Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ БИЛИШНИНГ МАЪНО – МАЗМУНИ'

ТАРИХИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ БИЛИШНИНГ МАЪНО – МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
123
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фалсафа / инсон ва жамият / ижтимоий-фалсафий билиш / тарихий жараёнлар. / Philosophy / man and society / socio-philosophical knowledge / historical processes.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Турдибоев, Бозор Худойбердиевич

Ушбу мақолада тарихий жараёнларни ижтимоий-фалсафий билишнинг маъно-мазмуни ўрганилган. Фалсафий билиш жараёнида тарихий жараёнларни таҳлил қилишнинг аҳамияти аниқлаштирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MEANING CONTENT OF SOCIAL-PHILOSOPHICAL KNOWLEDGE OF HISTORICAL PROCESSES

This article examines the meaning of socio-philosophical knowledge of historical processes. The importance of the analysis of historical processes in the process of philosophical knowledge has been clarified.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ БИЛИШНИНГ МАЪНО – МАЗМУНИ»

ТАРИХИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ БИЛИШНИНГ МАЪНО - МАЗМУНИ

ТУРДИБОЕВ Бозор Худойбердиевич

Термиз давлат университети Фалсафа кафедраси катта уцитувчиси, фалсафа фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2022-3-23-28

Ушбу маколада тарихий жараёнларни ижтимоий-фалсафий АННОТАЦИЯ билишнинг маъно-мазмуни урганилган. Фалсафий билиш жараёнида тарихий жараёнларни тахлил килишнинг ахамияти аниклаштирилган.

Калит сузлар: Фалсафа, инсон ва жамият, ижтимоий-фалсафий билиш, тарихий жараёнлар.

ABSTRACT This article examines the meaning of socio-philosophical knowledge

of historical processes. The importance of the analysis of historical processes in the process of philosophical knowledge has been clarified.

Key words: Philosophy, man and society, socio-philosophical knowledge, historical processes.

f

14ж|

\ i -, i 11 /

КИРИШ

Илмий адабиётларда таъкидланганидек, нарса ва ходиса уртасида принципал фар; йук. Чунки нарса хам ходиса. Аммо бу нарса энергиянинг синтезлашуви борки унга боFлик холда навбатдаги муносабатлар - жараёнлар-ходисалар юз беради. Хрдиса жараённинг куриниши демак, нарса хам жараённинг куринишидир. Худди шундайин ижтимоий система яъни яхлитлик (масалан, мамлакат, ундаги сфералар, институтлар) хам ходиса- тарихий жараёнлар натижасидир.

Бу ижтимоий-тарихий яхлитликлар система ёки тизимлар сифатида тарихий жараёнларнинг биринчи тартибдаги куринишларидир. Ижтимоий-тарихий яхлитликка доир муносабатлар туркуми эса тарихий жараёнларнинг иккинчи тартибдаги куринишларидир. Шунинг учун биз тадкикотда "ижтимоий-тарихий яхлитлик ва жараёнлар" сузларини хам ишлатдик. "Ижтимоий" сузи "табиат" сузининг нисбатлашувидир. Чунки "тарих" сузи хам кенг маънода табиат ва жамият тарихларини уз ичига олади. "Жараён" сузи

23

муносабатларни ифодалайди. "Тарихий" сузи утмишдан то хозирги кунгача булган узлуксизликни ифодалайди. "Яхлитлик" сузи эса бир бутун конуниятли система, яъни тизимни акс эттиради.

Умуман олганда ижтимоий-тарихий яхлитлик ва жараёнлар бир-бирларига боFлик булган кишилик жамиятига хос тарихий жараёнларнинг куринишларидир.

Маълумки, фалсафа фан сифатида табиат, жамият ва инсон тафаккурининг умумий конунларини урганади.1 Ижтимоий фалсафа эса жамият мавжудлиги ва ривожланишининг умумий конунлари ва харакатлантирувчи кучлари хакидаги фандир. Жамиятнинг тарихий яхлитлиги ва жараёнларини умумижтимоий конунларни, янги ижтимоий фалсафанинг предметини билмасдан туриб ойдинлаштириб булмайди. Чунки бир бутунлик-яхлитлик узаро боFланишларсиз юз бермайди. Узаро боFланишларнинг узак кисмини эса асосий, зарурий, такрорланиб турадиган, яъни баркарор ва бошка жараёнлар, йуналишларни белгилаб келадиган боFланишлар, яъни конунлар ташкил этади. Бу хусусиятлар умумижтимоий конунларга хам хосдир.

Бизнинг тадкикот мавзуимиз объекти булиб, жамият тарихи жараёнларининг мохияти ва уларнинг манбаи хисобланади. Бу изланиш ижтимоий фалсафанинг предметини ойдинлаштиришни такозо этади. Ижтимоий фалсафанинг предметини ойдинлаштириш эса куп жихатдан ижтимоий ходисаларни тушунишга боFликдир. Бу масала айни вактда билиш масаласи хамдир.

Илмий адабиётларда билиш назарияси масалаларида «билиш» ёки «илмий билиш», «ижтимоий билиш» ёки «ижтимоий-тарихий билиш», «жамиятни яхлитликда тахлил этиш», «тарихий жараёнларнинг тахлили», «кадриятли ёндашиш» каби терминлардан фойдаланилганлигини курамиз.2 Шунингдек, хар бир фан назариялар тизимида узига хос билиш экан, уларга оид дарслик, укув кулланмаларида узига хос билиш, масалан, «хукукий билиш», «тарихий билиш», «бадиий билиш», «табиий-илмий билиш» каби турлари мавжудликларини курамиз.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Фалсафанинг бош масаласининг кандай талкин килинишига караб, фалсафа тарихида материализм ва идеализм, агностицизм каби окимлар келиб

1 Фалсафа: (Укув кулланма). - Т.: «Бехзод», 1995. 297-бет.

2 Фалсафа: Укув кулланма. / Э.Ю.Юсуповнинг умумий тахрири остида. - Т.: «Шарк», 1999. - 494 б.; Жураев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. - Т.: «Маънавият», 2008.; Назаров Билиш фалсафаси. - Т.: «Университет», 2005. - 338 б.; Ракитов А.И. Историческое познание (системно-гносеологичесий подход). - М.: «Политиздат», 1992,; Шермухаммедова Н.А. Гносеология. - Т.: УФТЖ, 2007. - 380 б. ва бошкалар.

24

чиккан. Натижада ижтимоий ходисалар ва улар тарихини тушунтиришда хам маънавият ёки моддийликнинг ролини муболаFалаштириш ёки унга етарли ахамият бермаслик йуналишлари юз берди-ки, бу жамият тарихини бир бутун яхлит тизим холида, ундаги ички жараёнларни билишга хам халакит берар эди. «Ватан тарихшунослигида, - деб ёзади В.Н.Сиров, - кабул килинган бешта ижтимоий-иктисодий формация назарияси куплаб фактларни, хусусан, Европа булмаган жамиятлар тарихида, коникарли тушунтириш холатини бермайди»3. Шунинг учун В.Н.Сиров кадриятлиликка олиб борувчи билимларни инсонпарварлаштириш тамойилини илгари суради. Мазкур ёндашиш, яъни жамият тарихига - унинг яхлитлиги ва жараёнларига кадриятли ёндашишни тадкикотчилардан Н.Жураев куйидагича тушунтиради: «Инсоннинг реал ва яхлит тарихи бу бевосита бир неча минг йиллар давомида шаклланган мамлакатлар, халклар, миллатлар ва давлатлар тарихини камраб олади. Инсоният тарихининг серкирралиги, мураккаблиги, унга бахо беришнинг нисбийлиги хам, чекланганлиги хам худди ана шунда. Одамлар тафаккуридаги маълум бир ижтимоий-тарихий вокелик хакидаги тасаввурлар хеч качон мутлак хакикат эмаслигини назарда тутсак, бу уз-узидан инсон, жамият, жараён оркали кишилик тарихига доир хулосаларимиз хам чекланганлигини яккол сезамиз.

Х,ар бир халк, мамлакат тарихи - алохида ва улкан вокелик. Айни пайтда ана шу тарих уша халк учун такрорланмас ва ноёб кадриятдир. Инсоният тарихи эса кадриятлар яхлитлиги хисобланади.»4 Шунинг учун А.Жалолов шундай деб ёзади: «...асосий максад фалсафани осмонийлик, хаётдан ажралганлик, сохта мавхумийлик майлларидан халос этиш, уни ижтимоий хаётнинг барча жабхаларини инсонийлик негизида куришнинг мухим назарий-услубий, маънавий йуналтирувчилик омилига айлантиришдир»5.

Хрзирги замон фани фалсафа олдига онгнинг борликка муносабати деган тор тушунишни эмас, балки инсоннинг борликка муносабатини ойдинлаштиришни куймокда. Чунки онг бу - ижтимоий, маданий ходиса булмиш инсоннинг асосий компоненти, яъни асосий таркибий кисми хисобланади. Инсон борлик, жумладан жамиятнинг элементи экан, у бу борлик тизимидаги урнини билиб олиши керак. Чунки, илмий адабиётларда таъкидланганидек, инсон борлик, жумладан ижтимоий борлик яъни жамиятнинг бир элементи ва таркибий кисми экан, унда борликнинг умумий конунлари хам, жамиятнинг умумий конунлари хам устуворлик килади. Инсон

3 Сиров В.Н. Способы концептуализации всемирной истории и их эволюция. Автореф. дисс. ... канд. филос. наук. - Томск: 1989. - Б.13-14.

4 Жураев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. - Т.: «Маънавият», 2008. - Б.191-192.

5 Жалолов А. Мустакиллик масъулияти. - Т.: «Узбекистон»,1996. - Б.251.

25

жамиятда онгли фаолият юритиш учун бу конуниятларни билишига ва уларга амал килиши лозимдир. Ижтимоий билишсиз, жумладан, ижтимоий -фалсафий ва тарихий билишсиз инсон тарихий жараёнлар - жамиятнинг яхлитлиги ва ички боFланишларига хос йуналишларни била олмайди.

Фалсафанинг бош масаласини хал килишдан фалсафий онтология ва гносеология - билиш назарияси келиб чиккан. Юкорида курсатилган терминлар билиш назарияси категорияларидир.

Фалсафанинг мухим масаласи борликнинг ривожланиши масаласидир. Бу масалани хал килишга боFлик холда диалектика ва метафизика, уларнинг турли куринишилари ва боскичлари келиб чиккан. Билиш назариясининг юкорида курсатилган терминлари диалектик мазмун касб этса, яъни акс эттирилаётган объектларни узгаришда ва ривожланишда олиб караса, билиш диалектик тус олади.

Мамлакатимизда фалсафа фани буйича нашр этилган китоблардан бирида «Билиш нима? Билиш инсоннинг табиат, жамият ва узи туFрисида билимлар хосил килишга каратилган аклий, маънавий фаолият туридир»6 дейилган. Албатта, бу - билишнинг боскичларидан бири - илмий билишга берилган таърифдир. Чунки билиш инсон ва инсониятнинг вокеликка чексиз якинлашувидир. Илмий билиш билан асосан махсус гурухдаги кишилар шуFулланадилар. Бунда «фаолият тури» деган ибора уларга нисбатан ишлатилади. Аммо заводнинг оддий ишчиси ёки дехкон кун буйи мехнат килар экан, унинг ишлаб чикаришдан, жисмоний мехнатдан иборат фаолияти билишсиз юз бермайди-ку?! У махсус равишда билишни фаолият тури килиб олмаяпти-ку?! Демак, билишни алохида фаолият тури десак, унда бу фаолият тури билан шуFулланмайдиганларнинг харакатлари, мехнат фаолиятлари гуёки билишсиз жараёндан иборат булиб чикади. Хрлбуки, билиш хар кандай инсонга хос, чунки билиш инсон онгининг ижодий хусусиятидир. Илмий билиш эса лаборатория ходимлари, илмий - тадкикот ишлари билан банд кишилар учун бевосита фаолият тури хисобланади.

Бу борада мавзуимизга бевосита тааллукли терминлар, хусусан, ижтимоий билиш ва тарихий билиш категорияларининг нисбатларини ойдинлаштириш хам мухимдир. Рус тилида «социальное познание» термини мавжуд. Бу термин кенг маънода инсоннинг хар кандай даража ва шакллардаги билишларини уз ичига олади. Чунки билиш инсон онгининг ижодий хусусияти экан, инсон онги эса аввал бошданок жамият ичида юзага келиб, у ижтимоийдир. «Ижтимоий билиш» термини тор маънода ижтимоий билишни, яъни жамиятни билишдир.

6 Рузиматзода Билиш фалсафаси // Фалсафа. Маърузалар матни. - Т.: УАЖБНТ, 2000. - Б.221-222.

26

www.birunijournal.uz

«HmuMOuH ÖHnum» («coцнaпtнoe no3HaHHe») aTaMacu ^anca^uH OHroHoruflga öophhkhh TaÖHHH Ba h^thmohh öopnuKnapra öynHmra HHCÖaraH KenHÖ HHKKaH öynuö, yHH TaÖHHH-H^MHH ÖHnumra HHCÖaraH umnaTHm MyMKHH. ^yHKH «TaÖHHH öopnHK» cy3ura HHCÖaTaH «h^thmohh öopnHK» cy3H, «TaÖHaT» cy3ura HHCÖaTaH «^aMH^T» cy3HapH HmnaTHnagH. «H^thmohh ÖHnum» cy3HHH KaTop agaÖHeTnapga, ^yMnagaH, ^.TyneHOB Ba X.®.X,aHgapoBHHHr acapnapuga x,aM ynpaTHm MyMKHH.7 «TapuxuH ÖHnum» cy3H acocaH ^mhat TapHXHHH H^oganam ynyH HmnaTHnHÖ KenHHgu.8 XpnöyKH, x,ap ÖHp cox,aHHHr eKH TagKHK KHHHHaeTraH oÖteKTHHHr xaM y3 TapHXH Öop. MacanaH, axHOKmyHOCHHK TapHXH, gHH TapHXH eKH 3OonorHfl TapHXH Ba öomKanap. fflyHHHr ynyH x,ap ÖHp cox,a eKH oöteKTHHHr TapHXH y3 homh öunaH aTanraHnuru caöaönu ^mhat TapHXHHH ÖHnumHH «TapHXHH ÖHnum» geö эмac, öanKH «h^thmohh - TapuxuH ÖHnum» geö aTam TymyHMOBHH^HK^apgaH caKnaHgu.

BoKenHK, ^yMnagaH, h^thmohh BOKenHK xHHMa-xHH KypHHHmnapgagHp. fflyHra MyBO^HK, h^thmohh OHr maKH-napu x,aM xHHMa-xHngHp. ^yMnagaH, aX^OKHH OHr, ЭCTeTHK OHr, ÖagHHH OHr, TaÖHHH-HHMHH OHr, HKTHCOgHH OHr, xyKyKHH OHr, cuecHH OHr, ^anca^uH, ^yMnagaH, umuMOHH-^anca^HH OHr, Öup ÖyTyH h^thmohh OHrHHHr anoxuga maKnnapHgHp. Ynap HerH3uga gyHeKapamnap maKnnaHagH. ^HHuH-MH^onoruK, gHHHH Ba ^anca^uH gyHeKapamnap Ba ynapHHHr Typnapu ÖyHHHr epKHH KypHHHmnapHgHp. fflyHHHrgeK, ynapHHHr x,aM y3 TapuxuH maKnnaHHm, pHBO^naHHm Ba aMan Kunum Tapuxu ÖOp. Ahhh BaKTga, Öy h^thmohh OHr maKn^apuHHHr y3apo ннтeгpaцнoн ^uxaraapu x,aM ÖOp. MacanaH, gHHHH-MH^O^OrHK KaTOp h^thmohh OHrnapHHHr ннтeгpaцнacнgaн KenHÖ HHKagu. Ahhh BaKTga, h^thmohh OHr maKnnapHHHHr BOKenHKKa HHCÖaTaH x,aM, Öup-ÖHpnapHra HHCÖaTaH x,aM HnrapHnaö KeTHmu Ba OpKaga KonumH, myHHHrgeK, hhcöhh MyCTaKH^^HK xonaTHapu x,aM MaB^yg. Ey h^thmohh OHr maKnnapH Ba ynapHHHr H^Ogufi xapaKTepu - h^thmohh ÖHnum maKnnapHHHHr hhcöhh MyCTaKHmHrHHH H^oganaHgu. H^thmohh - TapuxuH AXHHraHK Ba ^apaeHnapHH ÖHnum h^thmohh - ^anca^uH Ba TapuxuH OHraapHHHr yHFyHnamyBHHH TaKO3O этagн. Arap h^thmohh - ^anca^uH OHr Ba ÖHnumHHHr MaHTHFHga yMyMnamTHpum CHHTe3H ^aMH^THHHr yMyMHH tomoh Ba anoKagopnuKnapH CHHTe3H ycTyBOp Öynca, TapHXHH OHrga эca TapuxuHnHK TaxgHHH - aHanroura acocuH ypFy Öepunagu.

7 K^apaHr: TyneHOB ®.T. X,aeT $anca$acu. - T.: «Y3ÖeKHCTOH», 1993. - 319 Ö.; ^aHgapOB X.®. HcTOpunecKuH 3aKOH b CTpyKType coцнanbнoгo nO3HaHHa h ynpaBneHua. - T.: «®aH», 1994. - 225 c. Ba ÖOmKanap

8 ^apaHr: fflanOBanOB B.®. Ochobh ^h^oco^hh. ot KnaccuKH k cOBpeMeHHOCTH. - M.: ®AHP-nPECC, 2001. -

XY^OCÄ

C.505.

27

www.birunijournal.uz

Аммо ижтимоий-фалсафий, жумладан, ахамиятлилик нуктаи назаридан кадриятли ёндашиш, даврлаштириш нуктаи назаридан формацион ва цивилизацион ёндашишлар тарихий фактларсиз ва тахлилларсиз илмийликка олиб бормайди. Яна шуни таъкидлаш керакки, ижтимоий-фалсафий билиш, хукукий билиш, ахлокий билиш, сиёсий билиш, эстетик билиш, иктисодий билишлар ижтимоий билишнинг турли куринишлари булиб, бунда ижтимоий-фалсафий билиш жамиятнинг умумий томонлари ва алокадорликларини урганганлиги учун ижтимоий билишнинг бошка турларига нисбатан умумийлиги ва демакки, методологик ахамиятлилиги-устуворликлари билан фарк килиб туради.

REFERENCES

1. Жалолов А. Мустакиллик масъулияти. - Т.: «Узбекистон»,1996. - Б.251.

2. Жураев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. - Т.: «Маънавият», 2008. - Б. 186 -187.

3. Рузиматзода К. Билиш фалсафаси // Фалсафа. Маърузалар матни. - Т.: УАЖБНТ, 2000. - Б.221-222.

4. Сиров В.Н. Способы концептуализации всемирной истории и их эволюция. Автореф. дисс. ... канд. филос. наук. - Томск: 1989.

5. Шаповалов В.Ф. Основы философии. От классики к современности. Учебное пособие. - М.: ФАИР - ПРЕСС, 2001. - С.608.

28

www.birunijournal.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.