Научная статья на тему 'ТАРЖИМА АСАРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ТАРЖИМА АСАРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
146
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таржима / миллий / эквивалент / механизм / хусусият / назария.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Набиева Гулбахор Акбаралиевна

Ушбу мақолада сўнгги йилларда миллат маданиятини англатувчи асарлар матнларга оид илмий тадқиқотлар кўлами таржимашунослик, тилшунослик, маданиятшунослик, социология соҳаларида янада ортиб бормоқда. Хусусан, таржимашуносликда миллат маданияти акс этган бадиий адабиётларни таржима қилишнинг миллий-маданий хусусиятлари ва уларни таржима қилиш стратегиялари, ўгирилаётган матнда таржима эквивалентлиги ва адекватлиги параметрлари, таржима ва воситачилик орқали тиллараро алоқадорлик ҳодисалари илмий тадқиқот ишларининг объекти сифатида ўрганилмоқдалиги ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАРЖИМА АСАРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

ТАРЖИМА АСАРЛАРИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Набиева Гулбахор Акбаралиевна

Андижон давлат чет тиллар институти Немис тили укитувчиси Nabiyeva-1979@gmail.com https: //doi.org/10.5281/zenodo .7633487

Аннотация. Ушбу маколада сунгги йилларда миллат маданиятини англатувчи асарлар матнларга оид илмий тадкикотлар кулами таржимашунослик, тилшунослик, маданиятшунослик, социология сохаларида янада ортиб бормокда. Хусусан, таржимашуносликда миллат маданияти акс этган бадиий адабиётларни таржима килишнинг миллий-маданий хусусиятлари ва уларни таржима килиш стратегиялари, угирилаётган матнда таржима эквивалентлиги ва адекватлиги параметрлари, таржима ва воситачилик оркали тиллараро алокадорлик ходисалари илмий тадкикот ишларининг объекти сифатида урганилмокдалиги хакида фикр юритилади.

Калит сузлар: таржима, миллий, эквивалент, механизм ,хусусият, назария.

SPECIFIC FEATURES OF WORKS IN TRANSLATON

Annotation. Linguoculturology studies various aspects of the problems associated with understanding the ethnolinguistic picture of the world, worldview, linguistic consciousness, features of the cultural-cognitive space of language. In Uzbek the study of the culture, traditions and history of the people from a linguocultural point of view has become an object of extensive research.

Key words: worldview, mythological school, folk culture, mythologist

Аннотация. Лингвокультурология изучает различные аспекты проблем, связанных с пониманием этнолингвистической картины мира, мировоззрения, языкового сознания, особенностей культурно-когнитивного пространства языка. В узбекском языкознании изучение культуры, традиций и истории народа с лингвокультурологической точки зрения стало предметом обширных исследований.

Ключевые слова: мировоззрение, мифологическая школа, народная культура, мифолог.

Янги аср бошлангандан сунг республикамизда барча фанлар катори таржима санъатига булган кдзикдш хам кундан-кунга ошиб бормокда. Хорижий тиллардан тугридан-тугри угириш аста-секин ривожланиш даврига утмокда.

109

Таржима жараёни инсоннинг янги билиш доирасини забт этиб, у олимларимизни факатгина бадиий таржима билан шугулланиб колмасдан, балки хозирги замон тилшунослигида урфга айланиб келаётган йуналишлардан бири асарларнинг лингвокультурологик тадкики, яъни икки бир бирига турдош булмаган тилларнинг бир бирига киёслаб урганиш ва урганилаётган мамалакатнинг тилини, урф одатини урганиш албатта таржима оркали амалга оширилиши хеч кимга сир эмас албатта. Иккинчи жахон урушидан сунг, Н.Алимухаммедовнинг АДаххор, М.Исломий ва А.Мухторнинг таржимонлик махорати хусусида эълон килган макола ва такризлари таржима назариясининг шаклланишида катта ахамиятга эга булди.

Бизнинг тадкикотимизнинг асосий вазифаларидан бири узбек ёзувчиси Гофур Гуломнинг "Шум бола" асарини тадкикотга тортиб, ундаги узбек халки маданияти, урф одатлари, уларнинг хозирги пайтда хам сакланиб колган удумлари, колаверса йуколиб кетган удумларини хам урганиб, асарнинг немис тилидаги таржимасин 2014 йили Германияда Ойбек Остонов томонидан таржима килиниб, у "Der Schelm" номланган.

Таржимон асар таржимасини угираётганда албатта уша мамлакат урф-одатларини билиши, уларни халк орасида тутган урни ва бошка миллатлардан кириб келаётган удумларни узлаштирилиб колиши таббийдир. Шу сабабли асар таржималарида лингвокультурологик тадкик жуда мухим роль уйнайди, деб уйлаймиз. Шу сабабли даставвал ишимизни шу бобида таржима жараёнида лингокультурологик нуктаи назаридан угириш йулларига тухталиб утишни узимизга жоиз деб топдик.

Инсоннинг энг кадимги касбларидан бири булган таржима бир тилда ифодаланган мазмунни бошка тил воситалари ёрдамида угириш жараёнини белгилайдиган аклий ва ижодий фаолият туридир. Х,ар кандай таржима бирламчи матнга нисбатан бахоланади, бахолаш мезонлари эса турли давр ва жамиятларда узгариши мумкин. Таржиманинг мазмуни, турлари, функциялари таърифлари замон ва макон улчамида "чексиз" ва рангбарангдир. Мавжуд таърифлар таржима фаолиятининг асосан учта тури - адабий, лингвистик ва машина таржимаси доирасида амалга оширилган. Ташкил топганидан бери таржима турли характердаги ахборот алмашинувларини осонлаштириб келмокда, аммо таржима назариясининг яратилиши факат XX асрга тугри келади. Таржима амалиётига хос булган концептуал изланишлар ва интуитив технологиялар таржима назарияси фанининг шаклланишига сабаб булди.

Назарий таржимашунослик Узбекистонда нисбатан янги соха. Таржимашунослик илмий асосда XX асрнинг уттизинчи йилларидан шакллана бошлади.

Таржима тарихи дунё маданиятларида минг йилларни камраб олади. Таржима тарихи "Гилгамеш", "Илиада", "Таврот", "Авесто", "Инжил" таржималаридан бошланади. Таржима тарихи жуда кухна. Таржима назарияси эса жуда ёш.

Таржимашунослик фан сифатида хакикий маънода жахон микёсида олганда XX асрнинг 60-йилларидан чин равнак олишга киришди.

Европада худди мана шу даврда таржимага санъат деб караш мустахкамланди. Шу даврдан эътиборан "Таржима санъати", "Таржима назарияси ва амалиёти", "Таржиманинг лингвистик назарияси", "Таржиманинг назарий проблемалари" каби илмий йунапишларда турли мамлакатлар ва айникса Европада куплаб фундаментал тадкикотлар, дарсликлар, кулланмалар, махсус назарий китоблар нашр этилди.

Шулар билан бирга Европада "Вавилон", "Лингвист", "Тилмоч", "Таржимон"га ухшаш мунтазам таржимшунослик нашрларини чикариш ва таркатиш изчил йулга куйилди.

"Таржимонлар халкаро федерацияси" тузилиб, фаол иш бошлади. Таржима масалалари буйича доимий тарзда халкаро конференциялар, симпозиумлар утказиш яхши анъанага айланди. Бу халкаро анжуманлар таржимашуносликнинг миллий заминларда ривожига хам узига хос туртки берди.

XX асрнинг уттизинчи йилларидан узбек адиблари ва таржимонлари жахон адабиёти намуналарини узбек миллий тилига агдаришда алохида гайрат ва сайи харакатлар курсатдилар. Буюк таржима харакати юзага келди. Шу тарихий-маданий жараёнларда Россия, Украина, Белорусия, Грузия, Озарбайжон, Арманистон, ^озогистон ва жумладан, Узбекистонда таржимачилик, айни чогда, таржимашуносликка эътибор ортди. Ушбу мамлакатларда "Таржима санъати","Таржимон махорати", "Таржимон дафтарлари" сингари мунтазам чикиб турадиган нашрлар пайдо булди. К. Чуковский, А. Федоров, М. Алексеев, Л. Бархударов, В. Комиссаров. А. Швейцер, В. Крупнов, Г. Гачечиладзе.

Узбекистон олимлари хам дунёда бошланган бу харакатдан четда турмадилар. XX асрнинг уттизинчи йилларидан таржимашуносликка багишланган илмий маколалар чикди. Талантли таржимон ва олим Санжар Сиддикнинг "Адабий таржима санъати" (1936) китоби Узбекистонда таржима назариясига багишланган илк илмий пухта китобдир. Санжар Сиддик билан бирга ёнма-ён Сотти Хусайн, Манпон Роик, Мадамин Даврон, С. Паластров, М. Сапье сингари амалиётчи таржимонлар таржимашунослик билан фаол шугулланиб, нашр этилаётган таржима асарларнинг ютук ва камчиликларини тахлилдан утказиб бордилар.

XX асрнинг 40 - 50 йилларидан Наби Алимухамедов, Аскад Мухтор, Мирзакалон Исмоилий сингари адиб-таржимонлар таржима принциплари

111

хусусида анча пухта илмий-назарий фикрларни илгари сурдилар. Шу йилларда Н. Владимированинг" Рус тилидан узбек тилига бадиий таржиманинг баъзи масалалари", Ж. Шариповнинг "Русчадан узбекчага поэтик таржиманинг баъзи проблемалари", Масъуд Расулийнинг "Вл. Маяковский асарлари узбек тилида" сингари тадкикотлари юзага чикди. Шунингдек, Анвар Хожиахмедов, Юсуп Пулатов, А. Абдугафуров, Сабиха Саломова, Э.Азнаурова ва бошкаларнинг тадкикотларида таржима тарихи ва таржима танкидига анча кенг урин ажратилди.

XX асрнинг 60-йилларидан таржимашунослик янги боскичга кутарилди. Шу даврда Ж. Шариповнинг "Узбекистонда таржима тарихидан" (1965) деб номланган фактик материалларга жуда бой асари босилди. Шу муаллифнинг "Бадиий таржималар ва мохир таржимонлар" (1972) китоби таржима тарихи ва бадиий махорат сирларини ёритишда яна бир кадам булди. Айникса, шу йилларда F. Саломовнинг "Тил ва таржима" (1966), "Таржима назарияси асослари" (1983) китобларининг яратилиши таржимашунослик ривожида алохида ахамиятга эга булди.

Шу йилларда Г. Гафурова, Л.Абдуллаева, К. Мусаев, С. Саломова, З. Умарбекова, М.Турсунхужаева, Д. Fуломова, X,. Авлонова сингари талантли тадкикотчиларнинг илмий изланишларида Горький, М. Шолохов, А. Толстой сингари улкан адибларнинг узбек тилига таржима килинган асарлари хамда узбек адабиёти намуналарининг рус тилига килинган таржималари синчковлик билан илмий ишонарли тахлил этилди.

Атокли таржимашунос олим ва фан ташкилотчиси Fайбулла Саломовнинг гайрати ва шижоати билан Узбекистонда "Таржима санъати" тупламлари, "Таржима муаммолари" китоблари /икки китоб - 1991/ мавжуд адабий-маданий алокаларнинг йуналишлари ва янги амалий тажрибаларни умумлаштирди. Узбекистон университетлари ва педагогик олий даргохларида таржимашунослик факультетлари кадрлар етиштиришга эътибор каратдилар.

Таржима санъатига багишланган илмий альманахларда айникса ёш таржимашуносларнинг илмий изланишларига кенг урин берилди. Уларнинг тадкикотчиликка интилиш ва изланишлари рагбатлантирилди. Fайбулла Саломов изидан Н. Комилов. О.Муминов, З. Исомиддинов, К. Ж ураев, И. Отажонов, С. Мелиев, С. Олимов, К. Хужаев, X. Рахимов. Н. Камбаров, Б. Эрматов сингари истеъдодли олимлар таржимашуносликда парвоз килдилар. Хозирда таржимашуносликнинг асос ядросини ушбу билимдон олим тадкикотчилар ташкил этмокдалар.

XX аср собик иттифок таржима амалиёти ва назариясининг шаклланишида "Academia" нашриёти ва К.Чуковскийнинг ёш-филолог олимларда таржима тахлили ва назариясига кизикиш уйготган "Таржима санъати" асари мухим

112

ахамият касб этади. "Academia" нашриёти жахон адабиёти классиклари асарларининг рус тилидаги таржималарини собик иттифокда яшаган халклар адабиётига кириб келишида асосий манба булиб хизмат килади. Узбек адиблари АДодирий, Чулпон, У.Носир, Г.Гулом, Ойбек кабилар унлаб жахон адабиёти классиклари асарларининг рус тилидаги янги таржималарини угириб европа-узбек таржимачилик амалиётини бошлаб бердилар. Узбекистонда А.Аюб, Чулпон, С.Сиддик, О.Хошим, С.Хусайн, Ойбек каби истеъдодлар таржима танкиди ва таржима назариясига оид илк илмий асарлар ёза бошладилар. Узбек халкини жахон адабиётининг йирик асарлари намуналари билан танитишда Чулпон, АДодирий, М.Ройик, С.Сиддик, Элбек, А.Аюб, У.Носир, Ойбек, Х,.Олимжон ва Г.Гулом каби ижодкорлар катта куч сарфладилар. Таржима асарларининг савиясини белгиловчи дастлабки маколалар ва рисолалар майдонга келди. Масалан, С.Хусайннинг утган аср 20-30 йилларида Гоголнинг "Уйланиш" ва Шекспирнинг "Х,амлет" фожеаси таржимаси хусусида билдирган назарий фикрлари уша давр учун долзарб эди. Унинг фикрича, бадиий асарни таржимага оладиган ёзувчи, унга худди оригинал асар ёзаётгандек севиб киришиши керак. Бадиий таржима билим ва санъаткорлик талаб этади.

Таржимашуносликка багишланган дастлабки тадкикотлар XX асрнинг 2030 йилларида яратилади. Таржима сифатини белгилаб берувчи ишларда таржима назариясининг аспектлари хусусида илк карашлар вокеланганлиги кузатилсада, таржимашунослик илми доирасини ва таржимани мустакил фан сифатида белгилаб берувчи тезислар учрамайди. Узбекистонда таржимашунослик илми тараккиётида дунё халклари адабиёти намуналарининг билвосита узбек тилига таржима килиниши, таржимада танкид ва таржима назариясига оид илк илмий ишларнинг яратилиши ва "Academia" нашриётининг урни ахамиятлидир. XX асрнинг 50 йилларига кадар рус ва узбек муаллифлари нашр килган илмий ишларнинг тахлил объектини Европа халклари бадиий асарларининг рус ва узбек тилларига ва рус бадиий адабиёти намуналарининг узбек тилига килинган таржималари ташкил этиб, предмети сифатида танланган адабий таржима усули таржимашуносликнинг адабиётшунослик йуналишида тараккий этишига сабаб булади.

1960 йиллар узбек таржимашунослиги тараккиёти Гайбулла Саломов фаолияти билан узвий богликдир. Олим ташаббуси билан "Таржима санъати" (1961) маколалар туплами чоп этилади. Г.Саломов "Таржимон халкнинг тили, тарихи, этнографияси, маданиятидан яхши хабардор булишдан ташкари, суз танлашда узига хос дидга эга булиши зарур" лигини таъкидлайди. Узбекистонда таржима назариясининг фан сифатида шаклланишида юкоридаги тадкикотлар мухим ахамият касб этади. Бу даврда Европада киёсий тилшунослик, тилларнинг узаро фарки ва бу фаркларни енгиб утиш муаммосига эътибор кучаяди.

113

ТаЦт уа tadqiqotlar 11ш1у-и81иЫу jurnali иШ-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18

XX аср 50 ва 60- йилларининг дастлабки ярмида тилшунослик ва мухандислик тафаккурининг янги йуналиши - машина таржимаси жадал ривожланиб таржиманинг лингвистик назариясига таъсир курсатди.

Р.Якобсон томонидан "таржима" тушунчасини семиотикага асосий категория килиб киритилиши мухим ахамиятга эга булди. И.Ревзин ва В.Розейнцвей тиллараро мулокот жараёнида "таржима"га лисоний мутаносиблик хакидаги фаннинг" алохида ходисаси, "талкин"га эса ижодий вазифа сифатида карашди. Лингвистик маънодаги таржимани бадиий таржимадан фарклаш имкони юзага келиб таржиманинг лингвистик назарияси предмети ва усули аникланади . Р.Юмпельт фикрича, илмий-техникавий адабиёт таржимони объектив табиатга эга бирламчи ахборотнинг "мазмуний инвариант"ини кидириб топади . Олим ишлаб чиккан матний жанрлар таснифи бадиий таржимани алохида жанр сифатида курсатади. Суз санъати асаридан "нусха кучириш"нинг асло иложи йуклиги сабаб, укувчига эстетик таъсир кучини саклаб колмоги учун, аслиятни бир тилдан бошкасига сузни суз ёрдамида эмас, образни образ ёрдамида угириш такозо этилади.

1960-йилларнинг урталарида "Лейпциг мактаби" вакиллари "таржима бу лингвистик йуналиш" деган тушунчага таяниб, "транслацион жараёнларни лисоний жараёнлар сифатида урганувчи ва шу жараёнлар асосида ётувчи лисоний механизмларни тадкик этувчи" "транслацион лингвистика" тушунчасини ишлаб чикдилар . Нобадиий таржимага юксак маком беришни максад килган Отто Каденинг "транслацион лингвистика" гояси олимлар томонидан куллаб-кувватланди. О.Каде фикрича, мутлако илмий, лингвистик рухдаги таржима назарияси шакли мазмунга буйсундирилган "прагматик матн" учун яроклидир. "Адабий матн"да эса шакл мазмун билан узаро диалектик муносабатда булади. Шу сабабга кура, ягона таржима назарияси булиши мумкин эмас. Бу даврда матн узига хослигини инобатга олган холда таржиманинг вазифаси ва узига хосликларини фарклаш усули шаклланди. Таржимага "матний ёндашув" усулини илк бора татбик этган К.Райс "матн типи" тушунчасига асосланувчи тизимда матнни турт типга: прагматик, бадиий, аудиторияга таъсир этидиган ва аудиомедиал матнларга ажратади.

Сунгги йилларда, аникроги ХХ асрнинг охири XXI аср бошидан таржима ва таржимашунослик муаммолари лингвокультурологик хамда когнитив жихатлардан хам урганила бошланди (Хайруллин 1995). Бунда таржимиашунослик лингвистика ва лингвокультурология уртасидан урин олган оралик билимлар сохаси деб каралади. Бунга сабаб таржима нафакат тиллар, балки маданиятлар диалогини амалга оширишда ёрдам беради Умуман олганда, бу соха киёсий лингвокультурология билан копланади. Лингвокультурологик хамда когнитив (фрейм) жихатларидан ёндашув лисоний нисбийликни

114

ТаЦт уа tadqiqotlar 11ш1у-и81иЫу jurnali иШ-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18

принципини бир-бири билан боглаш имкониятини беради, у, уз навбатида, абсолют эмас, балки нисбий булар экан.

Таржимашуносликда таржимаолди матн тахлили деган тушунча кенг таркалган. Матнни таржима килишдан олдин уни лингвистик жихатдан кайси тил бирлиги нуктаи назаридан куриб чикишга, объекти ва предметига караб тахлил этилади.

Матнни лингвистик жихатдан тахлил килиш уз ичига бир неча боскични олади. Буларга тил ходисаларини лингвистик тахлил асосида тилнинг хар бир сохаси талабига кура матннни таржима килишдан олдин уни бир тилда нутк бирлиги, таржимада эса таржима бирлиги сифатида майда ва айни пайтда маънога эга булакларга, кисмларга ёки унсурларга булиб урганишни назарда тутадиган фонетик, лексик, грамматик (морфологик, синтактик) хамда стилистик тахлиллар киради.

Т.^удратов ва Т.Нафасовлар узларининг "Лингвистик тахлил" кулланмасида лингвистик тахлилнинг лексикологик ва фразеологик, фонетик, орфоэпик, морфологик, синтактик, пунктацион хамда стилистик турларини курсатиб утишган.

Бизнинг фикримизча, лингвистик тахлил биринчи навбатда тил бирликлари асосида амалага оширилиши лозим. Тилда мавжуд булган фонема, морфема, суз, суз бирикмаси хамда гап лингвистик тахлилнинг асосини ташкил этиши лозим. Бунда экстралингвистик омилларни хисобга олиш лозим. Умумий тилшуносликнинг базавий сохаларидан стилистика, аникроги лингвостилистика, лингвопрагматика, лингвокультурология ёки лингвомаданиятшунослик, лингвистик матншунослик, когнитив тилшунослик, гендер тилшунослиги ва шу каби сохалар нуктаи назаридан матннинг тахлил этилиши максадга мувофик булади, чунки таржиманинг мазмуни, ифодалилиги, унда миллий колоритнинг сакланиши, услуби ва жанрга мос келиши ва шу кабилар хакида фикр юритишда юкоридаги фанларда кулга киритилган ютуклар таржиманинг адекватлик ва мукобиллик даражасини белгилашда кимматли маълумотлар беради. Бундан ташкари таржима бирлигини аниклашда таржима назариясига уз хиссасини кушади.

"Лексикологик ва фразеологик тахлил" таркиби саккизта асосий кисмдан иборат булиб, уларнинг деярли хар бири икки лексик ва фразеологик боскични уз ичига олган. Бунда суз ва фразеологик ходисалар, яъни лексик ва фразеологик бирликларнинг лугавий бирликлар сифатида уларнинг семантик структураси, маъноси, стилистик буёги, полисемияси, синонимияси, антонимияси, омонимияси, лугавий бирликларнинг катламлари, уз катламга хамда узлашганлик даражалари курсатилган .

Таржима нуктаи назридан Караганда лексикологик ва фразеологик тахлилни лексик тахлил деб олиш тугри булади, чунки лексик деган тушунча тор маънода сузни ифодаласа, кенг маънода у нафакат суз, балки суз бирикмаларини (хох у тургун, хох эркин булсин), фразеологизмларни, макол ва маталларни хам ифодалаши мумкин.

Шундай килиб, таржиманинг лексик муаммолари деганда биз нафакат суз (умумий истеъмолдаги сузлар, терминлар, поэтик сузлар, варваризмлар, хориждан узлашган сузлар, неологизмлар, архаизмлар, тарихий сузлар, сленглар, жаргонлар, профессионал сузлар, шева сузлари, вулгар сузлар), балки фразеолгизмлар (тургун бирикмалар, идиомалар, паремияларни (афоризм, макол ва маталлар)ни назарда тутамиз.

Бадиий матнга лингвокультурологик ёндашув ва уни талкин килиш бадиий дискурснинг маданий жихатдан белгиланган идиоэтник, маданий фарк туфайли юзага келадиган тусикларни аниклаш ва бартараф килиш имконини беради. Австрия матнларини руслар ва австрияликлар томонидан талкин килиш тажрибаси хикояларнинг факатуал мазмунини бошка мадният реципиентлари томонидан тугри аниклаганларини, уларнинг матннинг идиоэтик компоненларига эмоционал реакцияси эса тил сохибларининг рекцияси нисбатан пастрок ва кучсизрок эканини курсатди. Таклиф этилган кийинчиликлвар таснифи (лексик-семантик, коммуникатив-прагматик фрейм тусиклари, маданий фонд тусиклари) хамда матнни талкин килиш стратегияси уларни компенсация килиш механизмини шакллантиришга ёрдам беради.

Дискурсни бахолашнинг культурологик параметрлари бошка вазифалар катори тадкикотларда, хусусан, Миронованинг ишида уз аксини топган. Муаллиф бахолаш дискурсига унинг куйидаги турларини хам киритади: сиёсий, юридик, танкидий дискурс ва реклама. Дискурснинг мазкур турларида мамлакатшунослик ва лингвокультурологик маълумотлар мухим уринни эгаллайди.

Тушуниш ва талкин килиш герменевтиканинг энг мухим вазифаси сифатида турли функционал услуб ва матн турларини тадкик килиш стратегиясини белгилайди. Матбуот матни мисолида "фактуаллик" хамда "ахамият" категорияларининг мухим жихатлари Г.Хабермас томонидан тадкик килинади ва у уларни тил ва объектив борлик, олам уртасидаги муносабатларини тахлил килишда энг мухим жихат деб хисоблайди.

Мамлакатшуносликнинг маданиятлараро коммуникацияда тутган урни, унинг ривожланиш хамда унинг лингвокультурологияга утиши йуллари бир катор илмий маколаларда мухокама этилган.

Бу йуналишнинг ривожланишида узгариб турган лингво мамлакатшунослик, коммуникатив, когнитив хамда маданиятлараро ёндашувлар

116

бир-бирини урнини эгаллаб, тулдириб, бойитиб ва янги далиллар ва унинг янги кирраларини очмокда. Лингводидактикада лингвокултурологик ахборотни

*-»*-* II || || II II II

такдим этишнинг учта йули маълум: "контейнер", "коллаж" хамда "монтаж" (сунгги термин киносанъат назарияси ва амалиёти сохасидан узлаштирилган). Лингвокультурологик ёндашувнинг лингводидактика ва хорижликларни узбек тилига ва узбекларнинг чет тилига укитишнинг, умуман хорижий тилларга укитишда мухим ахамиятга эгалиги деярли хар бир макола, монография, номзодлик ва докторлик диссертацияларида алохида кайд этилади .

Кискаси, фонема, морфема, суз, суз бирикмаси ва гаплардан ташкил топган ва айни миллат вакили томонидан ёзилган ёки тузилган матн миллий хусусиятлар билан туйдирилган суз, суз бирикмалари ва гаплардан ташкил топади ва мавзуга оид миллий колорит ва хусусиятларга эга булган бирликлар ёрдамида миллатга оид, унинг турмуш тарзи, урф-одати, анъаналари, удумлари ва шу кабилари муайян услуб ёки жанрда баён этилади. Матнда кулланган баён килиш усули хам турли миллатда бир-бирига ухшамайди ва аксарият жихатлари билан фарк килади.

Инглиз адабиёти инглизлар хаётини, узбек адабиёти узбеклар хаётини тасвирлайди. Инглизлар уз халки тушунадиган тарихий, афсонавий, ахборот берадиган, илмни чукурлаштирадиган, эстетик завк багишлайдиган, инглизларнинг маънавий бойитадиган мавзулар хакида уларга хос услубни танлаб ёзса, худди шу нарсалар хакида узбек ёзувчи ва шоирлари хам ёзиши мумкин. Айни бир мавзу турли халкларда турлича ёритилади ва бу табиий хол хисобланади.

Тил билан маданиятнинг богликлигини хар кадамда, хар нафасда, хар кандай фаолият олиб борганда, турмуш сохаларида сезиш мумкин. Улар узаро шунчалик туташиб, чирмашиб кетганки, уларнинг бир иккинчисисиз мавжуд булишини хатто тасаввур килиб хам булмайди.

Тил сузлар воситасида кумулятив, яъни инсон томонидан туплаб бутун борликдан олган ахборотни акс эттириш, кайд этиш хамда саклаш фунциясини бажаради. Тилнинг бу фунциясини амалга ошириш тил семантикасига бевосита богликдир. У тил олами ва борлик билан предмет, олам ходисалари хакидаги тасаввурлар оркали муайян нутк жамоаси ва тил сохибларига хос хусусиятларни боглайди.

Кандай килиб олам, жумладан маданият хакидаги билимлар тилда уз аксини топиши хозирги замон тилшунослигининг энг мухим масалаларидан бир булиб колмокда. Шу муносабат билан олам манзараси, яъни "инсон уз тасаввурида оламни кандай чизиш" муаммоси тадкик этилади. Олам манзараси - билиш фаолияти давомида инсоннинг бошида тупланадиган оламнинг бир бутун образидир. Бу турли табиатга эга, турли вакт кесимида турли асосга эга булган

117

ТаЦт уа tadqiqot1ar i1шiy-us1ubiy jurna1i иШ-2023: 8.2 | 2181-3035 | № 18

олам хакида маълумотдир. Буни Л.И.Гришаева ва Л.В.Цурикова буларни олам хакидаги учта асосий турдаги маълумотга: гетероген, гетрохрон хамда гетеросубстарт маълумотларга булади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Гришаева, Цурикова Интертекстуальность как фактор риска в переводческой деятельности издательство Воронеж, Россия. 2004-С.98

2. Ж. Шариповнинг "Узбекистонда таржима тарихидан" (1965)

3. И.Гафуров. Таржимонлик мутахассилигига кириш.Т.-2008.

4. Санжар Сиддикнинг "Адабий таржима санъати" (1936)

5.С.Х,усайн Гоголнинг "Уйланиш" ва Шекспирнинг "Х,амлет"

6. Гайбулла Саломов "Таржима санъати" (1961).

7. Г.Саломовнинг "Тил ва таржима" (1966)

8. Гайбулла Саломов "Таржима муаммолари" 1991

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.