Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ АСАРЛАР ТИПОЛОГИЯСИ'

ТАРИХИЙ АСАРЛАР ТИПОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
2
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
адабиётшунослик / типология / предмет / қиёсий адабиётшунослик / тадқиқот чегараси / ижодий таъсир / адабий алоқа.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ф.Икромхонова, Жазира Нурсултан Қизи

Мақолада глабаллашув даврида ўзбек ва инглиз адабиётининг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ҳамда типологиясини тадқиқ этиш долзарблиги ҳақида баҳсга киришилади. Бунда асосан тарихий асарларнинг қиёсий типологияси ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ АСАРЛАР ТИПОЛОГИЯСИ»

ТАРИХИЙ АСАРЛАР ТИПОЛОГИЯСИ 1Ф.Икромхонова, 2Жазира Нурсултанкизи

1Ф.ф.д., профессор. Узбекистон ^изилурда yниверситети Болашак, Ф.ф.н.доцент, ^озогистон https://doi.org/10.5281/zenodo.10801710

Аннотация. Maцолaдa глaбaллaшув дaвридa узбек ea инглиз aдaбиётининг ухтиш ea фaрцли жщaтлaри ^aмдa типологиясини тaдцщ этиш долзйрблиги ^ay^a 6a^a киришилaди. Бундa aсосaн maprn^ aсaрлaрнинг циёсий типологияси ^aytáa суз юритилaди.

Калит сузлар. aдaбиётшунослик, типология, предмет, циёсий aдaбиётшунослик, тaдцщот чегaрaси, ижодий тaъсир, aдaбий aлоцa.

Глобаллашyв жараёнида yзбек адабиётшyнослигининг таркибида киёсий адабиётшyнослик (компаративистика)нинг ахамияти янада ортиб бормокда. Хyсyсан, yзбек ва инглиз адабиёти мyносабати, yларнинг yзаро ижодий алокаси, таъсири ва типологиясининг 6угунги полати хакида суз борганда бажариладиган ишлар куплиги ойдинлашади. Жумладан, узбек инглиз адабиётида тарихий асарларнинг шаклланиши ва типологияси долзарб муаммолар каторига киради.

Тарихий асарлар хакида суз борганда, илмий тадкикот талаби буйича барча фанларда булгани каби, тадкикот предмети ва чегарасини белгилаш мухим методологик муаммо эканлиги эътироф этилади. Чунки бу ерда бир вокеликка турли фан нуктаи назаридан ёндашганда, уларнинг специфик хусусиятидан келиб чикилади. Бирок тадкикот объекти инсон тириклиги, мавжудлиги, тараккиёти булар экан, хар бир давр унга узига хос ёндашишини тан олиш керак. Ундан фаннинг адабиётшунослик, тарих, фалсафа, психология, тилшунослик каби йуналишлари уз максад ва вазифасидан келиб чикади. Шу ерда бадиий адабиёт ва адабий жараён, унинг тараккиёти хдкида суз борганда адабиётшунослик ва жамият тарихи, умумий тарих фанларига оид фикрлар коришиб кетиши мумкин. Тугри, адабиёт тарихи ижтимоий фанлар доирасида тарих фани билан алокада булади, бирок адабиётнинг алохида предмети, максади, вазифаси, объекти, аник чегараси мавжуд.

Циёсий адабиётшунослик уз объектининг специфик хусусиятларини урганиши ва кузатиши натижасида аник илмий хулосалраг келади. Бунда мазкур фан изланишларининг махсули уларок тупланган фактик материалларни зарур даражада ёрита билиши, тадкикот предмети устида ишлаш учун зарур методологик тамойилларни ишлаб чикиши хамда мазкур тамойилларга таянган холда тадкикот объектининг мохиятини очиб бериши талаб этилади. Лекин бу борада хам адабиётшуносликда ягона позиция кузга ташланмайди. А^Шлик олимлар Рене Уэллек ва Остин Уоррен фикрича, "киёсий адабиётшунослик" атамаси жуда бесунакай, бу сузсиз академик фанларнинг киёсий характердаги ишларга унча куп булмаган кизикиши билан изохланади. Инглиз тилига "киёсий" атамасини Мэтью Арнольд 1848 йилда жорий этган. Бу билан y Ампернинг "histoire comparative"(киёслаш тарихи) атамасини уз таржимасида берган. Французлар эса Амперга Вийман (1829) таклиф этган - Кювьенинг 1800 йилги "anatomie comparée" билан ухшаш булган "littérature comparée" атамасини макбул куришган... Умуман, бу ерда келтирилган суз бирикмаларининг бирортаси мувафаккиятли деб айтиб булмайди; ахир киёслаш барча фанлар танкидий тахлилда куллайдиган - метод. Шунинг учун бу билан адабий тахлилнинг

специфик жихдтларини белгилаб бyлмайди" [5, 65]. Олимлар келтирган мулох,аза бир томондан асосли 6Ули6, адабиётшyнослик тармогини илмий тадкикот yсyлидан фарклаш лозим. Бирок, иккинчи томондан, бизнингча, Жан Ампернинг "киёслаш тариxи", Кювье "солиштиришнинг тузилиши" атамалари киёсий адабиётшyнослик мох,иятини янада тyларок очиб беради.

Бу ерда адабиётшуносликнинг бошка фанлар, бошка xалкларнинг турдош адабиёти билан алокаси хдкида х,ам суз боради ва дунё бyйича барча адабиётшуносликни яxлит тизим сифатида тушунишни максад килганлиги куринади. олимлар узок тортишувдан сунг "киёсий адабиётшунослик" урнига "компаративизм" атамасини жорий этишган. Мазкур атама "кенг ва купчилик томонидан истифода этиладиган маънода киёсий адабиётшунослик, адабиёт таржининг миллий адабиётлар тараккиётидаги узаро муштарак ва фаркли томонлар, миллий адабиётларнинг узаро алокалари ва таъсири масалаларини урганувчи булиб; тор маънода киёсий адабиётшунослик шаклланиши давридаги бир боскич, адабий фактлардаши ташки ^шашликларни ( тариxий шарт-шароит, адабий анъана, ижодкор дунёкараши, услуб каби контекстлар билан богламаган х,олда) киёслаш билан чекланган давр"ни англатади [6, 141].

Аммо компаративизм х,ам иккита миллий адабиёт намунасини узаро киёслашни урганади. Аслида бу жуда мураккаб булиб, икки xалкка мансуб фалсафа, тариx, псиxология, эстетика, этнография каби куплаб фанларни х,ам билишни таказо этади. Шу маънода адабиётшуносликнинг бошка фанлар билан алокасида Б.С.Мейлаx таснифини ёдда тутиш лозим [2]. Тугри олимнинг баъзи фикрлари бугун уз ахдмиятини йукотган, бирок адабиётшунослик ва тариx алокаси хдкидаги фикрлари орасида эътиборга молик жихдтлар х,ам мавжуд. Хусусан, олим адабиёт тариxини умумий тариx, ижтимоий тафаккур тариxи, тил маданияти таржи, этнография билан узвий алокада булиши шартлигини жадвал асосида курсатган [2, 139]. Демак, киёсий адабиётшунослик тариx фани билан биргаликда ижтимоий тараккиётни тадкик этади. Шундан келиб чиксак, Марк Твен ва миркарим Осимнинг тариxий асарларини тадкик этиш, улардаги узок утмишга тегишли этнографик, маданий-псиxологик ва албатта бадиий-эстетик концепцияларда ^шашлик мажудлигини кузатиш мумкин. Масалан, х,ар иккала асарда х,ам тариxда юз берган вокеликка бадиий-эстетик жихдтдан ёндашилган[1; 3]. Макон тасвирида пейзаж ва портрет усулларидан самарали фойдаланилган.

Бирок киёсий адабиётшунослик xалк бадиий тафаккури тариxи, суз санъатини, танланган муаммонинг тариxий илдизи, такомили, тузилиши, бадиий асарнинг бадиий-эстетик функцияси, асар жанри, образлар тизими каби катор масалаларни узаро киёслаш, солиштириш оркали амалга оширади ва y тадкикот предмети хдмда тадкик чегарасига кура тариxдан фарк килади. Шунинг учун тариxий романлар соф тариxдан узининг бадиий киёфаси, вокеликка тукима, янгича бадиий-эстетик ёндашув кабилар билан ажралиб туради.

Fарбий Европа олимлари орасида Пьер Даниэль Юэ хдкикий маънодаги роман жанри хдкида яxши фикр юритган. Олим уз рисоласида "...бош максад аклга угит бериш ва xyлк-атворни тузитишдан иборатдир; ... романларнинг кай даражада тугри ёки нотугрилиги мазкур таъриф ва максадга кай даражада якин ё узоклиги билан белгиланади" [4, 248], деб ёзади-да Геродот тариxини "тукима салмоги купрок булган тариxий ривоят" деб танкид килади [4, 249-250]. Бу эса олимнинг таржий асарларга куйган талаби юкори булганини курсатади.

Бу ердаги манбалар, асосан, антик давр ва урта асрлар Гарбий Европа олимларининг маърифатпарварлик, классицизм карашлари остида шаклланганини инобатга олсак, бугунги постиндустириаль даврдаги кишилар учун уларнинг карашлари оддийдек туюлиши мумкин. Бирок ижтимоий диалектик тараккиётдаги карашларнинг узак кисмида илгари сурилган тарихий вокеликнинг инсоният прогрессив ривожланиши учун хизмат килиши шарт эканлиги хакидаги умумий фикрлар барча олимларда яккол кузга ташланиб турибди.

REFERENCES

1. Twain, Mark. Personal Recollections of Joan of Arc. Published: 1896. www.twainmark.com.

2. Мейлах Б.С. Предмет и границы литературоведения как науки / Вопросы методологии литературоведения. - Л.: Наука, 1966. - С. 102-141.

3. Миркарим Осим. Тумарис. www.ziyouz. com. kutubxonasi.

4. Пьер Даниэль Юэ. Романларнинг пайдо булиши хдкида рисола. / ^уронов Д., Рахмонов Б. Гарб адабий-танкидий тарихи очерклари. - Тошкент: Фан, 2007. -Б. 248-257.

5. Рене Уэллек, Остин Уоррен. Теория литературы. - М.: Прогресс, 1978. - 328 стр.

6. ^уронов Д., Мамажонов З., Шералиева З. Адабиётшунослик лугати. - Тошкент: Akademnashr, 2010. - 400 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.