Научная статья на тему 'XX АСР ЎЗБЕК ТАРЖИМАШУНОСЛИГИ МОҲИЯТИ'

XX АСР ЎЗБЕК ТАРЖИМАШУНОСЛИГИ МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
502
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Таржимашунослик / таржима илми / таржима назарияси / таржима санъати / таржима тарихи / таржима амалиѐти / бадиий таржима / қиѐсий адабиѐтшунослик / қиѐсий тилшунослик. / Translatology / science of translation / translation theory / the art of translation / history of translation / the practice of translation / literary translation / comparative literature / comparative linguistics.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Одилжон Мамадиевич Сафаров

Мақола XX аср ўзбек таржимашунослигига бағишланган. Унда ўтган аср охиригача Ўзбекистонда таржима илми соҳасида амалга оширилган ишлар, уларнинг мазмуни ва моҳияти ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article is dedicated to uzbek Translatology of the XX century. In it we are talking about the works in Uzbekistan on science of translation until the end of last century, about their content and substance.

Текст научной работы на тему «XX АСР ЎЗБЕК ТАРЖИМАШУНОСЛИГИ МОҲИЯТИ»

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

XX АСР УЗБЕК ТАРЖИМАШУНОСЛИГИ МО^ИЯТИ

Одилжон Мамадиевич Сафаров

Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат узбек тили ва адабиёти университети доценти, филология фанлари номзоди osafar@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Макола XX аср узбек таржимашунослигига багишланган. Унда утган аср охиригача Узбекистонда таржима илми сохасида амалга оширилган ишлар, уларнинг мазмуни ва мохияти хакида фикр юритилади.

Калит сузлар:Таржимашунослик, таржима илми, таржима назарияси, таржима санъати, таржима тарихи, таржима амалиёти, бадиий таржима, киёсий адабиётшунослик, киёсий тилшунослик.

ABSTRACT

The article is dedicated to uzbek Translatology of the XX century. In it we are talking about the works in Uzbekistan on science of translation until the end of last century, about their content and substance.

Keywords:Translatology, science of translation, translation theory, the art of translation, history of translation, the practice of translation, literary translation, comparative literature, comparative linguistics.

КИРИШ

Таржима масалаларини илмий урганишга эхтиёж хар доим булган. Бунинг имкониятлари эса, турли сабабларга кура, хамма замонларда булган эмас. Шу боис таржима илми жахон микёсида фан сифатида шаклланиши асосан XX асрга, аникроги, унинг иккинчи ярмига тугри келади.

Ушанда таржима назарияси деб аталган бу илм жахоннинг санокли мамлакатларидаги олий укув даргохларидаги фанлар каторидан урин олган. Бу уша мамлакатларда бу сохага эътибор кай даражада эканлиги билангина эмас, балки у буйича фаолият юритадиган мутахассислар булиши билан хам бевосита боглик булган. Масалан, бизнинг юртимиз Узбекистонда бу ишлар качон бошлангани, кай тарзда кечгани ва улар кимлар томонидан амалга оширилгани купчиликни кизиктириши табиий.

Булардан хабардор булиш, хар кимга узбек таржимашунослиги, унинг жахон таржимашунослигидаги урни, ютук ва камчиликлари хакида тугри тасаввур хосил килиш имкониятини бериши билан бирга, республикамиздаги

40

Google scholar www.carjis.org

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

таржима илмига оид ишларни мантикан тртри ва изчил тарзда ташкил этиш имконини хам бериши мумкин. Шу нуктаи назардан номи юкорида кайд этилган мавзу долзарб ахамиятга эга.

Ундан кузланган максад - XX асрда узбек таржимашунослигида амалга оширилган ишларни ва уларнинг мохиятини илмий асосда очиб бериш.

Бу борада мулохаза юритишдан олдин кайд этиш лозимки, 1951- йилнинг декабрида Москвада собик иттифок мамлакатлари таржимонлари кенгаши булиб утади. Унда асосий эътибор таржима назарияси амалиётдан анча ортда колаётгани, таржималар сифатига салбий таъсир килаётгани туфайли, таржима ишларини илмий асосга кучириш йулларини топиш кераклиги масаласи уртага ташланади.

Шу кенгашда курилган масалалар, нафакат собик иттифок мамлакатлари вакилларда, балки хорижий мамлакатлардан таклиф этилган олимлар, ёзувчи ва шоир-таржимонларда хам катта кизикиш уйготади.

Шундай килиб, жахон микёсида таржима масалаларини хар качонгидан жиддийрок урганишга эътибор берила бошлайди, газета ва журналларда таржимага оид маколалар чоп этилиши купайиб кетади.

Уша пайтлардаги юз берган мухим вокеалар эса куйидагилар:

1. 1953-йилда рус олими Андрей Венедиктович Фёдоров «Введение в теорию перевода» (Таржима назариясига кириш) китобини нашр эттирган ва унинг бир нечта нусхасини хорижлик хамкорларига, жумладан, Францияга хам юборган. Таржима илми буйича сабок беришга мулжалланган бу китоб халкаро микёсда катта шов-шувларга сабаб булган.

2. Шу (1953) йили Францияда Халкаро Таржимонлар Федерацияси ташкил этилган ва у жахон микёсдаги таржима ишлари савиясини кутариш, таржима ишларини мувофиклаштириш, таржимонларни рагбатлантириш каби масалалар билан шугулланишни уз олдига максад килиб куйади.

Узбекистонда таржима масалаларини жиддий урганишга киришиш хам айнан шу пайтларга тугри келади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Х,ар бир юртда таржима ишларига эътибор кай тарзда йулга куйилгани, уша юртда мазкур соха буйича чоп этилган ишлар билан боглик. Шу нуктаи назардан Узбекистонда XX асрнинг биринчи ярмида чоп этилган ишлар хам эътиборга лойик. Масалан, 1932-йили Санжар Сиддик чоп эттирган "Адабий таржима асослари" китоби, уша пайтдаги мухим ишлардан биридир.

1936-йили мазкур китоб муаллифи уни кайта ишлаб ва тулдириб "Адабий таржима санъати" сарлавхаси остида чоп эттирган.

Google scholar ISSN:2181-2454

www.carjis.org VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

1936-йилда «Литература и искусство Узбекистана» газетасининг 4-сонида ёзувчи ва таржимон М. Салье «О художественном переводе» сарлавхали маколасини чоп эттирган. Ушбу макола шу газетанинг 1939 йилги 5-сонида хам чоп этилган. Бу хол уша пайтда Узбекистонда лотин ёзувидан кирилл ёзувига утилгани билан боглик булган булиши хам эхтимолдан холи эмас.

1946-йилда "Шарк юлдузи" журналида Жуманиёз Шарипов (1911-2007) "Бадиий таржималарга алохида эътибор берайлик" номли маколасини чоп эттирган булса. 1947-йили Наби Алимухамедов унда "Таржима санъати т^рисида баъзи мулохазалар" маколасини чоп эттирган.

Албатта, булар XX асрнинг биринчи ярмида хам Узбекистонда таржима масалаларини урганиш буйича муайян ишлар амалга оширилганидан далолат беради. 1951-йилда М. Салье ва Нинель Владимирова «Звезда Востока»нинг 11-сонида «О некоторых проблемах художественного перевода» деб аталган маколани чоп эттиришган. Бунга худди уша йили Москвада булиб утган кенгаш катта туртки булган булса, ажаб эмас.

Бу хол уша пайтларда Узбекистонда хам таржима ишларини илмий асосга кучиришга жиддий киришилганидан далолат беради ва худди шу хол икки фидойи узбек олимлари - Жуманиёз Шарипов ва Гайбулла Саломов - амалга оширган ишлар оркали яккол намоён булади. Жумладан, Ж. Шарипов 1957 - йили «Некоторые проблемы художественного перевода» китобини, 1958-йилда «Некоторые проблемы поэтического перевода с русского на узбекский язык» монографиясини чоп эттиради ва шу мавзудаги номзодлик диссертациясини хам химоя килади (1958). 1959-йили унинг монографияси узбек тилида хам чоп этилади.

1961-йилда Узбекистонда сохага оид яна икки мухим вокеа руй беради:

1. Г.Саломов (1932-2000) "Рус тилидан узбекчага макол, матал ва идиомаларни таржима килиш масаласига доир" китобини чоп эттиради.

2. "Таржима санъати" маколалар тупламининг 1-китоби нашр этилади.

Шу йили (1961) грузин олими Гиви Гачечиладзе Тбилисида «Проблемы

реалистического перевода" мавзуидаги докторлик диссертациясини химоя килгани хам эътиборга лойик. Бу иш ушанда таржима илмидаги катта шов-шувларни хам келтириб чикарганки, орадан куп утмай, яъни 1962-йилнинг мартида, Узбекистон Республикаси маданият вазирлиги махсус карор кабул килади. Унда республикамизда малакали таржимонлар тайёрлашга етарлича эътибор берилмаётгани таъкидланади ва таржима асарларига мукаддима, сунгсуз, илмий шархлар ёзишни тажрибали таржимонлар, ёзувчилар, адабиёт танкидчиларига топшириш зарурлиги белгилаб куйилади.

1964-йилда F. Саломов "Бадиий таржиманинг лексика - фразеология масалалари. (урисчадан узбекчага макол, матал ва идиомаларни угириш

42

TaMOHHnnapn)" MaB3yugaru HoM3ognuK gнccepтaцнflcннн xumoa KunraH Synca, 1965 hhhh ^.fflapunoB "YîôeKHCTOHga Tap^HMa TapuxugaH" kutosuhu non эттнpagн. 482 Serau ymSy KuroSra F.CanoMOB Myxappup cu^araga 10 Serau MyKagguMa HnoBa KunraH.

fflyHgafi khhhô, geapnu Sup BaKTga 6y hkkh ^ugofiu ohhm YsSeKucTOHga Tap^HMa hhmhhh maK^aHTupum Ba Taparç^HH эттнpнm fiynuga acTofigun Ba caMapanu Mexpar KunraHnap. F.CanoMOB non эттнpгaн Kyfiugaru KuroSnap x,aM SyHra AKKpn Mucon Synumu MyMKHH:

"YpucnagaH y3SeKnara Saguufi Tap^HMaHHHr Sat3u Macananapu xycycuga" (1957), "MaKon, Maran Ba uguoManapHu Tap^uMa Kunum Macanacura goup" (1961), "Tun Ba Tap^ïïMa" (1966), "Tap^uMa Hasapuacura Kupum" (1978), "AgaSufi aHtaHa Ba Saguufi Tap^uMa" (1980), "Tap^uMa Hasapuacu acocnapu" (1983), "Tap^uMa TarnBumnapu" (1983), "MaTH, Tap^uMa Ba uctuhox" (1989) capnaBx,anu canMo^nu KuroSnapHu F.CanoMoB maxcaH y3u TafiëpnaraH Synca, "Tap^uMa acocnapu"Hu C.At3aMoB SunaH (1976), "^ycrauK ^^u^ap^^u h.komktob SunaH (1979), "Tap^uMoH MaxopaTu"Hu h.komktob, 3.CanuMoBa, K.^ypaeB, h.ot^ohob SunaH (1979), "^axoHramTa "EoSypHoMa"Hu (1996) h.ot^oh SunaH xaMKopnuKga TafiëpnaS Hamp эттнpгaн.

^Ha afipuM Macananapra aHuKguK KupuTaguraH SyncaK, 1965-fiunHuHr geKaSpuga PecnySnuKa xyKyMara "YîôeKHCTOHga öaguuH TapmiiviaHH »Haga HxmH^am Tagöup^apu xa^uga" Kapop KaSyn Kunagu. YHga myHgafi gefiunagu:

"1966-1967 yKyB fiunugaH SomnaS TomKeHT x,aMga CaMapKaHg gaBnar yHuBepcuTeTnapu, HrooMufi HoMugaru TomKeHT gaBnar negaroruKa uHcTmyra, TomKeHT neT rarnap gaBnar negaroruKa uHcTmyra x,aMga pecnySnuKa Pyc Tunu Ba agaSuëTu ^aKynbTeraapu yKyB nnaHnapura Tap^uMa Hasapuacu KypcuHu Kupuram Tyrpucuga YsôeKucTOH Onufi Ba ypTa Maxcyc TatnuM Basupnurura Kypcama Sepungu. BynapgaH TamKapu Y3P OaHnap aKageMuacu Tun Ba agaSuëT unMufi TeKmupum uHcraTyra xy3ypuga Tap^uMa Hasapuacu ceKTopu, KefiuHHanuK, TomKeHT ^aBnar yHuBepcuTeTu ^ypHanucraKa ^aKyntTeTu Komuga Tap^uMa Hasapuacu Ka^egpacu Tammn этнm 3apypnuru Kafig Ku^uHgu.

1967 fiungaH SomnaS x,ap fiunu Tap^uMa Hasapuacu Syfiuna acnupaHTypara uKKuTagaH ypuH a^paranaguraH x,aMga unMufi xoguMnapHu MaMnaKarnMroHuHr MapKa3ufi maxapnapu Ba uTTu^oKgom pecnyönuKanap nofiTaxTnapuga Saguufi Tap^uMa coxacuga opTTupunraH Ta^puSaHu ypraHum ynyH wSopuS Typum SenrunaHgu. fflyHuHrgeK, Y3P OaHnap aKageMuacu npesuguyMu xaMga pecnySnuKa Ba3upnap Ma^KaMacu xy3ypugaru MaTSyoT gaBnaT KoMuTeTura 1967 fiungaH эtтнSopaн "Tap^HMa caHtaTu" homhu fiunnuK unMufi TaHKugufi MaKonanap TynnaMuHu MyHTa3aM Hamp ku^us Sopum Ba3u^acu roKnarangu" [9:29-

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

30].

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

Шу карорда узбек тилининг изохли луFати йуклиги, бадиий таржималар сифатига салбий таъсир килаётгани ва бу муаммони кечиктирмасдан хал килиш кераклиги хам кайд этилган. Бирок турли сабабларга кура, унда курсатилган барча масалаларни уз вактида руёбга чикариб булмаган. Масалан, таржима илми буйича биринчи кафедра ТошДУнинг журналистика факултетида 1966 ёки 1967 йилда эмас, 1969 йилнинг кузида ташкил этилган. Таржима назарияси ва тахрир-нашриёт ишлари кафедраси деб аталган ушбу кафедрани тузишда, Г.Саломов фаол иштирок этган. Унинг дастлабки мудири хам шу ёш таржимашунос олимнинг узи булган.

^иёкий-тарихий усулни куллаш оркали, биринчидан, номлари юкорида кайд этилган икки узбек таржимашуносидан кай бири мазкур сохага купрок ва салмоклирок хисса кушганликларини, улардан хар бири амалга оширган ишларнинг мохиятини атрофлича тушуниш, шунингдек улар амалга оширган ишлар жахон таржимашунослигида кандай мавкега эга булиши мумкинлиги хакида анча тасаввурга эга булиш мумкин.

НАТИЖАЛАР

Табиийки, уша пайтларда бирор олий укув даргохида таржима назарияси кафедрасини очиш учун, биринчи навбатда, соха буйича етук мутахассислар керак булган. Шу боис Узбекистонда таржима илмига оид бошка кафедралар кейинрок очилган. "Таржима санъати" тупламининг 2-китоби 1973-йилда чоп этилган, "Узбек тилининг изохли луFати" эса 1981-йили Москвадаги «Русский язык» нашриётида икки жилдда нашр этилган.

Г.Саломов ТошДУдаги кафедрага мудирликни бошлашидан уч йил олдин (1966) 385-бетли "Тил ва таржима" сарлавхали салмокли монографиясини чоп эттирган. Унга Олим Усмон билан Ж.Шарипов мухаррирлик килишган.

Шу уринда рус адиби, адабиётшуноси хамда бадиий таржима назарияси тарафдори В.Россельс чех олими Иржи Левийнинг «Искусство перевода» китобига ёзган сузбошисида узбек таржимашунослигидаги ишларни куйидаги тарзда эътироф этгани эътиборга лойик:

«Помимо исконных культурных метрополий Москвы и Ленинграда, теоретические центры возникли в Киеве, Тбилиси, Ташкенте и др., как это можно было наблюдать, например, на самом содержательном изо всех имевших место симпозиумов по художественному переводу в Москве весной 1966 года»

Бу эътирофга асосий сабаблар, Г.Саломовнинг "Тил ва таржима" (1966) китоби хамда Ж.Шариповнинг «Узбекистонда таржима тарихидан" (1965) монографияси булган. Жумладан, шу китобга, унинг мухаррири сифатида, ёзган мукаддимасида, Г.Саломов унинг мохиятини шундай тавсифлайди:

[2:31].

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

"Жуманиёз Шариповнинг кулингиздаги "Узбекистонда таржима тарихидан" асари <...> араб, форс, ва рус тилларидан узбек тилига таржима килиш тарихини ёритиш сари куйилган биринчи кадамдир. У факат республикамизда эмас, балки таржима тарихини ёритишга багишланган, Иттифокимизда яратилган биринчи ишдир.

Ушбу асарнинг кулами жуда кенг, унда минг йиллик таржима тарихининг кискача очерки берилган. Шу даврга оид лоакал тавсифий биография тузишнинг узи бутун бир илмий ходимлар коллективининг мунтазам ишлашини талаб килган булар эди" [8:15].

1968 йилда, уша пайтларда УзР Фанлар академияси Тил ва адабиёт илмий текшириш институти хузуридаги таржима назарияси секторининг мудири лавозимида фаолият юритган Ж. Шарипов, "Узбекистонда таржима тарихидан" мавзуида докторлик диссертацияни химоя килган. 1972 йилда эса унинг "Бадиий таржималар ва мохир таржимонлар" номли (260 б.) китоби чоп этилган. Бу орада у таржима илмига оид тадкикот ишларига ра^бар сифатида хам анча ишларни амалга оширган.

Г. Саломов эса "Адабий анъаналар ва бадиий таржима проблемалари" мавзуидаги докторлик диссертациясини (1982), уша пайтлардаги вазиятга Г.Саломов филолог профессор ва журналист Сайди Умиров билан килган бир сухбатида, "Таржима назариясига кириш" ва "Таржима назарияси асослари" китоблари хакида шундай дейди: "Шу хилдаги "Кириш" ва "Асослар" беш мамлакатда чоп этилган. Германия, Франция, Полша, Россия, Узбекистон. Менинг каламимга мансуб мазкур жиддий нашрларнинг марок билан укилиши сири шундаки, уларда жуда ноёб маълумотларни териб - тергилаб, саралаб, хиллаб берганман" [7:33].

"Таржима санъати" маколалар туплами 6 марта нашр этилишида (1961, 1973, 1976, 1978, 1980, 1985) хам, Г.Саломов фидокорона хизмат курсатган. 1-сони сузбошисиз нашр этилган ушбу тупламнинг 2-сонига (1973) масъул мухаррир сифатида ёзган "Мукаддима урнида" сарлавхали сузбошисида, у шундай ёзади:

"Шуни алохида кайд этмок зарурки, "Таржима санъати" - дарслик ёхуд укув кулланмаси, методик асар эмас, балки, адабий танкидий маколалар тупламидир....

Таржима санъатига доир туплам тартиб беришда марказий нашриётларда йил сайин мунтазам чоп килиниб турган "Мастерство перевода" хамда "Тетради переводчика" маколалар тупламларининг мундарижаси, маколаларни бериш тартиби ва, умуман, ана шу хил китоб нашри тажрибасидан фойдаланишга харакат килдик.

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

Китобда таржима санъатини яратувчилар - йирик ёзувчи, шоир, драматург-таржимонлар, кузга куринган адиблар билан бирга, бадиий таржималарни илмий тадкик килувчи, адабий хаётимизга "таржимашунос" номи билан янги кириб келаётган адабиётшунос ва тилшунос олимларнинг хам маколалари берилди" [4:3-4].

МУ^ОКАМА

Мана шундай кенг куламдаги ишлар узбек таржимашунослигининг халкаро микёсдаги мавкеини янада ошириб борган. Жумладан, Г.Саломов сохага оид илмий-ижодий фаолияти давомида, Халкаро таржимонлар федерациясининг (ФИТ) уша пайтлардаги президенти Пьер Франсуа Кайе, Словакия Фанлар академияси профессори, киёсий адабиётшунослик сохасининг етук мутахассиси Диониз Дюришин, Таржимашунослик ва туркий тиллараро таржималар буйича тадкикотлари туфайли, Узбекистонда куп булган Озарбайжон олими Байрам Хорун угли Тохирбеков ва деярли барча таникли рус таржимашунос ва таржимонлари билан хамкорлик урнатган ва уларнинг таржима илми ва амалиётига оид мухим маколаларни "Таржима санъати" маколалар тупламида нашр эттириб борган. Масалан, 1978 йилнинг 23-25 октябрь кунлари Москвадаги А.А.Фадеев номидаги Марказий адабиётчилар уйида утказилган "Таржима назарияси сохасида эришилган янги ютуклар" мавзуидаги халкаро симпозиум чогида, Халкаро Таржимонлар Федерацияси (ФИТ - Federation Internationale des Traducteurs) президенти, Франция ёзувчилари ассоциацияси вице президенти, ёзувчи ва таржимон Пьер Франсуа Кайе билан якиндан танишган Г.Саломов, П.Ф. Кайе "Таржима санъати" тупламининг 5-сонида чоп эттирган "Кутлуг максадга камарбаста" сарлавхали маколага илова килган шархида шундай ёзади:

"Халкаро симпозиумда Узбекистондан Жуманиёз Шарипов, Нинель Владимирова, Гулнора Гафурова, Гуломжон Хужаев сингари таржимашунос олимлар хамда ушбу сатрлар муаллифи хам катнашдилар. Мен 24 октябрь куни эрталаб, ФИТ бюросининг кенгаши олдидан президент Пьер Француа Кайе жаноблари билан танишиш шарафига муяссар булдим. Эртаси куни 25 октябрда ФИТ президенти хамда у кишининг рафикаси, федерация ходими Женевиве де Женеврей хоним билан таржима санъати мавзуларида сухбатлашдик. Шу аснода мен унга таржима сохасидаги бир нечта китоблар билан бир каторда севимли илмий альманахимиз "Таржима санъати"нинг туртинчи жилдини хам такдим этган эдим" [1:4-5].

Шу шархида Г.Саломов кейинги пайтларда П.Ф.Кайедан бир нечта мактублар олгани ва уларда у Узбекистонда таржима илми ва амалиёти буйича

Google scholar ISSN:2181-2454

www.carjis.org VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

бажарилаётган ишларга кизикиш билан караётганини билдиргани хакида хам маълумот берган.

Байрам Хорун угли Тохирбеков эса "Таржима санъати"нинг 5-сонида чоп этилган "Таржимашунослик фанининг назарий илдизлари" сарлавхали ишида (1980) Узбекистонда таржима илми ва амалиёти буйича амалга оширилган ишлар хакида шундай ёзади:

"Бу борада Узбекистон олимларининг тажрибаси алохида диккатга сазовор. Узбекистон Компартияси Марказий Комитетининг бадиий таржима ишларини тубдан яхшилаш хакида 1965 йили чикарган кароридан кейин бадиий ижоднинг бу сохасида анча сезиларли узгаришлар юз берди. Узбек адабиётидан килинган таржималар микёси хам кенгайди. Узбекистон маркаси билан чикаётган китобларни жахоннинг 97 мамлакатида, шу жумладан, Англия, А^Ш, ГФР. Франция, Италия, Канада, Эрон, Туркия, Покистон, Х,индистон ва бошка давлатларда уз она тилларида укимокдалар. Мавжуд таржималарни илмий тадкик этиш иши республикада жуда яхши йулга куйилган. Охирги маълумотларга караганда, бу ерда элликка якин тадкикотчи таржима проблемалари билан банд. Уларнинг уттиздан ортиги илмий даражага эга. Республикада киска муддат ичида йирик илмий асарлар бунёд этилди" [6:28].

Д.Дюришин ва Г.Саломов уртасидаги муносабатлар ва илмий-ижодий хамкорлик хакида Комилжон Жураев шундай маълумот беради:

"80-йилларнинг бошларида биз Братиславада Словакия Фанлар академиясининг Жахон адабиёти институтида булганимизда жахон киёсий адабиётшунослик фанининг етук намояндаси, хам фалсафа, хам филология фанлари доктори, профессор Диониз Дюришин билан бир неча кун самарали сухбатлар килдик. Мумтоз адабиёт ва хозирги давр адабий жараёни хакида бахслашдик. Кейин бизнинг таклифимизга кура, у Тошкентга келди ва Узбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида адабиётлараро алокалар бобида фикр алмашилди. Бу жараённинг устида устозимиз бош кош булдилар" [3:155].

К.Жураев ёзишича, ушанда Г.Саломовнинг уйида булган бир сухбат чогида, Д. Дюришин куйидагиларни таъкидлайди:

"Мен хозирги замон киёсий адабиётшунослиги фанининг асоси Г.Саломов тадкикотларида куйилган деб хеч иккиланмай айта оламан. Узбек -тожик, узбек - рус - киргиз ва бошка адабиётлар уртасидаги якин узвий муносабатлар, зуллисонайнлик билан икки адабиётга мансублик (рус тилида уни билатералъностъ дейишади) ходисасининг турли намуналарини худди шу олим асарларида курдим. Мен узбек киёсий адабиётшунослиги тарихи ва теран илдизларини унинг ишлари туфайли кашф килдим" [3:155].

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

К.Жураев кайд этган куйидаги маълумот хам эътиборга лойик:

"Икки буюк аллома рахнамолигида киёсий адабиётшунослик буйича беш жилдлик мажмуа чикариш мулжалланган эди. Олимларнинг хаётлигида мажмуанинг бешала китоби хам (турттаси Братиславада, охиргиси Тошкентда "Фан" нашриётида) чоп этилди. Ниятлар, эзгу максадлар юксак эди. Гайбулла ака Саломов билан деярли бир вактда диониз Дюришин хам оламдан утдилар. Х,озир Словакия Фанлар академиясининг Жахон адабиёти институти ва Ян Амос Коменский номидаги Братислава университетидаги хамкасблар уртасидаги илмий алокалар, Дюришин - Саломов "лойихалари" устида ишлар фаол давом этмокда" [3:155].

Зукко укувчи бу ишлар канча мехнат, канча изланиш, канча вакт, канча сабр-токату, фидойилик, илму-ижодга канча мухаббат ва садокат самараси эканлигини илгаб олиши кийин эмас, албатта. Шунинг учун хам филология фанлари доктори, профессор Г.Саломов 1998-йилда Мирзо Улугбек номидаги ТошДУ (хозирги УзМУ) жамоаси хамда Узбекистон Республикаси хукумати томонидан Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби унвонига лойик, деб топилган.

Узбек тили давлат тили макомига эга булиб (29.10.1989), Узбекистон мустакил юрт сифатида эълон килинган (31.08.1991) дамлардан бошлаб, Гайбуллох ас-Салом деган узбекона исму-шариф билан аталишни маъкул билган бу фидойи олимнинг илмий рахбарлиги ва илмий маслахатчилигида куплаб тадкикотчи ва олимлар таржима назарияси, киёсий адабиётшунослик, киёсий тилшунослик, адабий алокаларга оид мавзулар буйича номзодлик ва хатто докторлик диссертацияларини химоя килишган. Уларнинг айримлари куйидагилар: Нажмиддин Комилов, Комилжон Жураев, Неъматилла Отажонов, Хдмидулла Кароматов, Сайдамин Аъзамов, Зухриддин Исомиддинов, Мухаммад Али, Абдусалом Умаров, Раъно Файзуллаева, Самад Азимов, Тилак Жураев, Гулом Хужаев, Султонмурод Олимов, Адхамжон Эргашев, Салохиддин Хдйитов, Хонимкул Тожиев, Уктамали Нурматов, Баходир Эрматов, Зебо Салимова, Хдмдам Исмоилов, Салим Жабборов, Зохиджон Содиков, Мухаббат Бакоева.

"Олмон таржимашунослигида херменевтик таржима ва скопос (максад) назарияси масалалари" мавзуидаги номзодлик ишим химоясидан (17.12.1999) сунг, улар каторига мен хам кушилганман.

Таржима илмига тегишли куп йиллик изланишларим натижасида, шунга катъий ишонч хосил килдимки, XX асрнинг иккинчи ярмида ушбу сохага энг куп хисса кушган олимлар, русларда Андрей Фёдоров, чехларда Иржи Левий, французларда Жорж Мунен, инглизларда Жон Кэтфорд, немисларда Отто Каде (собик ГДР), Волфрам Виллс (ГФР), америкаликларда Южин Найда,

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

канадаликларда Питер Нюмарк, венгерларда Эмил Сабо, швейцарияликларда Вернер Коллер, бразилларда Бразилио Силвейра, австрияликларда Мэри С. Хррнбай, болгарларда Сидер Флорин, словакларда Антон Попович, грузинларда Гиви Гачечиладзе, озарийларда Байрам Хорун угли Тохирбеков булса, бизда хеч шубхасиз Г.Саломовдир.

ХУЛОСА

Демак, агар Г.Саломов уз сохаси буйича амалга оширган ишлар, тегишли мезонлар буйича ва бошкаларники билан киёсланган холда куриб чикиладиган булса, бу борада унга номлари шу руйхатда кайд этилган деярли барча хамкасблари хавас килган булишлари табиий.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу мулохазада холисоналик бор, муболага йук. Х,ар холда шундай мезонлар сифатида куйидагилар каралиши мумкин:

- Узбекистонда таржима илми фан сифатида укитиладиган булгани;

- Г.Саломовнинг соха буйича чоп эттирган ишлари;

- Г.Саломов илмий ра^барлигида бажарилган ишлар;

- "Таржима санъати" маколалар тупламига тегишли ишлар;

- Узбек таржимашунослиги халкаро микёсдаги эътироф этилиши;

- Г.ас-Саломнинг илмий-оммабоп ва танкидчилик фаолияти.

Мана шундай кенг камровли саъй-харакатлар эвазига, Г. Саломовдан юкорида кайд этилган китоблар бебахо мерос сифатида колган. Албатта, улар уз кадр-кимматини топиши максадга мувофикдир.

Шу уринда 2012-йил июнида Узбекистон ёзувчилари уюшмасида булиб утган таржима амалиёти масалалари мухокамасида, рахматли адабиётшунос ва таржимашунос олим М. Холбеков (1950-2020) сузга чикиб,. Саломовнинг "Тил ва таржима" (1966) китоби хакида билдирган ушбу мулохаза эътиборга лойик:

"Бу китоб шундай яхши ёзилганки, агар унинг муаллифи узидан факат шу китобни колдирганида хам, шунинг узи хам у буюк таржимашунос олим сифатида эътироф этилиши учун етарли булиши мумкин эди".

Хдкикатан хам шундай. Мазкур китоб билан танишиб чикиб, бунга тулик ишонч хосил килиш мумкин.

2016-йили олимнинг "Таржима назариясига кириш" китоби ТошДШИ таржимашунослик кафедрасининг уша пайтдаги мудири Хайрулла Хдмидовнинг саъй-харакатлари билан лотинча ёзувда, шу институтда таржима илмидан тахсил олаётган талабалар учун, кайта нашр этилди.

Ундан озгина олдин мазкур институтда "Узбекистон таржимашунослари форуми" сарлавхали йиллик республика конференциясини утказиб туриш йулга куйилгани хам купчилик илму-маърифат ахлига маълум.

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

Шундай булса-да, бу борада килинган ишлардан килинмаганлари куп. Улардан бири 1961-йилдан 1985-йилгача олтита китоб тарзида чоп этилган "Таржима санъати" маколалар туплами нашрини изчил давом эттириш ва унинг еттинчи китобини чоп эттиришдир.

Сунгги йилларда бу хакда куп гапирилди. Унга киритилиши керак булган маколалар аллакачон йигилиб, уларнинг электрон вариантлари хам тайёрлаб куйилган. Бирок у ханузгача нашр этилмади.

"Узбекистон таржимашунослари форуми"да укилган маърузалардан бирида эса куйидагилар алохида таъкидланганди:

'Т.ас-Салом шахсан узи ва шогирдлари билан ушбу туплам буйича хакикатан хам тахсинга лойик ишларни амалга оширган. Энди уша ишлар кенгрок камровда, яъни таржиманинг барча турларини, шунингдек нафакат бадиий адабиёт, балки турли адабиётлар таржимаси масалаларини узида мужассамлаштирган холда, нашр этиладиган булиши, тупламнинг узи, филология йуналиши буйича УзР ОАК тасарруфидаги нашрлар каторига киритилиши максадга мувофик" [5:23].

Албатта, бу ишлар руёбга чикарилиши керак. Ана шундагина узбек таржимашунослигида амалга оширилган салмокли ишлар изсиз йуколмасдан, изчил ва мантикий тарзда давом эттирилиши мумкин.

REFERENCES

1. Кайе, П. Ф. (1980). Куглуг максадга камарбаста // Таржима санъати (маколалар туплами, 5-китоб). - Т.: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980.

2. См.: Левый, И. (1974). Состояние теоретической мысли в области перевода // Искусство перевода. - М.: Издательство «Прогресс», 1974. (Перевод с чешского и предисловие Вл. Россельса).

3. Жураев, К. (2002). Киёсий адабиётшунослик сарвари // Гайбуллох ас-Салом замондошлари хотирасида. Тошкент ислом университети.

4. Саломов, F.( 1973) Мукаддима урнида // Таржима санъати (маколалар туплами, 2-китоб). Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашр.

5. Сафаров, О. (2018). XX аср таржимашунослиги ва таржима тупдами // Узбекистон таржимашунослари форуми (илмий маколалар туплами.

6. Тохирбоев, Б. Х. (1980) угли. Таржимашунослик фанининг назарий илдизлари // Таржима санъати (маколалар туплами, 5-китоб). Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.

7. Умиров, С. (1999). Мавлоно Fайбуллох ас-Салом. Мулокот.

Google scholar www.carjis.org

ISSN:2181-2454 VOLUME 1 | ISSUE 2 | 2021

8. fflapunoB (1965). Myxappup MyKagguMacu // Y3ÔeKHCTOHga Tap^HMa TapuxugaH. OaH HampuëTH.

9. fflepMyxaMegoB, C. (1973) Agaôufi anoKanap Ba xanKgap gycTnurHHHHr Kygparau BOCHTacu // Tap^HMa caHtara (MaKonanap TynnaMH, 2-khto6). Fa^yp FynoM HOMHgaru AgaôuëT Ba caHtaT HampuëTH.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.