CC BY
11A
ИССКУСТВОВЕДЕНИЕ ART HISTORY
УДК 7.(075.3) ББК 85. М-31
РОХ, ВА ВОСИТАХ.О ОИД БА ТАШАККУЛИ ШАХСИЯТИ ЭЧ.ОДИИ МУАЛЛИМОНИ ОЯНДА ДАР РАВАНДИ ТАЪЛИМИ САНЪАТИ ТАСВИРЙ
МАСОЛИЕВ АБДУЛЛО САДРИДДИНОВИЧ
Муаллими калони кафедраи санъати тасвирй ва хунархои хал;ии Муассисаи давлатии таълимии "Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Бобочон Гафуров", Хучанд,
Точикистон
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур муаллиф рох ва воситщо ташаккули шахсияти эцодии муаллимони оянда дарраванди таълими санъати тасвириро мавриди мухокима ва баррасй царор додааст. Вобаста ба днгаргунщоикуллй дар сохаимаориф, кихоло дар натщаи омодагии омузгори оянда дигар тащо тавассути интицоли дониш, малака ва цобилият ба наслицавонарзёбй карда намешавад он бояд ба омодагиицавононимуосир ба Истицлолият, амащои фаъол, масъулиятшиносй, царорхо дар шароити нав ва татйирёбанда барои ощо нигаронида шавад. Аз ин ру, мушкилоти эцодкорй яке аз масъалахои афзалиятнокирушдиилмимуосир ба хисобмеравад.
Вожацои калидй: э\одкор, омузгори оянда, санъати тасвирй, маориф, фарханг, ташаккули шахсият.
Масъалаи методикаи ташаккули шахсияти эчодкор-омузгори оянда хангоми фаъолият самти муайяни ичтимой дорад ва чузъи муаммои умумии таълими омузгорони оянда махсуб меёбад. Дар асоси методологияи тахлили низом, олимон тайёрии касбй ва ташаккули фаъолияти эчодии шахсияти омузгорро дар низоми чараёни омузгорй баррасй мекунанд. [2.]
Объекти фаъолияти касбии муаллимон шахси дигар, яъне мухассил махсуб меёбад, аз ин сабаб шубхае нест, ки муаллим бояд ми;дори муайяни сифати баландро дошта бошад. Аммо агар мо кушиш кунем, ки онхоро метавонем ба руйхати хама гуна шахсони фархангии муосир мутаалли; донем: гуманизм, рост;авлй, адолат, мехнатдустй, фазилат. Оё ин маънои онро дорад, ки хар як шахси фархангпарвар метавонад омузгор бошад? Шояд не. Барои бомуваффа;ият анчом додани кори касбй хамчун омузгор, шахс бояд сифатхои муайяни шахсиро дар худ дошта бошад, ки асоси он таваччух (муносибати эхсосии мусбат) ба хаёт, таваччух ба шахс, таваччух ба фарханг махсуб меёбад. Во;еан, пеш аз хама, омузгор ин тарбиятгар аст ва тарбия хамчун ворид намудани кудак дар заминаи фарханги муосир муайян карда мешавад. Фарханг, мисли тамоми хаёти мо, дар рушду инкишофи доимй ;арор дорад ва мо кушиш мекунем, ки рушди фархангро пайгирй кунем, ба дастовардхои он ба маънои васеътари калима шав; дорем. Таваччух ба шахс ба мо имконият медихад, ки ба хар як кудак бо назардошти хусусиятхои инфиродии у, дар хар як лахза бо онхо муносибати байнихамдигарй кунем. Таваччух ба зиндагй ин як хадафи таъминотест, ки ба мо имкон медихад, то дар кудакон, чавонон муносибат ба хаётро хамчун арзиш ташаккул дихем, зеро мо худамон ба он муносибати арзанда зохир мекунам.
Омузгор имруз - ташкилотчии раванди таълим, яъне раванди байнихамдигарии мухассил бо объекти фарханг махсуб меёбад. У - мушовир, ёрдамчй, идоракунанда аст. Дар асоси фаъолият - идоракунй - муносибати рефлексй ;арор дорад. Ин сифатхо дар хайъати муаллимони ояндаи мактабхои олй ташаккул меёбанд. Аз ин ру, муаллими мактаби олй бояд на танхо дарачаи баланди илмии мазмуни маводи
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science" PF "International Research Center "Endless Light in Science"
532
ART HISTORY
пешних,одшударо таъмин намояд, балки алоцаи онро бо замони х,озира нишон дих,ад, ба навъх,ои гуногуни мафх,умх,ои гуногуни танцидй фикри боварибахш дих,ад, нацши олимони точикро дар таълиму тарбияи илмй нишон дих,ад. кор карда баромадани муаммох,ои назариявии илми имруза, пешомад ва ах,амияти мех,нати муаллимро дар худ ошкор намояд, вале вай бояд бо ибрати шахсии худ низ тарбия кунад, одоби муайяни педагогй дошта бошад.
Шарифов ДЖ., Рах,монова Н.Ш. дар яке аз мацолах,ои худ гуфтаи Лутфуллоев М.-ро овардааст: «Мо пеш аз хама на бо ин ё он усулу услуб, балки бо таъсири шахсияти эчодкоронаи худамон, фардиятамонро тарбия мекунем». [4.]
Мух,тавои тах,силоти олии санъат ва педагогии муосир бо назардошти муносибати компетентй бояд инх,оро дар бар гиранд:
- ташаккули омузгори ояндаи салохдяти фарх,ангй ва таърихй, ки омузиши назария ва таърихи санъати давру замонх,ои гуногун ва цобилияти истифодаи донишро дар раванди педагогй пешбинй мекунад;
- ташаккули салохдяти бадей ва амалй, ки маънои азхудкунии воситах,ои ифодаи бадеии намудх,ои мухталифи санъат ва цобилияти истифодаи онх,оро дар фаъолияти эчодии худ, инчунин ташаккули салохдяти шабех,и донишчуёнро дар назар дорад.
- ташаккули салохдяти методй, ки истифодаи усулх,ои методологй ва технологй, усулх,о, воситах,о ва меъёрх,ои арзёбиро дар заминаи идеалх,ои маънавй, ахлоцй ва эстетикии таълим ва санъат пешбинй менамояд.
Татбици мундаричаи таълими бадей ва педагогии муаллими ояндаи санъати тасвирй бояд ба самти зерин нигаронида шавад:
- ташаккули муносибат ба фарх,анг ва маориф х,амчун шарти мухдмтарини инкишофи озод ва х,амачонибаи шахсияти у;
- ташаккули зарурати иртиботи мукаммали бадей, методологй бо асарх,ои намудх,ои гуногуни санъат дар асоси бах,одих,ии эстетикй ва маърифатии онх,о;
- ташаккули малаках,ои фаъолияти мустацили бадей-педагогй ва бадей-эчодй. дарки фаъолияти мазкур х,амчун як чузъи чудонашавандаи х,аёт ва касби оянда. Системаи муосири мукаммали таълими бадей ва омузгори ояндаи санъати тасвирй бояд ба х,алли як цатор вазифах,о вобаста ба шароити объективии тагйирёбандаи ичтимоию фарх,ангй бо назардошти тачрибаи ичтимой, эчодй ва халцй равона карда шавад:
- рушди худшиносй, худогохди миллй, ёдгории фарх,ангй-таърихй, тах,аммулпазирй, х,исси ватандустй;
- ташаккули фазои маънавй ва ахлоции шахс дар заминаи инкишофи ниёзх,ои фарх,ангй, манфиатх,о, тобишх,ои эх,сосй, тамоюлоти арзиш, инъикос, цобилияти эчодй;
- ташаккул ва рушди салохдяти фарх,ангиву суннатии шахс дар заминаи полифунксионалй, х,амгироии санъати тасвирй ва х,унарх,ои халцй, азхудкунии донишх,о оид ба хусусият, шаклх,о, гуногунии шаклх,ои санъат, доир ба интицолдих,анда ва анъанах,ои маънавй - х,унармандон ва рассомони халцй;
- рушди фаъолияти бадей ва эчодии шахсият, ки такя ба тачрибаи ичтимой, эчодй ва халцй асос ёфтааст, ташаккули малакаи азхудкунй, истифодабарй, азхуднамой ва такмили эстетикаи тасвири бадеии намудх,ои гуногуни санъат (тасвир, графика, х,айкал, меъморй, санъати халцй ва монанди ин.);
- омода намудани омузгори ояндаи санъати тасвирй барои анчом додани фаъолияти касбй ва омузгорй доир ба х,амаи сох,ах,о, дар х,ама сатхдои системаи маориф бо цобилияти пах,н кардани тачрибаи бисёрх,арбаи бадастомада ба донишчуён. [3.]
A
ART HISTORY
534
Дар асоси тахлили назариявй асосхои консептуалии системаи ташаккули касбии муаллими ояндаи санъати тасвирй тахия карда шуд, ки ба мачмуи равишхои тахтонии методологй асос ёфтааст:
- муносибати таърихй ва фархангй - имкон медихад, ки падидахои мухталиф дар санъати ороишй-амалй ва дигар намудхои эчодии бадей дар ягонагй, якпорчагй, хамбастагй ва рушди таърихиву фархангй баррасй карда шаванд; арзишхои фархангй хамчун арзишхо, этносхои алохида ва тамоми инсоният, ки дар он санъати ороишй-амалй маълумоти глобалй, бисёрчанба ва унсури оцилона мебошад, чои санъати ороишй-амалй дар фарханг, аз чумла педагогй, бо вазифахои он - тарбия, ёдгорй, ритуалй, авлодй, иртиботй, хамгирой, бадей ва эстетикй буда, муносибати таърихй ва фархангй ба раванди ташаккули фарханги миллй ва чахонй ташаккул ва рушди шахсият, хувияти фархангиро ворид менамояд; муносибати бадей ва эстетикй - ошкор кардани вижагихои вазифахои бадей ва маърифатй, маънавй ва ахлоцй, таълимй, эстетикй, ичтимой, тагирёбй, иттилоотй ва коммуникатсионии санъати тасвирй ва ороишй-амалй дар системаи таълими бадей ва педагогй, ки ба вучуд овардани вазъи мацсадноке, ки дар он ба таълими эстетикй ниёз дорад ва сахм гузоштан ба худшиносй дар фаъолияти бадей, эчодй, омузгорй ва методии муаллими ояндаи санъати тасвириро тацозо дорад; таърихи санъат дониши табиати синкретикии санъати тасвирй ва ороишй-амалиро хамчун тачрибаи замони хозира ва гузашта, якпорчагй ба падидахои шаклхои санъат бо фарц кардани тамоюлхои анъанавй ва инноватсионй дар генезис зохир менамояд; муносибати бадей ва эстетикй афкор ва тафаккури шахсро дар бораи мохияти мифопоэтикии хунари халцй ва мохияти консептуалии санъати тасвириро муттахид мекунад; муносибати комплексй-интегративй - инъикоси робитахои байниминтацавй ва беруназсинфй, технологияхои психологй, педагогй ва мундаричаи таълими бадеиву педагогй хамчун падидаи мураккаб, ки ба бисёрвазифавй ва хамгироии намудхои гуногуни санъати тасвирй ва ороишй-амалй, инчунин хамкорихои омузгор ва донишчу асос ёфтааст; мачмуи арзишхои педагогй ва эстетикй, гояхои умумии фалсафй оид ба тасвири бадеии этникй, миллй ва инсонии чахон ва цонунхои дониши онхо; муносибати мачмуй-интегративй арзишхои фархангии муваффац, фархангхои ба хам монанд, муносибатхои мавчуда, ки тафаккури этникй ва мушаххасоти муаллимро ташкил медиханд чамъбаст мекунад; бо назардошти анъанахои мавчудаи этникй-бадеии минтаца, бо анъанахои цавмй ва робитахои фархангй ва таърихии ахолй ба андозаи зиёд пахн шудааст, он равиши системавии тарбияи бадей ва педагогии омузгори ояндаи санъати тасвирй мегардад; муносибати фархангй-минтацавй алоцахои муштараки тачрибаи ичтимой, эчодй ва халциро дар омузиши хунари тасвирй ва халцй ошкор менамояд; муносибати шахсй-фаъолият - вобаста ба муносибат ва эътицоди ичтимой нисбат ба намудхои гуногуни санъат, рушди чахони маънавй, хусусиятхо, цобилияти шахсият, тафовути раванд, восита ва натичахо дар эчоди бадей ва рушди маънавй ва эстетикй вобаста мебошад.
Татбици пайдархамии он самаранокии таълими бадей ва педагогиро баланд мебардорад, барои фарохам овардани дониш, малака, махорат, салохияти шахсият, цобилияти сафарбар кардан ва омодагй барои фахмидани чахон, омузиш, хамкорй, худшиносй ва рушди худ дар ташаккули касбии омузгори ояндаи санъати тасвирй имкониятхои васеъ фарохам меорад; муносибати шахсият-фаъолият хамчун асос барои ягонагии шахсияти омузгор мусоидат мекунад, ки фазои эхсосй ва эчодии онро дар системаи идеалхои маънавй ва ахлоцй ва фаъолияти методологй ошкор менамояд.
Дар асоси ин хама: инсондустй - вахдати рушди умумии фархангй, ичтимой, маънавй ва касбии шахсият, муттасилии фархангй ва хамохангии фархангй - ягонагии
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science" PF "International Research Center "Endless Light in Science"
ART HISTORY
фарх,анг, анъанах,о ва тачрибаи фаъолияти эчодй, мутоби;ат ба табиат - эътимод ба ;обилиятх,ои шахсй ва хусусиятх,ои шахсй; шарики ичтимой - баробарии тарафх,о, эх,тиром ба мав;еъ ва баррасии манфиатх,ои объектх,ои х,амкорй, худшиносии инфиродй ва эчодй - падидаи инти;оли системаи арзиш дар фаъолият, х,амкории ма;саднок ва эчоди муштарак - х,амкорй дар муколама; дифференсия ва интегратсия - раванд ва натичаи ба х,ам пайвастнашаванда, муттахддшуда, куллй, ташхис - санчиши дурустии амалх,ои бадастомада, принсипи ягонагии бунёдсозй ва самти касбии тах,силот - ало;аи байни омузиш ва х,аёт, назария бо амалия.
Вазифах,ое, ки муаллим дар раванди таълим дар назди худ гузоштааст:
1. Донишчу вазифадор аст маълумоти заруриро гирад ва дар ёд дорад: донистани ;оидах,о, ;онунх,о, далелх,ои таърихй, маълумоти чугрофй, шеърх,о ва монанди инх,о.
2. Донишчу бояд омузиши истифодаи донишх,ои бадастовардаро омузад: босаводона навиштан, мушкилотро х,ал намудан, асарх,ои санъати тасвириву ороишй-амалиро му;оиса карда тавонистан, во;еах,ои таърихиро арзёбй кардан, донишро дар истех,солот ва х,аёти рузмарра ба кор бурдан.
3. Инкишоф додани ;обилияти донишчу, муста;илият, эчодкорй, фикрронии табий мух,им аст;
4. Вазифаи мо - дар донишчуён тарбия намудани чах,онбинй, ватандустй, мех,натдустй ва хушахло;иву маърифатпарастй мебошад.
Талабот оид ба ташаккули шахсияти эцодии муаллимони оянда дар раванди таълим. Вобаста ба дигаргуних,ои куллй дар сох,аи маориф, ки х,оло дар натичаи омодагии омузгори оянда дигар танх,о тавассути инти;оли дониш, малака ва ;обилият ба насли чавон арзёбй карда намешавад, он бояд ба омодагии чавонони муосир ба Исти;лолият, амалх,ои фаъол, масъулиятшиносй, ;арорх,о дар шароити нав ва тагйирёбанда барои онх,о нигаронида шавад. Аз ин ру, мушкилоти эчодкорй яке аз масъалах,ои афзалиятноки рушди илми муосир ба х,исоб меравад.
Дар айни замон, илми педагогй мушкилоти тарбияи омузгори эчодкорро ба таври кофй омухта наметавонад. Одатан, муаллифон муаллимонро х,амчун шахсияти ташаккулёфта дар шароити во;еии чараёни таълим мехдсобанд. Масъалаи ба даст овардани малаках,ои педагогй, кори омодагй ва фаъолияти эчодии омузгор х,амзамон бо;й мемонад ва ба ;адри кофй кашф нагардидааст. [1.]
Дар робита ба ин, дар назди муассисах,ои таълимии педагогй вазифаи мухдмтарин, ба мисли донишгохд муосир ;арор дорад ва ташаккули шахсияти эчодии омузгорони оянда ба х,исоб меравад. [1.]
Масъалаи тайёр кардани муаллими эчодкор дар донишгох, бо мураккабй ва гуногунчанбаи он фар; мекунад. Пеш аз х,ама, ин ба хусусиятх,ои хоси фаъолияти касбии онх,о ва дуюм аз мураккабии объектх,ои таъсири педагогй вобаста аст. Аз ин ру, фаъолияти муаллим, ки ба такмили касбй, баланд бардоштани мах,орати педагогй ва самаранокии кори рузмарра нигаронида шудааст, бешубх,а табиати эчодй ва фаъолияти эчодй мах,суб ёфта, аз он омодагии махсусро талаб мекунад. Омузиши масъалаи эчодкорй муста;иман ба омузиши мохдяти шахс вобаста аст, зеро он якчанд самтро дар бар мегирад: чараёни эчодй, ;обилиятх,ои эчодии шахс, хусусиятх,ои шахсияти эчодй, ташаккул ва рушди ;обилиятх,ои эчодии шахс. Муаллими эчодкор фарде мебошад, ки дорои шахсияти дурахшон, ;обилияти тафаккури зинда, эчодиёти доимй, худшиносии доимй ва такмили ихтисос мебошад. Танх,о муаллими эчодкор ;одир аст, ки шахси эчодкорро тарбия кунад. Х,алли мушкилоти таълими эчодкор-омузгор пешних,оди талаботи муайянро ба шахсияти у дар бар мегирад. Ба назари мо, ин
ART HISTORY
талаботро ба се гурух тацсим кардан мумкин аст. Гурухи якуми талабот оид ба тарбияи эчодкор-омузгор аз талаботхои шуури педагогии муаллими оянда иборат мебошад.
Муаллим бо истифода аз неруи шахсй, цобилият ва хусусиятхои шахсии худ шахсиятхои дигарро ташаккул медихад. Ва мусаллам аст, ки чунин раванд ба схоластизм тахаммул намекунад, балки бояд бошуурона ва огохона сурат гирад. Таъсири муаллим ба шахсияти донишчу цавитар аст, шуури педагогии у, цобилияти дуруст дарк кардани мушкилоти гуногун, иштироки фаъолона дар халли онхо ва масъулияти худро дарк мекунад. Сатхи инкишофи тафаккури педагогй, пеш аз хама, аз худи донишчу, фаъолияти огохона ва мацсадноки у дар ташаккули саъю кушиш дар азхудкунии донишхои гуногун, ташаккули малакаи муоширати фаъол ва муносибати масъулиятнок ба тичорат, ба одамони дигар ва ба худаш вобаста аст.
Гурухи дувуми талабот хангоми омода кардани эчодкор-омузгор аз тафаккури педагогии у вобаста аст. Яке аз хусусиятхои тафаккур цобилияти муайян кардани ихтилофи воцеии воцеият ва чустучуи роххои халли онхо мебошад. Ч,узъи зарурии тафаккури эчодй цобилияти шинохтани хусусияти объект, ки цаблан тахлил нашуда буд ва дубора фикр карда баромадани мушкилот мебошад.
Тафаккури эчодй аз шахс фаъол буданро талаб мекунад, ихтилофотро дар хама гуна зухурот пайдо ва хал карда метавонад. Фикрхои педагогй дар маркази масъала рушди неруи зехнии омузгори ояндаро мегузоранд: биниши мушкилоти педагогй, тахлили холатхои педагогй ва цобилияти интихоби варианти халли мушкилоти педагогй. Фарогирй, фаъолият, тагйирпазирй, танцид, мустацилияти тафаккури муаллим, цобилияти дидани умумй ва алалхусус цобилияти хаёлоти эчодй, цобилияти эчод ва тахлили вазъиятхои тарбиявй, хамаи инхо дар тачрибаи муаллим тафаккури педагогии эчодкор-омузгорро ташкил медиханд ва фаъолияти уро бештар бонизом ва самаранок мегардонад.
Гурухи сеюми талабот оид ба ташаккули эчодкор-омузгори оянда аз малакахои педагогй иборат аст (аз чумла унсурхои техникаи педагогй ва махорати педагогй). Дар ин холат, омодагии касбии омузгор аз огохии мухассилон ва мохияти махорати педагогй вобаста аст:
У хамонест, ки холо хаст ва у ягона аст, ки идеалй шуда метавонад; аз хохиши фахмидан ва азхудкунии сохаи эхсосотй; аз цобилияти амал кардан дар мухитхои гуногун, идоракунии холати равонй, узв, суханронй; аз ташаккули фарханги муоширати педагогй; аз цобилияти таъсиррасонй бо калимахо ва воситахои дигар, инчунин ташаккули асосхои хамкорихои педагогй дар холатхои мухталифи чараёни таълим. Дарачаи азхудкунии малакахои педагогй аз мустациман аз худи донишчу, аз цобилияти мушохидаи зухуроти педагогй ва хохиши худ амалй сохтани он вобаста аст. Хулоса омузиш на танхо азхуд кардани малакахои мушаххаси касбй ва педагогй, балки гузаронидани тахлили хамешагии фаъолияти шахс, муцоиса кардани он бо тачрибаи муаллимони дигар ва дастовардхои илми психологию педагогй, танцид кардани муваффациятхо ва нокомихо, омезиши назария бо амалияи таълимию тарбиявй мебошад.
Шартхои амалие, ки ташаккули принсипхои эчодиро дар шахсияти эчодкор-омузгори оянда дар чараёни таълим таъмин мекунанд:
• Рушди муносибати танцидии донишчуён ба фаъолиятхои худ;
• Робитаи органикй дар корхои педагогй, корхои тарбиявй ва эчодиёти шахсй;
• Зухури хамбастагии фаъолияти эчодии хамаи иштирокчиёни раванди педагогй. Барои рушди мактаби нави эчодй ва чомеаи нави баландпоя, бояд неруи эчодкории хар як шахс баланд бардошта шавад ва ин, дар навбати худ, талаб мекунад, ки педагогика
ART HISTORY
эчодкорона бошад, ки х,амеша буд ва нишондих,андаи рушди х,ама гуна ташаккули эчодиёти шахс барои омузгори оянда мебошад.
1. Андреев В. И. Диалектика воспитания и самовоспитания творческой личности/ В. И. Андреев Казань: изд -во Каз. Универ., 1988. - 154 с.
2. Масолиев А.С., Неъматов Л.Х., Алиева М.Н. Мохияти ташаккули фаъолияти эчодии омузгори ояндаи фанни санъати тасвирй тавассути санъати ороишй-амалй. Паёми Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав (мачаллаи илмй) силсилаи илмхои гуманитарй ва ицтисодй. 1/4 (68). Бохтар - 2019
3. Методхои назариявй ва муаммохои омузгори оянда дар худомузй ва худтарбиякунй [манбаи электронй]. https://durahshon.tj/fan/view post.php?id=581. (санаи истифодабарй: 30.10.2019)
4. Шарифов Дж., Рахмонова Н.Ш. "Педагогическая этика преподавателя высшей школы". Масъалахои равоншиносй ва омузгорй. ДД^ ба номи Носири Хусрав. №3, 2009-98 сах.
АДАБИЁТ
