Научная статья на тему 'ХИТОЙДА СЎНГГИ ЧИНГ СУЛОЛАСИ ДАВРИ ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШИГА ДОИР'

ХИТОЙДА СЎНГГИ ЧИНГ СУЛОЛАСИ ДАВРИ ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШИГА ДОИР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
30
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Чинг сулоласи / хитой адабиёти / шеърият / эволюция / анъанавий шеърият / замонавий шеърият / Qing Dynasty / Chinese literature / poetry / evolution / traditional poetry / modern poetry

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Очилов, Озоджон Мардиевич

Чинг сулоласининг сўнгги давр шеърияти қатор тадқиқотчи олимлар томонидан ўрганилаётгани сир эмас. Сўнгги йилларда кўплаб мутахассис ва олимлар бу муҳим даврга эътибор қаратиб, самарали натижаларга эришмоқда. Бироқ, бу шеърият ҳаракатига умумий баҳо бериш ва унинг хитой адабиёти тарихида тутган ўрнини аниқлаш ёки унинг ички тафсилотларини ўрганиш ва тартибга солиш билан боғлиқ тадқиқот ишлари олиб борилаётган бўлса-да, ҳали кўп баҳсли жиҳатлар ва тадқиқий бўшлиқлар мавжуд. Мақолада 20-асрда бу давр адабиёти борасида қилинган тадқиқотлар таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POETRY OF THE LAST CHING DYNASTY PERIOD IN CHINA TO BE RESEARCHED

It is no secret that the poetry of the late Qing Dynasty is being studied by several researchers. In recent years, many experts and scientists have been focusing on this critical period and achieving effective results. However, there are still many controversial aspects and research gaps, even though research is being conducted to give a general assessment of this poetry movement and determine its place in the history of Chinese literature or to study and arrange its internal details. An analysis of the literary research of this period in the 20th century is presented in this article.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙДА СЎНГГИ ЧИНГ СУЛОЛАСИ ДАВРИ ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎРГАНИЛИШИГА ДОИР»

ХИТОЙДА СУНГГИ ЧИНГ СУЛОЛАСИ1 ДАВРИ ШЕЪРИЯТИНИНГ

УРГАНИЛИШИГА ДОИР

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7336017

Очилов Озоджон Мардиевич

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Хитой филологияси" кафедраси доценти

Аннотация: Чинг сулоласининг сунгги давр шеърияти цатор тадцщотчи олимлар томонидан урганилаётгани сир эмас. Сунгги йилларда куплаб мутахассис ва олимлар бу му%им даврга эътибор царатиб, самарали натижаларга эришмоцда. Бироц, бу шеърият %аракатига умумий ба%о бериш ва унинг хитой адабиёти тарихида тутган урнини аницлаш ёки унинг ички тафсилотларини урганиш ва тартибга солиш билан боглиц тадцицот ишлари олиб борилаётган булса-да, %али куп ба%сли жщатлар ва тадциций бушлицлар мавжуд. Мацолада 20-асрда бу давр адабиёти борасида цилинган тадцицотлар та%лил цилинади.

Калит сузлар: Чинг сулоласи, хитой адабиёти, шеърият, эволюция, анъанавий шеърият, замонавий шеърият

Annotation: It is no secret that the poetry of the late Qing Dynasty is being studied by several researchers. In recent years, many experts and scientists have been focusing on this critical period and achieving effective results. However, there are still many controversial aspects and research gaps, even though research is being conducted to give a general assessment of this poetry movement and determine its place in the history of Chinese literature or to study and arrange its internal details. An analysis of the literary research of this period in the 20th century is presented in this article.

Key words: Qing Dynasty, Chinese literature, poetry, evolution, traditional poetry, modern poetry

Чинг сулоласининг сунгги давр шеърияти катор тадкикотчи олимлар томонидан урганилаётгани сир эмас. Сунгги йилларда куплаб мутахассис ва олимлар бу мухим даврга эътибор каратиб, самарали натижаларга эришмокда. Бирок, бу шеърият харакатига умумий бахо бериш ва унинг хитой адабиёти тарихида тутган урнини аниклаш ёки унинг ички тафсилотларини урганиш ва тартибга солиш билан боглик тадкикот ишлари олиб борилаётган булса-да, хали куп бахсли жихатлар ва тадкикий бушликлар мавжуд. Айникса, уша даврда бошланган шеърий эврилишлар билан замонавий янги шеъриятнинг вужудга келиши уртасидаги богликликни аниклашда, у хох ижобий хох салбий рол уйнаган булишидан катъи назар, буни тасдиклаш учун етарлича ва кучли далиллар керак. Бинобарин, шеърий эволюция ва унинг замонавий янги шеърият билан алокасини кайта аниклаш учун шеъриятнинг узига хос хусусиятлари ва узгаришларини тадкик килиш ва бу борада киёсий-тарихий, киёсий-типологик методларга суяниш зарур булади.

Хитой адабиёти тарихида катта бурилишга сабаб булган давр, 19-асрнинг охири ва 20-асрнинг бошларидаги адабиётни хитой олимлари турлича талкин килиб келишади. Бугунги антик адабиёт тарихига оид асарларнинг аксарияти бу давр адабиётининг узига хослигига бефарк муносабатда булиб, айримлари уни кадим адабиётнинг сунгги кисми сифатида

1 1840-1912 йиллар

420

бахолайди. Масалан, Ё Гуо-эннинг "Хитой адабиёти тарихи"2 асари яккол мисол. Айрим адабиётлар эса бу дарврни очикчасига адабиёт тарихидан бутунлай чикариб уни Якин ва Замонавий давр адабиётига кушиб юборилганини куриш мумкин. Гуо Юйхенг "Хитой кадимги адабиёти тарихи" 3 да Чинг сулоласи адабиётининг туртта давридан бирига киритилган ва унга алохида ургу берилмаганлиги кузатилади. Айрим замонавий адабиёт тарихига багишланган ишлар замонавий адабиётни тугридан-тугри 1917 йилдан, яъни "Маданият инкилоби" руй берган вактдан бошлашади. Ундан олдинги адабиёт билан узвий богланиш йук. Унгача булган 20-30 йиллик адабиёт инкилобнинг юзага келишида катта рол уйнагалиги эътибордан четда колдирилади. Хитой адабиёти тарихида 19-асрнинг урталаридан то 1919 йилгача булган оралик Якин давр адабиёти деб номланди, у ^адимги адабиёт билан Замонавий адабиёт уртасида "куприк" вазифасини утаган. Гуо Янли "Хитой Янги давр адабиётининг ривожланиш тарихи" асарининг сузбошисида шундай таъкидлаб утади: "Хитой якин давр адабиёти бу хитой кадимги адабиётининг ривожи ва нихоясидир, шунингдек замонавий адабиётнинг эмбриони хамдир, бу утмиш ва келажакни боглаш маъносига эгадир. Якин давр адабиёти хитой адабиёти тарихида ута мухим боскич хисобланади, 80-йилларда яратилган барча ижод наъмуналари шуни курсатадики, бу замон адиблари залолатга юз тутган миллат олдида туришди, Гарб маданияти хужуми остида булишди. Бу адабиёт огрикли, машаккатли тафакукур жараёнларида шаклланиб уйгонган, узгарган, янгиланган адабиётдир. Шундай эврилишларни бошдан кечирган булса-да, бу адабиёт хамон узининг юкори чуккисига кутарила олмади, дунёни хайратга соладиган натижалар курсата олганча йук. Бирок кадим адабиётдан замонавий адабиёт сари утиш жараёнидаги узига хос мураккаб адабий манзарани урганиш ута мухим илмий ахамиятга эгадир, нима булганда хам унинг траккиётидаги ютук ва камчиликлари тадкикотчилар томонидан пухта урганилиши ва хулосалар берилиши даркор"4. Гуо Янлининг юкоридаги фикрлари якин давр адабиётини илмий урганиш канчалик долзарб эканлигини, шунингдек хамон урганилиши ва хулосалар берилиши хамда тулдирилиши керак булган бушликлар борлигини курсатади.

Янги адабий инкилобдан куп утмай айрим адибиётшунослар якин давр адабиётига фавкулодда кизикиш билдиришганини кузатиш мумкин. Ху Ши 1923 йилнинг февралидан "Шэнбао" ( ) газетасида эълон килина бошлаган "Сунгги эллик йилликдаги хитой

адабиёти"5 очеркида 1872 йилдан кейинги Хитойда руй берган адабий жараёнлар хакида мулохаза юритади. Унда асосан 1917 йилдан бошланган адабиёт инкилобининг тарихий мохиятига купрок эътибор каратилган. Ху Ши якин давр адабиётининг инкилобгача булган даврини мумтоз адабиётнинг "сунгги овози" сифатида бахолади. Унинг наздида адабиёт албатта халк тилига яъни байхуага монанд булиши керак, халкка тушунарли булмаган адабиёт адабиёт эмас, шу нуктаи назардан бу давр адабиётининг энг катта ислохоти тил, ва у бевосита сиёсий ироданинг хам инъикоси эди. Ху Ши мумтоз тилда ёзилган адабиёт билан байхуа адабиёти уртасидаги муштараклик курмади, икки адабиётни кескин равишда улик ва тирик адабиётга ажратди. Унинг карашларида бирёкламалик яккол куриниб турса-да, ушу давр адабиётидаги эврилишлар мохиятини дадил курсатиб бера олди.

Ху Шидан сунг Чэн Зижаннинг "Хитой якин адабиётидаги эврилишлар" ва "Сунгги уттиз йилда хитой адабиёти"6 номли мухим академик ютуклардан иборат асарлари пайдо

2 ?ШЖ. «ФВ^^Ф» 2002, 460 W.

3 ШШ 1998, 312 w.

4 :ШШ^ШШ±,1990, 1 W.

5 356-357 W.

6 rn^m. ±Ш 2000, 701 w.

421

булди. У Ху Ши асарларидан таъсирланган, аммо унинг айрим хато карашларига кушилмаганлиги, чукур илмий мулохаза килиш оркали бу давр адабиётига объектив бахо беришга харакат килганлигини куриш мумкин. У якин давр адабиётини фаркли равшда 1898 йилдан бошланади деб хисоблайди, бу унгача булган вактда узгаришлар жуда секинлик билан амалга ошгани, айнан 1898 йилдан эътиборан том маънода узгаришлар бошланагани билан изохлайди. Чэн Зижан хитой адабиётининг сунгги уттиз йиллик тарихини адабиёт тарихининг узлуксиз, алохида ва умумий йуналиш сифатида куриб чикиш гоясини пухталик билан амалга оширди. У уттиз йиллик даврнинг шеърий олами хох янги мактаб булсин хох эски мактаб уларнинг хар иккаласи хам янгиликка интилиш йулидан борганлиги, янгилик яратиш учун ишлаш уларнинг умумий максади булган деб хисоблайди. Бу караш кескин ва холис булиб, янгилик излаш, узгаришга интилиш бу ижтимоий-маданий силкинишлар даврида адабий оламда содир булаётган эврилишларнинг умумий конуниятидир. Чэн Зижаннинг мана шундай карашлари кейинчалик куплаб тадкикотчилар учун гоявий йуналиш булганлигини куриш мумкин.

Жу Зичэнг "Хитой янги адабиёти тизими - Шеърият" асарининг киришида7 шеърият инкилоби хамда замонавий янги шеърият уртасидаги узвий муносабатларни аник курсатиб берди. Бу даврда ижод килган шоирларнинг индивидуаллиги, уларнинг шеъриятга олиб кирган янгилиги хамда камчиликлари хакида тухталади. Унинг фикрича, хитой адабиётида хусусан шеъриятда булаётган узгаришлар асосан Америка ва Европа адабиётининг таъсирида руй берди, айникса бунда Америка импрессионизмининг урни катта. Шунингдек, янги шеъриятнинг мухим асоси сифатида байхуадан кенг фойдаланиш бошланган булсада, купгина шоирлар шеъриятга гарб тилларига хос грамматикани сингдиришга харакат килишаётгани хам таъкидланган.

Гуо Моруо Ху Ши сингари мумтоз шеъриятга кескин карши булиб, бор кучи билан янги шаклдаги шеъриятни куллаб кувватлайди. Шеърда хислар эркин сузиши керак деб хисоблайди, мумтоз шеърият узининг катъий ва мураккаб талаблари билан уни кишанлаб ташлайди, бу кишанлардан кутилишнинг ягона йули янги шаклдаги шеърият эканлигини таъкидлайди. У янги шеъриятнинг тимсолида эркинликни, озодликни куради, унга ва эскиликка бархам берилгандагина эришиш мумкин деб хисоблайди. 8

20-асрнинг 80-йилларига келиб хитой адабиётшунослигида туб бурилиш даври булди. Адабиёт тарихи, хусусан замонавий адабиётнинг юзага келиши буйича янги карашлар уртага чика бошлади. Бир катор тадкикотчилар замонавий адабиётнинг пайдо булиш манбалари ва тенденцияларини кайта куриб чиккач сунги Чинг даври адабиёти (1840-1917)га кизикиш кайта уйгонди. Бу борада Чэн Пингюан9, Лю На10, Ванг Дэвэй11 , Чян Жэнганг12, Янг Лянфэн13 каби куплаб олимлар уз тадкикотларини олиб боришди. Уларнинг тадкикот натижаларига назар ташлайдиган булсак, Чинг сулоласининг сунгги йилларидаги адабиёт замонавий адабиётнинг пайдо булишидаги ахамиятини, эврилишларнинг мохиятини осон илгаймиз. Бу нафакат замонавий адабий тадкикотлар микиёсини кенгайтиради, балки

TOJ^, 1935, 5 И.

"¡Ш^ЙШ^т.^Й.^Ш^ШШ.^^ЖЖ/ХЛШШЖй ' 1982, 58-59 И.

:±ШЛЙШШ±, 1988 Щ, 326 И; Ш-

f.^Ä 1989 Щ, 301 И.

10*Щ: ШШ-^:ФВАйА^ЖМ±, 2010, 377 И.

-2005, 440 И.

12ШШ: 20 «З^ША^Ш^. 1998, 715 И.

ШШШУ^. ФВЩШ^А^ША :Ш\ШШМ±± 2018, 477 И; 2003, 321 И.

хозирги ва келажакдаги замонавий адабиёт тадкикотларини олиб бориш ва адабиёт тарихини ёзиш учун мухим манбалар булиб хизмат килади. Сунгги Чинг сулоласи даври прозалари устида ишлаган купчилик олимларнинг, хусусан Чэн Пингюаннинг илмий ютукларини куриб чикиш оркали шунга амин булиш мумкин-ки, бу давр романларининг эврилиш траекторияси ва узига хос хусусиятлари батафсил ёритиб берилган. Тайванлик олим Ванг Дэвэй ва Чян Жэнгангларнинг ишлари хам бундан мустасно эмас. Лю На ва Янг Лянфэн каби олимлар юкорида санаб утилганлардан кисман шеъриятга хам эътибор каратгани билан фаркланади. Бирок, замонавий адабиётнинг юзага келишида шеъриятнинг урни, унда руй берган узгариш жараёнларига тухтанилмайди.

Кейинги пайтларда сунгги Чинг даври шеърияти ва замонавий янги шеърият муносабати буйича хам бир катор илмий тадкикот ишлари олиб борилганлигини куриш мумкин. Бу хакда кейинги маколамизда батафсил тухталамиз

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. ШВШ. «ФВЖ^Ф» ЛЙЖ¥ШШ±, 2002, 460 W.

2. шт. «ФВ^Ж^Ф» : 1998, 312 W.

3. 1 W.

4. £Ш.г+¥ЖФВ;гЖ^даЖШЬм:ЛКЖ^ЩМ±,1998:356-357 W.

5. Ж^М- ФВШ^Ж^МЙ-ЙЙН+^ФВЖ^Ф. : 2000, 701 W.

6. ^ёЖ.ФВЙЖ^^Ш^Ш^ВД TOJ^, 1935, 5 W.

7. штяшшжшшшшм^ршш: ■ 1982.58-59 w.

8. Ж¥Ш: ФВФЩЩ^ШМ ' ±М : ' 1988 326 W : /ШФ, 1989 301 W.

9. тш шм—^ж^шмгишютш^. ^ьж : фвлй*^ШШ± 2010,

377 W.

10. ^Ш: ШШШШ4-ШШЧЙ«. : 2005, 440 W.

11. ШМ: 20 ШйФШ^^Шт 1ЬЖ:Ш№±±, 1998, 715 W.

12. ШШША 1ЬЖ : ШШШ± 2018, 477 W; ШШ^И : ФВ

2003 , 321 W.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.