Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ҒОЯВИЙ АСОСЛАРИ'

ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ҒОЯВИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Эрназаров Ш.Э.

Дунёда содир бўлаётган сиёсий ва ҳарбий жараёнлар, геосиёсий ўзгаришлар, глобаллашув жараёнлари, замонавий ахборот технологиялари ривожланиши давлатлар фаолиятида янгича муносабатларни талаб қилмоқда. Дунёнинг моҳиятини чуқур англаш, ўзгаришларни миллий ва умуминсоний манфаатлар асосида таҳлил этган ҳолда уларга жамиятни сафарбар этиш барқарор тараққиётнинг муҳим шартларидан бири бўлиб ҳисобланмоқда. Жаҳон халқларнинг юксалишида уларнинг маънавий-ғоявий бирлашувининг аҳамияти ортмоқда. Миллий ғоя халқларнинг тарихий-миллий қадриятларига боғлаб сингдирилмоқда. Унинг мафкуравий таъсири мамлакат аҳолисини умумий мақсадлар йўлида бирлаштиришда долзарб аҳамият касб этмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ҒОЯВИЙ АСОСЛАРИ»

ТАРИХИЙ ТАРАККИЁТНИНГ ГОЯВИЙ АСОСЛАРИ

Эрназаров Ш.Э.

ф.ф.ф.д (PhD), доцент в.б., Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11174052 Дунёда содир булаётган сиёсий ва харбий жараёнлар, геосиёсий узгаришлар, глобаллашув жараёнлари, замонавий ахборот технологиялари ривожланиши давлатлар фаолиятида янгича муносабатларни талаб килмокда. Дунёнинг мохиятини чукур англаш, узгаришларни миллий ва умуминсоний манфаатлар асосида тахлил этган холда уларга жамиятни сафарбар этиш баркарор тараккиётнинг мухим шартларидан бири булиб хисобланмокда. Жахон халкдарнинг юксалишида уларнинг маънавий-гоявий бирлашувининг ахамияти ортмокда. Миллий гоя халкдарнинг тарихий-миллий кадриятларига боглаб сингдирилмокда. Унинг мафкуравий таъсири мамлакат ахолисини умумий максадлар йулида бирлаштиришда долзарб ахамият касб этмокда.

ХХ асрда миллий гоянинг замонавий талкинлари жахонда куплаб яратилди. Замонавий деганда XIX асрнинг иккинчи ярмидан хозирги кунгача тараккий этиб келаётган илмий тафаккур тарзи назарда тутилади. Бунда тушунча ва фикрларнинг илмий тавсифий хусусияти биринчи уринда туради. Рус олимлари ижтимоий идеал миллий гоя булишини асосладилар. Яъни, инсонийлик (гуманизм) максадлар мажмуи булган ижтимоий идеал жамият кишиларини бунёдкорликка ундайди. Бу фикр купчиликни кизиктирди ва бу гоя Россия халки учун миллий гоя була олади, деган фикрга келинди.

Инглиз файласуфи А.Тойнби тарихни англаш миллий гояни вужудга келтиради, деган фикрни илгари сурди. Унинг фикрича, хар бир халкнинг узига хос тарихи мавжуд, уни билиш халкни тараккиёт учун бирлаштиради. Чунки, миллий гоя амалиёти учун тарих хакикатидан ибрат олиш ва сабок чикариш заруриятдир. Хрзирги кунгача инглиз жамияти учун А.Тойнбининг бу гояси мухим булиб колмокда.

Америкалик файласуф К.Поплер очик жамият гояси миллий гоя булиши мумкин, деган фикрни айтади. Унга кура, хар кандай жамият кишилар учун булиши, ким каерда яшашни истаса уша ерда яшаши керак. Бу карашда инсоннинг эркин яшаш хукуки олий кадрият сифатида талкин килинади ва глобаллашув даври учун хос булган фикр, дейиш мумкин. Аммо, файласуф фукаролар жамият коидаларига амал килишини назарга олмайди ва Америка жамияти моделини намуна килиб курсатади [8, Б. 11].

"Совук уруш" давридан кейин дунёнинг мафкуравий манзараси узгарди, мустакил давлатлар пайдо булди ва миллий гоя мустакил ривожланиш йулига кирган давлатлар учун долзарб булиб колди. Мустакил Узбекистонда Биринчи Президент И.Каримов томонидан миллий истиклол гояси асослаб берилди. Бугунги кунда Янги Узбекистонни барпо этиш, мамлакатнинг замонавий киёфасини яратиш, янги жамият куриш максадлари, умуман тараккиётнинг янги боскичи ёндашувларни тубдан узгартиришни талаб килмокда.

Янги Узбекистонда хам ривожланган давлатлардаги каби фаровон турмуш шароитини яратиш йулида катор ислохотлар олиб борилмокда. "Мамлакатимизнинг замонавий ва жозибадор киёфасини яратиш, Янги Узбекистонни барпо этиш ватандошларимизнинг асосий максад-муддаосига айланди". Узбекистоннинг янги тараккиёти "мутлако янгича ёндашув хамда тамойилларни ишлаб чикиш ва руёбга чикаришни такозо этмокда" [2, Б. 6]. Бу эса миллий гояни ривожлантириш ва янгича дунёкарашни шакллантириш билан боглик масалаларни уз ичига камраб олади. Жамият тараккиётининг яхлит мохиятини идрок этиш оркали туб бурилиш даврлари яратилиши мумкинлигини англаш мухим.

Мустакиллик йилларида миллий истиклол гояси асосида шаклланган янгича тарихий онг ва тафаккур амалга оширилаётган ислохотларда уз ифодасини топмокда. Янги Узбекистон пойдеворини куришда биринчи ва иккинчи Ренессансга асос булган гояларни илмий далиллаш учун миллий гоя тарихини урганиш, тарихий билимларни узлаштиришда замонавий инновацион технологияларни куллаш мухим урин тутмокда. Тарихий янгиланиш даврларига мутоносиб тафаккур шаклини хосил килган такдирда ривожланишга эришиш мумкин.

Янги Узбекистон стратегияси етти йуналишдан иборат: 1) халкпарвар давлат барпо этиш, инсон кадри-кимматини таъминлаш; 2) адолат ва конун устуворлигини таъминлаш; 3) миллий иктисодиётнини ривожлантириш; 4) сифатли таълим ва ахоли саломатлигига эътибор бериш; 5) маънавий ва маърифий сохаларни ривожлантириш; 6) умумбашарий муаммоларга ечим топиш; 7) Тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш, устувор максад булиб колади [7, Б. 11]. Бу ислохотларни янги погонага кутаришда мухим саналади.

Президент Ш.Мирзиёев "Янги Узбекистон Стратегияси" китобида шундай деди: "Янги Узбекистон тушунчасида мужассам булган халк орзуси тарихий тараккиётнинг барча даврларида миллатнинг етук вакилларини уни руёбга чикариш йулида амалий харакатларга ундаб келди" [2, Б. 16]. Миллий юксалиш гоясини ифодаловчи тушунчаларни жамоатчиликка тушунтириш учун унинг назарий ва амалий услубларини илмий асослаш лозим булади.

Янги тараккиёт гояси кадим тарихда аждодлар яратган инсонпарвар ва тараккийпарвар гояларда уз ифодасини топган. Тарихий тараккиётнинг барча даврларида халкнинг буюк намояндалари уни амалга оширишга харакат килган. "Авесто" гоялари кадимда халк тафаккури ва турмуш тарзига ижобий таъсир курсатиб, тарихий онги юксалишига сабаб булган. Озодлик, мустакиллик ва ватанпарварлик гоялари сак-массагетлар маликаси Тумарис, Спитамен, Жалолиддин Мангубердига шижоат бахш этган. Ватан мустакиллиги учун курашган кахрамонлар ёди миллатнинг тарихий хотирасини белгилайди. Миллий гоя таргиботида ватанпарварлик туйгусини шакллантиришнинг замонавий усуллари ва воситалари оркали амалга оширилиши лозим.

Урта асрлардаги Маърифий уйгониш гоялари Биринчи Ренессанс учун маънавий асос булган. Уша даврда ижод килган Урта Осиё мутафаккирлари асарларида адолатпарварлик, комиллик гоялари акс эттирилган. Темур ва Темурийлар Ренессанси - Иккинчи уйгониш даври гоялари бунёдкорлик, марказлашган давлат, адолатли жамият гоясида мужассам булди ва буюк сиймоларни яратди.

Буюк алломаларнинг асарларида акс этган одил подшо, адолатли жамият, комил инсон - тасаввуф гоялари инсонларни тарихий онги ва тафаккуридаги илохий тушунчаларни янгилади. Бу давр комилликка сабаб булувчи иймон-эътикодни миллат учун кадриятга айлантирди. Комиллик, иймон ва маърифат гояси халк рухиятидан урин олди. Жадидлар ижодида маърифатпарварлик ва тарихий билимларни эгаллаш гоялари уз аксини топди. Бу гоя маънавият ва маърифатни фаровон хаётга, миллий мустакилликка элтувчи куч сифатида англаш имконини берди.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев мамлакатда маънавий-маърифий таргибот ишларининг мазмун-мундарижасини тубдан яхшилаш максадида кабул килган хужжатларда [5, Б. 29] миллий гояни мамлакатда яшаётган барча миллат ва элатлар, ижтимоий тоифа вакиллари уртасида кенг таргиб этиш, бунёдкорлик рухини кучайтиришга алохида эътибор каратилди.

Миллий таълим тизимида тарихий-маънавий меросдан унумли фойдаланиш тажрибаси хаётий дастурга айланиши керак. Буюк аждодлар меросига таяниб янги Ренессанс пойдеворини яратиш учун тарихий шарт-шароитлар мавжуд, энди гап ана шу тарихий меросдан окилона фойдаланишга боглик.

"Янги Узбекистон - мактаб остонасидан бошланади" [6, Б. 30], деган гоя асосида таълим-тарбия умуммиллий харакатга айланмокда, замонавий

ихтисослаштирилган мактаблар тизими яратилмокда. "Узлуксиз маънавий тарбия концепцияси" доирасида таълим тизимига "Тарбия" фани киритилди, унинг назарий-методологик асослари шаркона тарбия негизларига таяниб, улуг алломаларнинг асарларидан фойдаланилди. Чунки, янги тарихий онг ва тафаккур таълим-тарбия тизимидан бошланади.

Мамлакатда Президент мактаблари ва ижод мактаблари барпо этилди, "Замонавий мактаб" дастури жорий этилмокда. Ёшлар ишлари агентлиги, Ёшлар масалалари буйича идоралараро кенгаш, Ёшлар парламентлари, Ёшлар академияси ташкил этилди. Шунингдек, худудларда "Лойихалар фабрикаси" иш бошлади. "Ёшлар - келажагимиз" давлат дастури доирасида иктидорли ёшларнинг бизнес лойихаларига имтиёзли кредитлар ажратилди [4, Б. 1]. Максад - Янги Узбекистонни яратувчи миллий кадрларни яратиш, миллий гояни жахон микёсида таргиб килишдир.

Шунингдек, мактаб факат таълим маскани эмас, маънавият ва касб ургатувчи даргохга айланиши учун "2020-2030 йилларда Узбекистон Республикасининг узлуксиз таълим ва тарбия сохасини гуманитарлаштириш стратегияси" ишлаб чикилиши ва амалга оширилиши максадга мувофик. Миллий тафаккурга эга булган янги авлодни тарбиялаш максадида "Маънавиятшунослик" ва "Касб маънавияти" фанлари жорий этилди. Бу касбни эгаллаганлар янги Узбекистон гоясини илмий урганади ва таргиб килади. Аммо, халигача таълим тизимида ижтимоий фанларни укитиш буйича яхлит концепция мавжуд эмас.

Ижтимоий фанларга эътиборсизлик натижасида дунёкараши тор, жамият ва давлат тушунчаларидан бехабар "Бой берилган авлод" шаклланиши мумкин. Бу бир вактлар чет элларда яратилган, гоясизликка асосланган концепциянинг натижаси, дунёда маънавий таназуллга сабаб булган, инсониятни маънавий гариблаштиришга олиб келган маънавиятсизлик ва гоясизлик технологияларининг окибатидир.

Республика Маънавият ва маърифат кенгаши ижтимоий, иктисодий ва психологик муаммоларни бартараф этишга каратилган таргибот-ташвикот ишларини амалга ошириши белгилаб куйилди [3, Б. 6]. Бугунги кунда мамлакатнинг хар бир фукаросида самарали ва мустахкам маънавий иммунитетни шакллантириш кечиктириб булмайдиган вазифага айланди.

Мустакиллкнинг илк кунларидан бошлаб узликни англаш, миллий кадриятларни тиклашга алохида эътибор каратилди. Бундан кузланган максад ёшларни юксак интеллектуал салохиятли, баркамол шахс килиб тарбиялашдир. Шу билан бирга ёшларда ватанпарварлик рухини уйготиш, энг аввало, уларнинг маънавий дунёсини шакллантиришдир. Шунинг учун хам

хозирда ёшларда тарихий онг ва тафаккурни шакллантириш муаммосини урганиш долзарб булиб колмокда.

Аждодлар яратган турли илм сохаларига оид бебахо асарлар бизнинг буюк маънавий бойлигимиздир. Ана шундай катта куламдаги бой илмий меросга эга халк дунёда камдан кам топилади [1, Б. 31]. Бу илмий мерос истиклол гоясига асосланган янгича тарихий онг ва тафаккурни шакллантиришда манба вазифасини бажарди.

Умуман, турли хил "гоялар" кураши авж олаётган замонда жамиятнинг хар бир аъзоси учун унинг ахамияти янада ортади. Замонавий таргибот техонлогияларидан фойдаланишда хозирги дунёнинг сиёсий-мафкуравий жараёнларини эътиборга олиш, глобаллашувнинг мураккаб жихатларига эътибор каратиш, сиёсий вокеаларга тарихий нуктаи назардан онгли муносабатда булиш миллий гоя таргиботида самарали воситалар хисобланади. Чунки, тарихда ёт гояларга карши курашда маърифий усуллардан унумли фойдаланилганлигини улуг мутафаккирлар фаолиятида кузатиш мумкин. Тарихий билимларни эгаллаш, эътикодни кучайтириш, миллий тафаккурга эга булиш мафкуравий иммунитетни кучайтиришга хизмат килади.

Хуллас, Узбекистонни дунёга мос равишда ривожлантиришда, жамият аъзоларини Янги Узбекистон гояси асосида бирлаштиришда тарихдаги бунёдкор гоялардан сабок олган холда тарихий билимларга эътибор каратиш, Миллий гоя тарихини урганиш оркали Янги Узбекистон гоясини миллий харакатга айлантиришда тарихий асосларга эътибор каратиш зарур:

1. Асрлар давомида шаклланган халкнинг тарихий-маънавий кадриятларини, мамлакат тинчлигини бузишга йуналтирилган турли гоявий-мафкуравий тахдидларга карши курашда тарих жараёнида синовдан утган миллий ва жахон тажрибаси усулларидан, миллий гоя тамойиллари ва тарихий онг омилидан фойдаланиш.

2. Жамиятда дунёвий ва диний мувозанатни таъминлашда ахлокий меъёрларни кучайтириш, таълим олишнинг инновацион механизмларини жорий этишда миллий мафкурага мос янгича тарихий онг ва тафаккурдан фойдаланиш.

3. Жамиятда ватанпарварлик туйгусини кучайтиришда, барча миллат ва элатларга "Шу азиз ватан барчамизники" гоясини таргиб килишда тарихий бирлик омилини ривожлантириш.

Янги Узбекистонни куришда уз имкониятларига ишонч халкни бирлаштириб, янада кучли килмокда. Бу интилишлар халк харакатига, янгича миллий гояга айланиб бормокда. Дунёда турли хил гоялар мавжуд булар экан,

"Янги Узбекистон стратегияси" асосий гоя, тизим сифатида амал килиши керак. Шунда Узбекистон узининг тадрижий ривожига эга булади.

Адабиётлар:

1. Каримов И. А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Иккинчи нашр. Т.: "Маънавият" 2010, 31-бет.

2. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон Стратегияси. -Т.: "Узбекистон", 2021. -Б. 6, 16.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги карори // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2019 йил 6 май, 18-сон, 353-модда.

4. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 31 август куни Узбекистон Республикаси мустакиллигининг 29 йиллигига багишланган тантанали маросимдаги нутки // Янги Узбекистон 2020 йил 1 сентябрь № 167.

5. Узбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг "Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва сохани ривожлантиришни янги боскичга кутариш тугрисида"ги карори // Халк сузи, 2017 йил 29 июль.

6. Узбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга навбатдаги Мурожаатномаси // Янги Узбекистон, 2020 йил 30 декабрь, № 255.

7. Узбекистоннинг янги сайланган Президенти Ш.Мирзиёевнинг инаугурация маросимидаги нутки // "Янги Узбекистон" газетаси, 2021 йил 7 ноябрь, 223-сон.

8. Утамуродов А., Тураев Ш. Миллий гоя ва ижтимоий тараккиёт. -Т.: "Тафаккур", 2011. Б. 11-15.

9. Эрназаров, Ш. (2020). Миллий юксалиш гояси: назария ва амалиёт. Общество и инновации, 1(2/S), 414-424.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.