ба шакли зайл омадааст:
Ризцам уама аз табъи гууарсанц ояд, Ганцем зи уар цадам ба no ранц ояд. З-он дам, ки дар ин мазраъа меумон гаштам. Доим сари белам ба сари ганц ояд [2, 211б].
Х,ангоми мукоиса ба матни чопии Девони Назирии Нишопурй маълум гардид, ки дар мисраи савум ба чои мазраъа, танхо шакли мазраъ зикр шудааст, ки чунин шакли навишт, метавонад ба вазни рубой низ халал эчод кунад. Ин дар холест, ки шакли дурусти навишти он дар нусхаи хаттии мавриди истифодаи мо ба чашм мерасад.
Таваччух ба шакли навишти рубоии зерин маълум мешавад, ки мисраи савум ба гунаи зайл сабт гардидааст:
Хар шаб зи хaëл дида бебоктар аст,
Хар руз ба сина завц ноё'бтар аст.
З-у даст, ки лабташна бибозам цонро,
З-ин чашма, ки уар сабоу беобтар аст [4, 535].
Аммо агар нусхаи хатти мавриди назар назар андозем, маълум мегардад, ки шакли сахехи мисраъ чунин аст:
Зудаст, ки лабташна сутрам цонро [2, 219 б].
Яъне, фурсати лабташна супоридани чон наздик аст. Зохиран ба назар мерасад, ки шояд шакли овардаи Мухаммадризо Тохирй низ ба ин шакл хонда шавад, аммо тарзи мазкури ин мисраъ ба хамон сурати дар он боло хондашуда зикр шуда, ки аз нусха фарк мекунад.
Дар рубоии дигар бошад, ба назар мерасад, ки дар мисраи аввал чонишини «ин» изофй аст, чун бо мавчудияти он то чое ба вазни мисраъ халал афтодааст: Хуш бусат бас, ин зулфи дуто бар кй задй, Буи ту намедиуад чаро? Бар кй задй Ин маънии тоза аз чй кас дуздидй, Ин шеъри ту нест, аз куцо, бар кй задй [4, 550].
Нуктаи кобили таъкид он аст, ки ин шакл дар нусхаи хаттй низ ба чашм мерасад [2, 214 б]. Таъкиди ин матлаб ба он хотир буд, ки чун нашри анчомдодаи Мухаммадризо Тохирй бар асоси ду нусхаи хаттй ва ду нашри анчомёфта тахия шудааст ва дар мавриди зарурй дар хошия тавзехоте овардааст, хуб мебуд, ки дар мавриди ин рубой низ нукоте таъкид мекард.
Дар мисраи аввали рубоии зерин дар нашри анчомёфтаи Девони Назирй мавриди истифодаи мо ба чои вожаи «гулситон» «булбулон» омадааст: Субу асту хуруши гулситон меояд, Бархез ки санг дар фигон меояд. Ин номаи мургони чаман тйгомест, K-аз бедорон ба хуфтагон меояд [2, 210 б].
Дар асл, ба назари мо хар ду шакл кобили кабул аст, ба хотири он ки вакте тамомии чаман лабрези садои булбулон дар субх мешавад, гумон меравад, ки тамоми гулситонт ба хуруш меояд. Ба таъбири дигар, хатто навои булбулон тамоми гулистон ба хуруш меоварад, ки ин тарзи баён хоси сабки хиндист. Тасхехкунандаи тазкираи «Риёз -уш-шуаро» низ ба хамин шакл авлавият дода, онро зикр намудааст, вале дар хошия мавчудияти гунаи дувумро низ сарфи назар накардааст.
Рубоии дигар дар нусхаи хаттй ба шакли зерин оварда шудааст: Аз май лабаш оташи тар овард бурун, Аз об ба ханда шаккар овард бурун. Хуршед ситора бар мазорам борид, То аз шаби тор гавуар овард бурун [2, 216 а].
Аммо зимни мукоиса бо нашри анчомёфта дар Эрон маълум шуд, ки мисраи чахоруми он ба сурати зайл омада:
То аз шабауи ëp гууар овард бурун [4, 547].
Равшан аст, ки аз шабахи ёр гухар бурун овардан чандон маънии кобили кабул надорад ва шакли дар нусхаи хаттй омада мувофики матлаб аст.
Дар мисраи аввали ин рубой бошад дар матни нашри Девон ба чои вожаи «амин» «карин» омадааст [4, 540]:
Дар цурб ба сад бало амин бояд буд,
Парвонаи хуи оташин бояд буд.
Таслим ба имои назар бояд шуд,
Сар бар кафу цон дар остин бояд буд [2, 216 а].
Дар рубоии дигар бошад, тагироти матнй дар мисраи дувум дида шавад: Пуp мeбuнaм, ku ku бeнaвo мeoям, Дтканда зu xeшу oшнo мeoям. Эй koш чу paфmaнaм нaдoнaм, ku ку^^, Мeдoнucmaм ku аз ку^ мeoям [2, 219 а].
Хднгоми мукоисаи хар ду матн маълум шуд, ки мисраи мазкур дар нyсxаи чопй ба шакли зерин омадааст:
««Бeгoнa зu xeшу oшнo мeoяд» [4, 547].
Ба назари мо, гунаи дар нyсxаи xаттй шоиронатар ва мувофик ба шеваи сабки хиндй омадааст, чун шакли дувум маъруф аст. Вожаи «дилканда» чун навъи калимоти мураккаби xоси сабки хиндй барои таъмини назокати каломи шоир бештар таъсир гузоштааст.
Дар рубоии зайл дар мисраи аввал ба чои ибораи «оташ зи миёни санг «Ахлй зи миён санг» омадааст [4, 539]:
Оуан su мжт cam бepун oяд, В-oн %ам ба %aзop parn бepун oяд. Як зappa caфou дт aгap po^ шавад, Aз зepu %aзop занг бepун oяд [2, 219 а].
Дар нyсxаи xаттии дигари мавриди истифодаи мо низ шакли дар Девон омада мазкур аст ва маълум аст, ки Мухаммадризо Тохирй аз он низ истифода кардааст [3,118]. (Ба назари мо, вобаста ба он дар рубой вожагони сафо, занг истифода шудааст ва дар гузашта оинаи охангиро аз санг тахия мекардаанд, ин шакл макбултар аст. Х,амзамон, мисраи савуми ин рубой дар нашр ба шакли «Як зарра сафои дил агар ёфт шавад» омадааст.
Рубоии дигари Назирй бошад дар нyсxаи xаттии мавриди истифода чунин шакл дорад: Кам цу, ku ба цuмam а^ capмoяu ман, Бшшш ku ба та% наяфтй аз noяu ман. Оужта, ku po% булацаб mopuк аот, Дyшe нaxуpй дap paвuшu coяu ман [2, 219 а].
Тагйироте, ки ба назар мерасад, дар мисраи савуми он чой дорад, яъне ба чои калимаи «торик» дар нашри мавриди истифода борик аст.
«Охиста, ки рох булачаб борик аст [4, 546].
Маълум аст, ки дар хар ду маврид мантики сyxани шоир xалал намеёбад, аммо бо назардошти он ки дар мисраи чорум ибораи «равиши соя» ба кор рафтааст, ба эхтимоли зиёд кабули гунаи рохи торик ба максад наздиктар мебошад.
Рубоии дигари Назирии Нишопурй дар нyсxаи xаттй ин шаклро дорост: Оташ шаваму зa%мamu ^тн нашавам, Пapвoнau шамъам магат xoн нашавам. Чун xaндau coKß газаш мacmoнaм, Чуз бap цuгapu кaбoб мe%мoн нашавам [2, 218 а]
Ягона фаркияте, ки дар мушохида мерасад, дар мисраи аввали он дида мешавад, ки дар нашри анчомёфта шакли «Оташ xyрамy... » омадааст [4, 545]. «Шакли оташ шаваму»...-ро аз он чихат метавон кабул намуд, ки тарзи ифода дар он xеле мувофик мегардад, зеро таъкиди шоир бар он хаст, ки агар оташ шавам хам захмати чонон намешавам. Ба эхтимоли зиёд бо назардошти он ки дар мисраи дувум «парвонаи шамъ» омада, шакли «оташ xyрам»-ро хам дар нyсxахо дучор меоем, ки онро тасхехкунандаи Девон истифода намудааст. Дар нашри анчомёфта рубоии дигар ба чунин шакл омадааст: Кай шaнбeu ман ба шoдмoнй бapxocm, Ё цумъau ман бaзмu нuшome opo^. Xубecm, ku aйëм бapaфmaд, вapнa, To шaнбeву цумъа ^аот, ш гам бapxocm [4, 534].
Аммо хангоми мукоиса бо нусхаи хаттии дар ихтиёрбуда маълум шуд, ки дар мисраи чоруми рубой галате дар нашри мазкур чой дорад, зеро шакли сахехи мисраъ чунин аст:
То шанбеву цумъа уаст, ин гам барцост.
Ба эхтимоли зиёд, шояд дар нашри мазкур галати чопй рафта бошад, ки ба чои «барчост» дар мисраи чорум такроран «бархост» омадааст. Чун зимни мукоиса бо нусхаи мавриди истифодаи Мухаммадризо Тохирй маълум мешавад, ки он чо низ шакли дурусти ин мисраъ ба кор рафтааст [3,116].
Дар тазкираи «Мачмаъ-ул-нафоис»-и Орзу мисраи байти аввал ба шакли зайл дучор мешавад ва маълум мешавад, ки чузъи дувуми мисраъхо иваз шудааст, яъне шодмонй бархост ба мисраи дувум гузашта, базми нишот ба мисраи аввал рафтааст. Kaй шанбеи ман базми нишоте орост, Ё цумъаи ман ба шодмонй бархост. Хуб аст, ки айе барафтад зи мшн, То цумлаву шанбе аст, ин гам барцост [З, 1626].
Дар рубоии дигар маълум мешавад, ки хангоми хониш шояд иштибохе сар зада бошад, чун дар навишти форсй харфхои «х» ва «ч» танхо бо аломат фарк мекунанд ва нуктаи дувум он аст, ки имкон надорад, ки Назирии Нишопурй дар як рубой ду маротиба вожаи «бархост»-ро дар макоми кофия оварад. Аз нигохи мантик хам таъкиди шоир дар он маврид дуруст мешавад, ки агар ин чо «барчост» хонда шавад, чунин маънй хосил мегардад, ки то чумъаву шанбе хаст ин гам бокй мемонад.
Рубоии дигар, ки дар аксари нусхахои хаттии дастрас ба унвони аввалин рубой дар бахши рубоиёт чой гирифтааст, дар нусхаи дар ихтиёри мо карордошта ба шакли зайл омадааст:
Эй аз ту суварнигор уар цо куре, Зеб аз ту диуад ба орият уар уре. Хар кас масале ба ацли худ меорад, Иавруздеуасту рустое суре [2, 209 б].
Хднгоми мукоисаи ин гунаи рубой ба нусхаи дигари хаттй маълум шуд, ки мисраи чахорум дар ин нусха ба ин шакл омадааст:
Иавруз деуасту рустоеву суре [3, 11З].
Дар нашри Девон бошад шакли зерин ба чаш мерасад. Иавруз деуасту рустоеву суре.
Истикболи гунаи дар нусхаи мавриди назари мо ба шакли «Навруз дехасту рустое суре» аз он чихат нисбатан макбул аст ки ин чо агар Наврузро аз дех чудо нависем, онхо такрори ду вожаи муродиф хосил мешавад, яъне деха ва русто. Аз ин лихоз, ин чо «навруздех» дар якчоягй ба маънии наврузиядихй ё додани хаядхои наврузй фахмида мешавад ва он гох мисраъ чунин маънй касб мекунад, ки Наврузиядихие хасту рустоеву суре.
Аз бахсу баррасии матнишиносии рубоиёти Назирии Нишопурй маълум мешавад, ки харчанд то кунун дар намунахое аз осори шоир дар мачаллахои Точикистон ба нашр расидаанд, вале то ба хол матни Девони шоир чоп нашудааст. Бо он ки Девони Назирии Нишопурй ду маротиба дар Чумхурии Исломии Эрон ва як маротиба дар Чумхурии Исломии Покистон ба чоп расидаанд, вале хануз нуктахои зиёди марбут ба матншиносии осори вай аз чумла рубоиёташ мавчуданд, ки тахкикоти бештареро дар ин замина такозо доранд. Дар заминаи анчоми пажухиш дар робита ба матншиносии рубоиёти шоир бар асоси истифодаи нусхаи хаттии мавчуд дар Маркази мероси хаттии назди раёсати Академияи миллии илмхои Точикистон чунин натичахо хосил мешаванд:
1. Харчанд ин нусха баъд аз 20 соли вафоти шоир китобат шудааст, аммо маълум мешавад, ки соли мактуб шудани он ба замони зиндагонии суханвар рост меояд ва аз ин нигох ахдмияти мухим касб мекунад.
2. Дар нусха чанд намунахое аз рубоиёти шоир пайдо шуданд, ки дар нусхахои дигар мавчуд нестанд ва аз ин чихат ин нусха дорои ахамияти мухдм барои анчоми кори тахияи матни ашъори шоир мебошад. Дар навбати аввал маълум аст, ки ноширони Девони шоир аз мавчудияти ин нусха иттилоъ надоштаанд.
3. Дар баробари ин, дар ин нусха бархе аз гунахои сахехи рубоиёти шоир чой доранд ва маълум мешавад, ки котиби нусха аз назокати сабки хиндй бархурдор буда, дар чараёни китобати девон ба вежагихои ин сабки адабй ва тарзи сухани шоир эътибори махсус додааст.
4. Харчанд ягона нусхае аз Девони Назирии Нишопурй дар Чумхурии Исломии Эрон аз чониби Мухаммадризо Тохирй бар асоси ду нусхаи хаттй ва ду нусхаи чопй тахия ва нашр шудааст, аммо баррасии киёсии он бо нусхаи хаттии дар ихтиёри мо кароргирифта маълум намуд, ки хануз мо онро наметавонем дар навбати аввал матни комили Девони шоир ё хатто куллиёти вай унвон кунем. Аз суи дигар, мушкилот ва муаммохои аз баррасии киёсии ин нашр ва нусхаву баъзе тазкирахо ба миён омада, маълум месозад, ки зарурати тасхех ва нашри матни комил ва илмй-интикодии Куллиёти Назирии Нишопурй дар хамаи кишвархои форсизабон, аз чумла Точикистону Афгонистон, Эрону Покистон, Хиндустон мавчуд аст ва хануз нусхахои фаровоне мисли ин нусхаи мавриди истифодаи мо мавчуданд, ки баробари истифода нашудан интизори тасхех, тахкик ва омузишу муаррифианд.
Пайнавишт:
1. Догистонй, Вола, Алщулихон ибни Мууаммадалй Риёз-уш-шуаро. Муцаддима, тасуеу ва тауцици Муусин Ноции Насрободй. 4.4. -Теурон, Асотир, 1384.
2. Нишопурй, Назирй. Куллиёт. Нусхаи хаттии Маркази мероси хаттии назди раёсати Академияи миллии илмуои Тоцикистон, таути шумораи 823.-321 с.
3. Нишопурй, Назирй. Девон. Нусхаи хаттии Китобхонаи Мацлиси Шурои Исломй, таути шумораи 90209.
4. Нишопурй, Назирй. Девон. Тасуеу ва таълицоти Мууаммадризо Тоуирй.- Теурон: Нигоу, 1389.- 672 с.
5. Орзу, Сироцуддин Алихон. Мацма-ун-нафоис. - 4 3 / Ба кушиши доктор Мууаммад Сарфароз Зафар. - Исломобод, 2006. - С. 1346-1348.
6. Хиравй, Фахрй. Девони газалиёт. Муаллифи пешгуфтор ва тауиякунанда Саидхоца Ализода. Душанбе: - Дониш, 2020. -183 с.
Reference Literature:
1. Doghistoni, Vola.; Alikulikhon ibni Muhammadali. "Riyoz-ush-shuaro". Introduction, recension, exploration by Muhsin Nadji Nasrobodi. - V.4. - Tehran: Folk Creation Productions (Legends, Myths, Fables) (Asotir), 1384 hijra.
2. Naziri, Nishopuri. Compositions. Divan. Manuscript Kept in the Centre of Written Heritage under the Auspices of the Academy of Sciences of Tajikistan. #823. - 321 pp.
3. Naziri, Nishopuri. Divan. Manuscript Kept in the Library of Islam Council under the Auspices of Majlis. #90209.
4. Naziri, Nishopuri. Compositions. Divan. Editorship and commentaries by Muhammadrizo Tohiri. - Tehran: Outlook, 1389 hijra. - 672 pp.
5. Orzu, Sirojuddin Alikhon. Collection of Compositions. - V.3 //Under the editorship of Dr. Muhammad Sarfaroz Zafar. - Islamabad, 2006. - pp. 1346 - 1348.
6. Hiravi, Fakhri. Divan of Ghazals. Preface and Recension by Saidkhodja Alizoda. -Dushanbe: Knowledge, 2020. - 183 pp.
