CC BY
10
ТДУ378
DOI:10.51844-2077-4990-2023-3-l 19-123
ТАШАККУЛИ Рацабова Саодат Цамоловна, дотсент,
ФАРКАНГИ ПЕДАГОГИИ мудири кафедраи методикам таълими
МУАЛЛИМИОЯНДАИ математика ва технологияи информатсионии
МАТЕМАТИКА МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров» (Тоцикистон,Хуч анд)
ФОРМИРОВАНИЕ Раджабова Саодат Джамоловна, доцент, ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ заведующая кафедрой методики
КУЛЬТУРЫ БУДУЩЕГО преподавания математики и
УЧИТЕЛЯ МАТЕМАТИКИ информационных технологий, ГОУ ХГУ
имени акад. Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд
PEDAGOGICAL CULTURE Rajabova Saodat Jamolovna, assosiate FORMATION OF THE FUTURE professor, head of the mathematics teaching MATHEMATICS TEACHER methods and information technology
department of SEI KSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: saodat_6@mail.ru Вожацоикалидй: фарханги педагоги, салохиятикасби, муаллими ояндаи математика, дониш, малака, майорат, тацриба
Мак,ола ба тахлилиназариявиимасъалаи ташаккули фархангипедагогии омузгорони ояндаи математика бахшида шудааст. Цайд мешавад, ки фарханги омузгори хамчун категория дар шакщои гуногуни зухуроти худ неруи мустахками инкишофёбанда, эцодй ва интегратсиони дорад. Илова бар ин, дар сохтори худ барои ташаккули малакаи хама гуна фаъолияти касби заминаиумуми дорад, зеро он чандир ва инкишофёбанда буда, сифащои баландимутобщавиро дорост. Ин раванд ба ташаккули дониш, цузщои арзиши - муносибати, рафтории фарханги педагоги изоморфи дорад. Муаллими ояндаи математика бо ин цузщои фарханги педагоги мусаллах буда, бояд ташаккули шахсияти эцодкорро таъмин намояд. Зеро он цобилияти интщол ва мутобщ кардани усулхои фаъолият ба шароит ва холащои гуногун, цобилияти муайян кардан, тщлил ва пешгуи кардани падидахо ва холащо, тавсиф ва шархи онхо, инчунин цобилияти банак,шагирй, мустак,илона тархрези кардан ва ащом додани фаъолияти касбии худ мебошад.
Ключевые слова: педагогическая культура, профессиональная компетентность, будущий учитель математики, знания, умения, навыки, опыт
Статья посвящена теоретическому анализу проблемы формирования педагогической культуры будущих учителей математики. Отмечается, что педагогическая культура как категория в различных формах ее проявления обладает мощной развивающей, созидательной и интегрирующей силой. Кроме того, по своей структуре он имеет универсальную основу для формирования навыков любой профессиональной деятельности, поскольку пластичен и динамичен, обладает высокими адаптационными качествами. И этот процесс изоморфен формированию знания, ценностно-реляционного, поведенческого компонентов педагогической культуры. Вооружившись этими составляющими педагогической культуры, будущий учитель математики должен обеспечить формирование творческой личности, что выражается в умении переносить и приспосабливать способы деятельности к различным условиям и ситуациям, умении выявлять, анализировать и прогнозировать явления и ситуации, описывать и объяснять их, а также умении планировать, самостоятельно проектировать и осуществлять свою профессиональную деятельность.
Key words: teacher, pedagogical culture, culture, professional culture, professional competence, future mathematics teacher, entrepreneur, professional activity, knowledge, skills, skills, experience
The article is devoted to the theoretical analysis of the problem of formation of pedagogical culture of future teachers of mathematics. It is noted that pedagogical culture as a category in its various forms of manifestation has strong developing, creative and integrative power In addition, in its structure, it has a universal basis for the formation of the skills of any professional activity, because it is plastic and dynamic, and has high adaptive qualities.And this process is isomorphic to the formation of
knowledge, value-relational, behavioral components of pedagogical culture. The future teacher of mathematics, armed with these components of pedagogical culture, should ensure the formation of a creative personality. Because it is the ability to transfer and adapt the methods of activity to different conditions and situations, the ability to identify, analyze and predict phenomena and situations, describe and explain them, as well as the ability to plan, independently design and carry out one's professional activities
Даврае, ки холо дар он низоми маорифи Чумхурии Точикистон ворид шудааст, аз омузгорони оянда малака, майорат ва фахмиши нави дорои арзишхои миллию таълимиро талаб менамояд, ки ин ба равишхои навини педагогикаи муосири ва классикй бояд такя намояд.
Модернизатсияи сохаи маориф, ки барои воридшавии Точикистон ба фазои таълимии аврупой замина мегузорад аз кормандони сохаи маориф махсусан аз омузгорони ояндаи фанни математика тахияи парадигмаи нав аз чумла хадафхо, вазифахо, мундарича ва технологиями таълими омузгорон, ки ба ниёзхои чомеаи навшаванда чавобгу мебошанд такозо дорад. Тибки талаботи ин навсозихо омодасозию тарбияту ба воярасонии омузгори сохибзав;и ба ин талабот чавобгуй ба миён омада истодааст.
Омузгори сохибзав;и ба талаботи чомеаи муосир чавобдиханда бояд дорои дониш, малака ва махорати касбй, яъне дониши ами; аз фанни худ дошта бошад, аз фановарихои навини педагогикаи муосир бахраманд бошаду кай дар кучо бо кадом ма;сад истифода бурдани онро худ муста;илона пиёда гардонад ва беш аз хама ба фаъолияти касбии худ аз ну;таи назари тан;идй назар карда, норасоихои дар фаъолияташ пайдошударо сари ва;т ислох намояд, ки барои расидан ба ин ну;таи мурод маданияти волои педагогй лозим аст.
Маданияти педагоги мацмуи мацорати баланди касбй ва хосиятцои дохилии омузгор, доштани усулцои таълим ва мавцудияти цобилияцои фарцангй - эцодй мебошад. Ин ченаки эцодкорона азхуд кардан ва дигаргун сохтани тацрибаи цамъовардаи инсоният мебошад» [9, с.48]
Дар шароити афзоиши чараёни иттилооти илмй, ки фаъолияти маърифатии худи донишчуёнро хеле баланд мебардорад, омузгоре лозим аст, ки бояд рохи донишро нишон дода тавонад ва худ донишчу бояд ба ;уллахои баланди илм бирасад, яъне донишчу бояд дар омузиши ин ё он фан мав;еи пешравиро ишгол намояд. Дар ин робита педагоги машхур А.Дистерверг ;оидаи зеринро мураттаб карда буд: «Муаллими бад ха;и;атро баён мекунад ва муаллими хуб пайдо кардани онро меомузонад. Дар холати аввал харакат аз боло ба поён, дар дуюм - аз поён ба боло; дар он чо шогирдон аз боло огоз мекунанд ва кушиш мекунанд, ки нихоят ба поён бирасанд; дар ин чо аз пояе, ки хонанда дар он меистад, огоз карда, то ну;таи нихой, ба боло мебароянд» [4, с. 42].
Тиб;и ин ;оида мав;еи шахсии муаллими ояндаи математика бояд як ;исми асосии фаъолияти касбии у гардад. Хдёти имрузаи мо сибит кард, ки асоси рушди пешрафти ичтимоию и;тисодии хар як кишвар инсон, мав;еъ, фарханг, маълумот, салохияти касбии уст.
Сарфи назар аз он, ки низоми тахсилоти олии касбй дар чумхуриамон яке аз мав;ехои муайянро дошта бошад, хам, он як ;атор камбудии чиддй аз чумла:
- бехатарии технологии ташаккули фаъолияти касбй, марказонидани он ба муоширати донишхои тайёр;
- мувофи; набудани сохтори раванди таълимии донишгох ба сохтори шахсияти ташаккулёбандаи мутахассиси оянда;
- хусусияти соф интизоми раванди таълим, суст будани ало;ахои байни фанхо;
- чудо намудани манти;и азхудкунии маводи таълимй аз ;олабхои ташаккули мутахассисон хамчун субъектхои фаъолияти касбй, омузиши иттилооти фаннй дар чудо аз фаъолияти касбии дар пешистода;
- кам ифодаёфтаи самти умумии башардустона ва касбии раванди таълим;
- пурра истифода набурдани потенсиали имкониятхои шахсии мутахассиси оянда;
- мавчуд набудани шароит барои донишчуён барои сохтани траекторияи таълимии худ;
- фосилаи калони ва;ти байни азхудкунии донишчуён ва дар амал татби; намудани ин донишхо ва ба монанди инхоро дорост.
Аз гуфтахои болой бармеояд, ки омузгори ояндаи математикаи сохибзав;и ба талаботи чомеаи муосир чавобдиханда бояд дорои малакахои зерин бошад:
- тархрезии холатхои гуногун ва тамоми раванди фаъолияти касбии худ;
- барномахои гуногуни тахсилоти минбаъдаи (асосй ва иловагии) касбии онхоро интихоб ва амалй намоянд;
- амалй намудани худшиносии касбй;
- ташаккул додани муносибатхои байнишахсй ва тичоратй, хамкорй бо мухити ичтимой -фархангй ва касбй, бо фархангхо ва системами арзишхои гуногун дар асоси азхудкунии:
а) сарчашмахои аслии иттилооти илмй, фархангй ва касбй;
б) иттилоот, мафхумхои илмй, назарияхо, консепсияхо, парадигмахо аз сохахои гуногуни фарханги умумй ва касбй;
в) усулхои универсалии фаъолияти амалй ва назариявй, усулхои фаъолияти тад^щотй [3,с.6,7-8].
Дар ин маврид низоми тахсилоти олии касбй во^еан ба гуногунии эхтиёчот, шав^у хавас, хусусиятхои донишчуён мурочиат намуда, фанхо дар мантще сохта мешаванд, ки ба рушди шахсият ва касбии мутахассиси оянда (муаллими оянда) мусоидат мекунад.
Фаъолияти касбии омузгори ояндаи математикаи сохибзав^и ба талаботи чомеаи муосир чавобдиханда бояд ба фановари нави таълим такя намуда, вазифахои зеринро махаки асосии кори худ донад:
1. Ташаккули фаъолияти эчодй, тад^щотй (фаъолият аз руи намуна, фаъолияти омузгорй ва касбй), бо истифода аз фановарихои махсус, ки дорои хосиятхои дар боло ифодашуда мебошанд.
2. Ташаккули муносибат ё ба ибораи дигар, тачрибаи муносибати арзишй предметхо ё воситахои фаъолияти инсон, зухури он нисбат ба олами атроф, ба одамони дигар дар мачмуи эхтиёчоте, ки дарки хисси объектхои муайяни шахсро муайян мекунанд, ки ба низоми арзишхои он дохил мешаванд. Ин унсури мазмуни таълим аз дониш иборат нест, гарчанде, ки онро пешбинй мекунад. Меъёрхои муносибат ба олам, нисбат ба худ ва ба худ монанд на танхо донистани а^идахои чахонбинй (дониши математикаи мактабй), балки боварй ба ха^щати онхо, муносибати мусбатро нисбат ба онхо низ дар назар доранд. Ин муносибат дар рафтори одам, дар фаъолияти хусусияти амалй ва зехнй дошта зохир мегардад.
3. Ташаккули дониш дар бораи асосхои математикаи мактабй. Азхудкунии ин донишхо дар шуури талаба ташаккули тасаввуроти ха^щии мукаммали предмети асосхои математикаи мактабиро таъмин намуда, уро бо муносибати дурусти методологи ба фаъолияти маърифатию амалй мусаллах менамояд.
Барои ташаккули фарханги педагогии омузгори ояндаи математикаи сохибзав^и ба талаботи чомеаи муосир чавобдиханда:
Якум, агар мо дар раванди омузишу парастиш рамзхои математикиро истифода барем, он гох муносибати байни фарханги умумй (ФУ), фарханги касбй (ФК) ва фарханги педагогй (ФП) метавонад ба таври зерин ифода карда шавад: фарханг = фарханги касбй + фарханги педагогй. Дар ин холат фарханги педагогй фарханги умумии дохилй буда, вазифаи тархрезии мушаххаси фарханги умумиро дар сохаи фаъолияти касбии педагогй ичро мекунад.
Дуюм, дар зери чузъхои асосии фарханги педагогии омузгори ояндаи математикаи сохибзав^и ба талаботи чомеаи муосир чавобдиханда мо рафторй, арзишй-муносибатй ва донишро дар назар дорем. Хдмин тарщ, фарханги педагогии омузгори ояндаи математикаи сохибзав^и ба талаботи чомеаи муосир чавобдиханда як ташаккули динамикии чудонашаванда буда, сатхи бешубха ба даст омадаи инкишофи сифатхои шахсй ва касбиро инъикос мекунад (компоненти муносибатхои арзишй); махсус, психологию педагогй, маълумоти умумй (чузъи дониш); усул ва усулхои фаъолияти педагогии муаллим (компоненти рафтор) аст.
Тачрибахо собит намуданд, ки ташаккули фаъолияти педагогй бо имконот ва воситахое муайян карда мешавад, ки онро дар раванди таълими донишгох хамчун якпорчагии инкишофёбанда, аввал истинод ва репродуктивй, баъд эчодй ва муста^илона амалй карда метавонад, ки инкишофи тамоми чузъхои фарханги педагогии омузгори ояндаи математикаи сохибзав^и ба талаботи чомеаи муосир чавобдихандаро дар бар мегирад.
Ташаккули фаъолияти педагогй бо имкониятхо ва воситахое муайян карда мешавад, ки метавонад онро дар раванди таълими донишгох хамчун якпорчагии инкишофёбанда, аввал истинод ва репродуктивй, баъд эчодй ва муста^илона амалй созад, ки инкишофи тамоми чузъхои фарханги педагогй мебошад.
Бояд гуфт, ки ташаккули чузъхои фарханги педагогй раванди гетерохронй буда, хамаи чузъхо якбора ба вучуд намеоянд, ба маънои он ки онхо якбора, балки дар дарачахои гуногуни
фаъолият ташаккул меёбанд. Дар баробари ин, чузъи рафторй ба майдон меояд, ки инхоро дар назар дорад: фаъолияти эчодии омузишии хонандагон, махсус, вобаста ба мавчуда, сохторбандии маводи таълимй дар асоси принсипи бунёдй, умумисозии пурмазмун, мантиям пешниход, маводи таълимй (аз умумй ба махсус, аз абстрактй ба мушаххас ва донистани мохияти мушаххас - пайваста аз як далели назариявй ва бошуурона ба дигараш), ворид намудани вохидхои хурди сохторй ба вохидхои калон [1]. Дар баробари ин дар предмети маърифат асоси ориентатсионии фаъолияти равони ташаккул меёбад. Интихоби саволхое, ки донишчуён меомузанд, бояд фикри умумии назариявиро ба рохбарй гирад. Инкишофи чузъи рафторй дар чунин мантик ташаккули чузъи арзишй-муносибатй дорад.
Дар натича дар байни омузгор ва донишчу (ба сифати вариант, байни донишчу ва донишчу) дигар муносибатхои муколамаи субъект-субъект ба вучуд меояд ва мавкеи ифодаи «донишчу» бо «мафхуми ман»-и мусбат иваз мешавад. Донишчу субъекти фаъолияти таълимии у мегардад, ки принсипхои асосии таълими инкишофи тарбия мебошанд. яклухтй ва принсипхои асосй — принсипхои изоморфизми сохтори маданияти педагогй ба сохтори раванди таълим. Дар натича кисмати дониш (аз чумла дониш аз фанни математика) ташаккул меёбад.
Хдмин тавр, тахлили назариявии муаммои ташаккули маданияти педагогй, омузиши тачрибаи тачрибавй нишон дод, ки маданияти педагогй хамчун категория дар шаклхои гуногуни зухуроти худ неруи мустахками инкишофёбанда, эчодй ва интегратсионй дорад. Илова бар ин, дар сохтори худ он барои ташаккули малакаи хама гуна фаъолияти касбй заминаи универсалй мебошад, зеро он пластикй ва динамикй буда, дорои сифатхои баланди мутобикшавй мебошад. Ва ин раванд ба ташаккули дониш, чузъхои арзишй - муносибатй, рафтории фарханги педагогй изоморфй дорад.
Муаллими ояндаи математика бо ин чузъхои фарханги педагогй мусаллах бояд ташаккули шахсияти эчодкорро таъмин намояд, ки дар табиати эчодии тафаккур ва фаъолият зохир мегардад, кобилияти интикол ва мутобик кардани усулхои фаъолият ба шароит ва холатхои гуногун, кобилияти муайян кардан, тахлил ва пешгуй кардани падидахо ва холатхо, тавсиф ва шарх додани онхо, инчунин кобилияти банакшагирй, мустакилона тархрезй кардан ва анчом додани фаъолияти касбии худ мебошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Асадуллин, Р. М. Формирование личности учителя как субъекта педагогической деятельности: дис. ... д-ра пед. наук / Р. М. Асадуллин. - М., 2000. - 389 с.
2. Компетентностный подход в педагогическом образовании: коллектив. монография / под ред.
B. А. Козырева, Н. Ф. Радионовой, А. П. Тряпициной. - СПб.: Изд-во РГПУ им. А. И. Герцена, 2005. - 392 с.
3. Коган,Л.Н.Всестороннее развитие личности и культура/Л.Н.Коган. -М.: Знание, 1981. - 63 с.
4. Пискунов,А.И. Хрестоматия по истории зарубежной педагогике: учеб. пособие для студентов пед. ин-тов/А.И.Пискунов.-М.: Просвещение,1981.-528 с.
5. Духова, Л. И. Теоретико-методологические предпосылки исследования субкультуры учителя /Л.И.Духова,Л.С.Подымова//Сибирский педагогический журнал.-2006.-№1.- с.82-95.
6. Раджабова, С.Д. Индивидуальные задания по методике обучения математике как средство формирования методической компетентности будущего учителя математики // Раджабова
C.Д., Кодиров Б.Р. В сборнике: Российская наука на пути к устойчивому развитию: междисциплинарные исследования. Материалы V Всероссийской научно-практической конференции. Ставрополь, 2023.- С.112-116.
7. Раджабова, С.Д. Основные принципы компетентного подхода, влияющие на формирование педагогической культуры будущих учителей естественно-математических наук // Раджабова С.Д., Арипова М.Р., Кодиров Б.Р. Вестник Академии образования Таджикистана.-2021.-№ 1 (38).-С. 165-169.
8. Рач,абова,С.Ч,.Ахамияти халли масъалахо дар тарбияи фаъолнокии эчодии хонандагон бо принсипи таълими босалохият/С.Ч,.Рачабова,А.У.Очилов// "Номаи донишгох" -и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров, силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2022. - No. 1(70).-P.175-179.-DOI 10.51844/2077-4990-2022-1-175-179.-EDN KQOEOZ.
REFERENCES:
1. Asadullin, R.M. Formation of the teacher's personality as a subject of pedagogical activity: dissertation. ... Dr. Ped. Science / R. M. Asadullin. - M., 2000. - 389 p.
2. Competence approach in pedagogical education: collective monograph / edited by V. A. Kozyrev. N. F. Radionova, A. P. Tryapitsin. - St. Petersburg: RSPU named after A. I. Gerzen, 2005. - 392 p.
3. Kogan, L. N. All-round development of personality and culture / L. N. Kogan. - M.: Znanie, 1981. - 63 p.
4. Piskunov, A. I. Chrestomatiya of history of foreign pedagogy: study. allowance for pedagogical students / A. I. Piskunov. - M.: Prosveshchenie, 1981. - 528 p.
5.Dukhova, L.I. Theoretical-methodological prerequisites for studying subcultures of teachers / L. I. Duhova, L. S. Podymova // Siberian pedagogic magazine. -2006. - No. 1. - P. 82-95.
6.Radjabova S.D. Individual tasks for methodical teaching of mathematics as a means of forming methodological competence of future mathematical teachers // Radjabova S.D., Kodirov B.R. Materials of Russian scientific-practical conference. Stavropol, 2023. -P. 112-116.
7.Radjabova S.D. Basic principles of the competent approach, influencing the formation of the pedagogical culture of future teachers of natural and mathematical sciences // Radjabova S.D., Aripova M.R., Kodirov B.R. Vestnik of the Academy of Education of Tajikistan.- 2021.- No. 1 (38). -P. 165-169.
8.Radjabova S.D. The importance of solving problems in the education of creative activity of students with the principle of competent education Radjabova S.J., Ochilov A.U. "Scientific notes" of Khujand State University named after academician B. Ghafurov, series of humanities and sociology.- 2022.-No. 1 (70).- P. 175-179.
