Научная статья на тему 'Бадиий адабиётни минтақа кесимида ўрганишнинг баъзи назарий ва методологик масалалари (Н.К.Пиксанов концепцияси мисолида)'

Бадиий адабиётни минтақа кесимида ўрганишнинг баъзи назарий ва методологик масалалари (Н.К.Пиксанов концепцияси мисолида) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
27
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
бадиий адабиёт / минтақа / ўрганиш / концепция

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — А.К.Эшқобилов, А.Эркаев

Ушбу мақолада бадиий адабиётни минтақа кесимида ўрганишнинг баъзи назарий ва методологик масалалари тўғрисида батафсил маълумот келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Бадиий адабиётни минтақа кесимида ўрганишнинг баъзи назарий ва методологик масалалари (Н.К.Пиксанов концепцияси мисолида)»

Бадиий адабиётни минтака кесимида урганишнинг баъзи назарий ва методологик масалалари (Н.К.Пиксанов

концепцияси мисолида)

А.К.Эшкобилов А.Эркаев СамДЧТИ

Аннотация: Ушбу маколада бадиий адабиётни минтака кесимида урганишнинг баъзи назарий ва методологик масалалари т^рисида батафсил маълумот келтирилган.

Калит сузлар: бадиий адабиёт, минтака, урганиш, концепция

Some theoretical and methodological issues of the study of fiction in the region (as an example of N.K.Pixanov's concept)

A.K.Eshkobilov A.Erkaev SamSIFL

Abstract: This article provides detailed information on some theoretical and methodological issues of the study of fiction in the region.

Keywords: fiction, region, study, concept

Замонавий жахон адабиётшунослигида у ёки бу халк адабиётини унинг алохида олинган худудлари, минтака ёки вилоятлари кесимида урганиш тамойили кенг тус олмокда. Бу тамойилнинг пайдо булиши ва тараккиёти сунгги ун йилликларда жахонда содир булаётган сиёсий ва ижтимоий-маданий узгаришлар, демократик турмуш тарзининг муайян куринишларини руёбга чикиши, айрим худудлар ва халкларда бир мунча вакт олдин содир булган ва айни вактда давом этаётган демокрафик портлашларнинг окибатлари билан боFлик. Бунда дунёнинг айрим минтакаларида утган асрнинг 90-йилларидан сунг собик Иттифокнинг ёки Европада Югославия хамда Чехословакия каби мамлакатларнинг бир нечта катта-кичик улка ва мамлакатларга булиниб кетиши, бунинг таъсирида янгидан шаклланаётган улка ва минтакаларнинг миллий узлигини англаши йулидаги хатти-харакати, махаллий ахоли ёки бир миллат ахолисининг сони бир неча мартага усиши ва бунинг окибатида вилоятлар ва чекка улкалардаги адабий-бадиий хамда ижодий изланишларга, хатто улар

WWW.0PENSCIENCE.UZ / ISSN 2181-0842 1156 [Щ^^^И

умуммиллий ахамият касб этсада, етарли даражада эътибор булмаганлиги ва нихоят муаммони урганишнинг илмий-методологик асослари яратилганлиги каби омиллар мухим роль уйнайди. Сунгги омил Узбекистонда хам узига хос шаклда вокеланиб турибди. Бу эса уз навбатида жойлардаги бадиий адабиёт турларининг ривожи, бадиий хусусиятлари, умуман йирик вакиллари каторида таржима сохаси билан шуFулланган ижодкорлар ижодини хам урганилишини такозо килади. Бу маънода асрлар мобайнида юртимизнинг маданий пойтахти сифатида эътироф этиладиган Самарканд адабий мухити ижодкорлари ва бу ерда ун йилликлар мобайнида шаклланган таржимонлар мактабини жахон ва рус адабиёти тарихида мавжуд булган ухшаш маънавий-бадиий ходисалар билан киёсий планда урганиш нихоятда мухим ва долзарб ахамият касб этади. Зеро, жахон адабиётшунослигида миллий адабиёт тарихи, поэтикаси ва замонавий адабий жараён билан боFлик илмий масалаларнинг хал этилиши, шунингдек, бу борада амалга оширилган тадкикотлар орасида таржимага оид асарларнинг узига хослигини урганиш борасидаги изланишлар салмокли уринни эгаллайди. Бирок, бу масаланинг айнан минтакавий адабиёт кесимида, миллий адабиётнинг ажралмас кисми булган алохида олинган худуддаги ижодкорлар ижоди, хусусан, уларнинг таржимачилик фаолияти мисолида деярлик урганилмаганлиги хамда масалага оид баъзи илмий-назарий изланишларнинг хулосалари умумлаштирилмаганлигини мазкур масаланинг долзарблигини яна бир карра таъкидлайди. Шу сабабли хозирда замонавий узбек адабиётшунослигида Узбекистонда кенг эътироф этилган Самарканд адабий мухити ижодкорларининг оригинал асарлари каторида таржимага оид матнларининг узига хослигини минтакавий адабиёт намунаси сифатида, жахон ва миллий адабиётшунослик аспектида киёсий планда тадкик этиш, хар томонлама чукур урганишни талаб киладиган мухим илмий масалалардан хисобланади. Бундан келиб чикадики, масала тарихи минтакавий адабиётни умуммиллий адабиётнинг ажралмас кисми сифатида, таржима сохасига алохида урFу берган холда, урганилиши бу борада адабиётшуносларнинг халкаро тажрибасига мкрожаат этишни, мавзуга нисбатан мавжуд илмий-методологик карашларни баён этишни ва хулосаларни умумлаштирилишини такозо килади. Бу аввало куп миллатли ва миллий адабиёти унлаб халклар ва элатларга таксимланиб кетадиган серминтака рус адабиётшунослигига мурожаатдан бошласак, максадга мувофик булади. К,олаверса, рус адабиётшунослигида минтака ва улкалар адабиёти (Кавказ орти, Урал, Сибир, Красноярск улкаси ва бошкалар) кесимида урганиш борасида бир катор йирик ва жиддий тадкикотлар амалга оширилган.

Утган асрнинг 20-йилларида "вилоят маданий учоклари" («областных культурных гнёзд»1) назариясини яратган ва асослаган Н.К.Пиксановнинг концепцияси провинциялар-вилоятлар маданияти ва адабиётини урганиш буйича мукаммал куринишга эга эди. Олим шундай ёзади: "Яна бир катор янги тадкикотларимни мен шундай формула билан номлайман: "вилоят маданий учоклари".. Рус сиёсий тарихида шунчалик сезиларли тус олган уша марказлаштирув, рус санъати ва рус адабиёти тарихига хам таъсир курсатди, устига устак, у рус тарихий тафаккурида хам кузатилади. Марказлаштириш тамойилларига тобелашар экан, бизнинг тарихий тафаккуримиз янги рус адабиёти ва маданияти дейилганда факат пойтахт маданияти ва адабиётини назарада тутади, вилоятникини хисобга олмасдан, шунчаки унутади"2. Олимнинг уз вактида яратилган ва айтилган, аммо турли сабабларга кура бир неча ун йилликлар давомида унутилган фикрлари аср сунггида, аникроFи, 19801990 йилларда кенг кулланила бошланди ва эндиликда руёбга чикди. Афсуски, бу йусиндаги тадкикотлар Узбекистонда кенг ва батафсил тарзда амалга оширилмаган. Х,олбуки, вилоят адабиёти ва уларнинг вакиллари туFрисида маълум бир ишлар амалга оширилган.3

Вилоят адабиётини алохида олинган, локал-минтакавий феномен сифатида махсус тарзда барча аспектларини камраган холда урганиш миллий адабиёт ва маданиятни глобаллашувига хамда маълум бир миллий узига хосликларини йукотилишига карши туриш имконини беради ва мамлакатдаги яхлит умуммиллий адабий жараён тугрисида тасаввур хосил килади.

Х,ар кандай маданий ходиса унинг вокеланган жойи - топос билан алокадо хисобланади. Шу сабабали, фалсафа, антропология, этнография, эстетика, маданият тва санъат назарияси, шунингдек, адабиётшуносликда макон модуси асос сифатида олинади ва каралади. Буюк рус олими М.М.Бахтининг машхур хронотоп туFрисидаги назариясида вактинчалик шаклланиш жанрнинг конститутив-пайдо булиш моменти-пайти хисобланади ва уз навбатида, вактинча шаклланиш макон координатлари билан мустахкам алокадор булади. "Хронотоп,- ёзади М.М.Бахтин,- формал-мазмун категорияси сифатида адабиётда инсон образини хам (сезиларли даражада) белгилайди; бу образ хар

1 "областные культурные гнёзда" тушунчасини узбек тилига "вилоят маданий учоFи" тарзида таржима килишга карор килдик. Чунки рус тилидаги гнезда-уя, ин, уй жонворларга тегишли реалий хисобланади ва бу иборада кучма маънода кулланган. Биз уни учоц тарзида берилиши уша реалийнинг ушбу контекстдаги маъносини айнан ифодалайди, деб хисоблаймиз. Барча таржималар узимизга тегишли - Муаллифлар.

2 Инюшкин Н. М. Провинциальная культура: природа, типология, феномены: дисс. ... д. филос. н. Саранск, 2005.325 с.-Узбек тилида нашр этилмаган асарлардан олинган иктибослар узимиз томонимиздан таржима килинган -А.Э.

3 Абдурахмовнов А. Самарканд адиблари.-Самарканд, 1978.; Юртни севмок иймондандир. Самарканд баёзи.1, 2 китоб.-Т.: Тафаккур бустони, 2011.; Саодати дусти.Баёзи шеърхо.-Т.: Янги китоб,2018.; Йулдошев Б. Кдшкадарё адиблари. Адабий портретларга чизгилар.- Т. Олтин нашр, 2020.; Самарканд мушоираси: Мангу бустоним Ватан.-Т.: Шаффоф, 2021. ва б.

доим эътиборга молик даражада хронотопикдир"4. Олимнинг таъкидлашича, у атамани табиий фанлар сохасидан узлаштирган (^h^ofe, математика фанидан, Эйинштейннинг нисбийлик назариясидан олган) ва адабиёт сохасига "метафора каби" кучириб утказган5. Адабиётдаги замон ва маконнинг узаро алокаси борасида гапирар экан, олим бадиий реалликни руёбга чикарадиган бадиий замон ва бадиий маконни назарда тутади. Матннинг мохиятли тавсифларини маданият феноменига кучирилиши реал маконни, узаро алокаси реал замон планига кура белгиланган белгили унсурларнинг майдони (ёки сохаси) сифатида караш имконини беради. Шу сабабли биз бугун хронотоп атамасини, тадкикот предмети реал замон ва маконда буладиган фалсафа ва социология сохаларида кулланилишига гувох буламиз. Бу тушунчани провинциал ёки бизнинг талкинимизда минтакавий-вилоят маданиятига нисбатан куллар экан рус олимаси Е.Я.Бурлина хронотоп "чалкаштириб юборилганлигига", замон ва макон уртасидаги алока бузилиб, нотабиий тус олганлигига эътибор каратади.6

Маданиятнинг маконга оид модуси М.М.Бахтин, Н.А.Бердяев, Г.Д.Гачев, А.Я.Гуревич, Ю.М.Лотман, Н.С.Трубецкой, О.Шпенглер каби олимларнинг илмий асарларида уз ифодасини топади.7 Маданиятнинг макон коди структуравий семиотикага оид тадкикотларда хам урганилган ва урганилмокда. Маданиятнинг исталган феноменида узининг келиб чикиш макони туFрисида маълумот мавжуд булади ва бу маълумот-билимни бевосита ёки билвосита у ёки би рамзий-символик воситалар ёрдамида ифодалайди. Маданият локал тарзда вокеланади: у локусда-маконда шаклланади ва вакт режаси мобайнида баркарорлашади, узлигини намоён килади. Хатто локус ута мавхум тушунилсада, макон категориясига айланиб, у борлик маданиятини шаклллантириш кучини йукотмайди.

Шу уринда яна бир карра таъкидлашимиз жойиз: жахон адабиётшунослигида, умуман маданиятшунослигида минтака адабиёти, регионализм, адабий регоналистика, геопоэтика, бадиий улкашунослик каби ва бошка катор атамалар, маколамиз мавзуси тегишли булиб, афсуски, узбек адабиётшунослигида хам, маданиятшунослигида хам деярлик истьемолга киритилмаган.

Адабиёт тарихида адабий матннинг яратилган ёки эълон килинган жойик атта ёки кичик ахамият касб этиши мумкин, аммо, хатто формал курсаткич даражасигача соддалашиб, хеч качон факультатив белгилар каторига

4 Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике // Бахтин М. М. Вопросы литературы и эстетики. Исследования разных лет. М.: Художественная литература, 1975. С. 235.

5 Уша ерда.

6 Бурлина Е. Я. Мифы о провинциальной культуре // Российская провинция. 1994. № 1. С. 48-51

7 Дергачева-Скоп Е. И., Алексеев В. Н. Концепт «культурное гнездо» и региональные аспекты изучения духовной культуры Сибири [Электронный ресурс]. URL: http://zaimka.ru/dergacheva-concept/ (дата обращения: 22.10.2022).

кушилмайди, балки муаллиф исми каторида матн туFрисидаги базавий белги булиб колаверади. Муаллифи номаълум адабиёт, масалан, фольклор ва Урта асрларга оид адабий матнлар, муаллифи аник булган асарларга нисбатан жой, узи пайдо булган географик манзил билан купрок боFлик булади.8 Н.К.Пиксанов бежизга узининг "Рус адабиётининг икки асри" кулланмасида, вилоятлар адабий мухити, марказларини урганиш заурурлигини таъкидлаб (олим уларни "грёзда"-"уя, учок" атамалари билан атайди), кадимги рус маданияти ва адабиётини вилоятлараро дииференциациялаб урганиш принципига амал килган В.А.Келтуалнинг "Рус адабиёти тарихи курси" асарига мурожаат килади.9 Айнан рус адабиётидаги солнома жанри маданиятдаги (адабиётдаги) замон ва макон уртасида мавжуд буладиган мустахкам алокани яккол намоён килади. Чунки К,адимги Русда солнома ёзувлари муайян аник бир жойдаги тарихий борликни ифодалаган. Солнома ёзуви яратилган жойи курсатилмаса уз мазмунини йукотади. Солнома аник бир худуд, шахар, князлик, ибодатхонанинг замонасидаги мавжудлигини тасдиклаб, тарихий вокеликни яратади. Ва бу тарихий вокелик ёркин макон шаклига эга булган.

Жахон адабиётшунослигида гуманитар фанларнинг провинциал ёки бошкача суз билан айтганда минтакавий, вилоят, локал маданият ва адабиётга кизикишнинг кескин ошиб кетиши сунгги уттиз йилликда яккол намоён булмокда. Бу холат марказдан у ёки бу даражада узокда жойлашган маданий маконларни ва у ердаги бадиий шаклларни, албатта адабий жанрларни камраган холда, урганишнинг методологик принциплари ва концепциялари масаласи кундаланг туриб колди. Локал адабиётни урганиш учун назарий асосни излаш охир-окибатда фанни уз вактида адабиёт тарихчиси Н.К.Пиксанов таклиф этган маданият учоFи тушунчасига мурожаат килишга ундади. Олимнинг FOяси кейинчалик, 20-30-йилларда рус улкашунос ва маданиятшунослари Н.П.Анциферов, С.В.Бахрушин, В.В.Богданов, М.М.Богословский, И.М.Гревслар томонидан куллаб-кувватланади ва ривожлантирилади. Масалан, 2002 йилда "маданий учок" атамасини кулланилишига баFишлаб эълон килинган маколада муаллифлари Сибирдаги минтакавий маънавий маданият тахлили давомида "провинцияда локаллашган маданий жараённинг узига хослиги туFрисида яхлит тасаввур хосил килиш имконини берадиган, маданиятни бундай усулда тасвирлашнинг хайратомуз имкониятларини"10 яратувчи FOяга эътибор

8 Прокофьева И. О. Основные подходы и методы исследования региональной литературы, 2015. Эл. манба: www.gramota.net (gramota.net)-6 с.

9 Пиксанов Н. К. Два века русской литературы. М. - Пг.: Государственное издательство, 1923. -8 с. Эл.манба: search.rsl.rmru/record/01008829392-Ш с.

10 Дергачева-Скоп Е. И., Алексеев В. Н. Концепт «культурное гнездо» и региональные аспекты изучения духовной культуры Сибири [Электронный ресурс]. URL: http://zaimka.rn/dergacheva-concept/ (дата обращения: 22.10.2022).

каратишади. Бошкача сузлар билан айтганимизда, Н.К.Пиксанов концепти вилоятларда, чеккада шаклланган адабиёт ва маданиятни синтетик урганиш ва ёритишнинг энг кулай усули сифатида эътироф этилади.

"Маданий учок'ка пермлик минтакавий маданият тадкикотчиси Н.М.Инюшкин хам мурожаат килади. Узининг диссертацион тадкикотида11 олим хар кандай алохида олинган провинциал маданиятга хос эътиборли белги сифатида уртамиёналик хоссасини курсатади. Бу хосса, олимнинг фикрига кура, хар жойда ва умумий тарзда фаоллашмайди, балки узига хос феномен була олган "маданий учокда", маконда фаоллашади. Бу учок эса, олим тугридан-тугри Н.К.Пиксановдан иктибос келтиради - " маданий ходисалар ва намоёндаларнинг механик жамланиши булмасдан, балки уларнинг узаро узвий мустахкам бирлашиши, маълум даражада органик бирикишидан иборат"12 Айнан "маданият учокларида", провинциал тарихнинг кучланиш майдони сифатида, локал маданият узининг ифода, кайта яралиш, анланиш ва меросхурлик шаклларини топади.

"Маданий учок"-"культурное гнездо" концепти воситасида минтакавий маданият ва адабиётни урганиш жараёнида нафакат назария ва атаманинг узи фаоллашади, балки унинг талкини ва шархи чукурлашиб, кенгаяди. Таъкидлаш жойизки, замонавий адабиётшунослар, тарихчилар, файласуфлар ва бошкаларнинг утган асрнинг 20-йилларида пайдо булган концептга такроран мурожаат этишлари, яна эхтиёжга айланган атамани бутунлай янги назарий дискурсга жойлаш, шубхасиз концептни, замонавий илмий-концептуал рельеф-узгаришлар шарт-шароитида янги пайдо булган методологик йуналишлар ва модификациялар нуктаи назаридан талкин этиш такозо этилади.13

Хуллас, маколамизда рус адабиётшунос олими Н.К.Пиксанов концепциясига таянган холда айтилганларни шундай хулосалашимиз мумкин: келтирилган далил ва исботлардан маълум буляптики, у ёки бу улканинг, вилоятнинг маънавий хаётини, ижодкорларини жамлаган, жойлардаги ва умуммиллий адабий жараённинг асосий хоссаларини узида муъжассамлайдиган минтака адабиётини, адабий учокни, адабий мухитни урганиш нихоятда мухим ва зарур. Минтака адабиётини ёритиш, тахлил килиш, тизимга солиш, унинг узига хосликларини аниклаш инсоннинг уз миллий кадриятларини, кайси юрт, миллат, маданият ва худуд вакили эканлигини, мамлакатнинг маънавий хаётига

11 Инюшкин Н. М. Провинциальная культура: природа, типология, феномены: дисс. д. филос. н.- Саранск, 2005. -325 с.

12 Пиксанов Н. К. Областные культурные гнёзда: историко-краеведческий семинар. Введение в изучение, темы для культурно-исторических краеведных работ, систематическая библиография, руководящие вопросники. М. -Л., 1928. Эл.манба: search.rsl.ru>ru/record/01008829392-60 с.

13 Дергачева-Скоп Е. И., Алексеев В. Н. Концепт «культурное гнездо» и региональные аспекты изучения духовной культуры Сибири [Электронный ресурс]. URL: http://zaimka.ru/dergacheva-concept/ (дата обращения: 22.10.2022).

дахлдорлик хиссини англашида, унга хос миллият-менталитет билан яшашида биринчи даражали ахмият касб этади. Биз бу вазифани самаркандлик ижодкорлар, таржимонлар ижоди мисолида урганишга харакат килиб курамиз.Зеро, юртимиз зиёлилари, илмий-адабий доираларда доимий ишлатиладиган худуд ижодкорлари, адабий мухит, жойлардаги таржимонлар каби бир катор тушунча ва атамаларни илмий шархлаш хамда улардан амалда, назарий тадкиотларда асосли фойдаланиш даври аллакачонлар етиб келган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. "Областные культурные гнёзда" тушунчасини узбек тилига "вилоят маданий учоFи" тарзида таржима килишга карор килдик. Чунки рус тилидаги гнезда-уя, ин, уй жонворларга тегишли реалий хисобланади ва бу иборада кучма маънода кулланган. Биз уни учок тарзида берилиши уша реалийнинг ушбу контекстдаги маъносини айнан ифодалайди, деб хисоблаймиз. Барча таржималар узимизга тегишли - Муаллифлар.

2. Инюшкин Н. М. Провинциальная культура: природа, типология, феномены: дисс. ... д. филос. н. Саранск, 2005.- 325 с.-Узбек тилида нашр этилмаган асарлардан олинган иктибослар узимиз томонимиздан таржима килинган -А.Э.

3. Абдурахмовнов А. Самарканд адиблари.-Самарканд, 1978.; Юртни севмок иймондандир. Самарканд баёзи.1, 2 китоб.-Т.: Тафаккур бустони, 2011.; Саодати дусти.Баёзи шеърхо.-Т.: Янги китоб,2018.; Йулдошев Б. К,ашкадарё адиблари. Адабий портретларга чизгилар.- Т. Олтин нашр, 2020.; Самарканд мушоираси: Мангу бустоним Ватан.-Т.: Шаффоф, 2021. ва б.

4. Бахтин М. М. Формы времени и хронотопа в романе. Очерки по исторической поэтике // Бахтин М. М.

5. Вопросы литературы и эстетики. Исследования разных лет. М.: Художественная литература, 1975. С. 235.

6. Уша ерда.

7. Бурлина Е. Я. Мифы о провинциальной культуре // Российская провинция. 1994. № 1. С. 48-51

8. Дергачева-Скоп Е. И., Алексеев В. Н. Концепт «культурное гнездо» и региональные аспекты изучения духовной культуры Сибири [Электронный ресурс]. URL: http://zaimka.ru/dergacheva-concept/ (дата обращения: 22.10.2022).

9. Прокофьева И. О. Основные подходы и методы исследования региональной литературы, 2015. Эл. манба: www.gramota.net(gramota.net)-6 с.

10. Пиксанов Н. К. Два века русской литературы. М. - Пг.: Государственное издательство, 1923. -8 с. Эл.манба: search.rsl.ru>ru/record/01008829392-184 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.