Научная статья на тему 'ХИТОЙ ЯНГИ ШЕЪРИЯТИ ВА БУДДАВИЙЛИК'

ХИТОЙ ЯНГИ ШЕЪРИЯТИ ВА БУДДАВИЙЛИК Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
41
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Буддавийлик / шеърият / Дзен шеърияти / шеърий ислоҳотлар / муқаддас китоблар / Буддизм / поэзия / дзен-поэзия / поэтические реформы / священные книги

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — О. Очилов

Мақола Буддавийлик динининг хитой адабиётига, хусусан шеъриятига таъсири, буддавийлик муқаддас китобларидаги дҳармаларнинг ўзига хослиги, уларнинг янги жанр сифатида юзага келиши, Танг сулоласининг сўнгги ва Сунг сулоласининг бошланғич даврларида кенг тарқала бошлаган “Дзен шеърияти”нинг ўзига хос хусусиятлари ҳамда буддавийлик ғоялари ва маданиятини тарғиб қилувчи шеъриятнинг 19-аср охирларидаги ҳолати ҳақида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КИТАЙСКАЯ НОВАЯ ПОЭЗИЯ И БУДДИЗМ

В статье рассматриваются влияние буддизма на китайскую литературу, особенно на поэзию, уникальность дхармы в буддийских писаниях, их появление в качестве нового жанра, особенности поэзии дзэн, начавшей распространяться в период поздних и ранних династий Сун, распространение буддийских идей и культуры, о состоянии поэзии в конце 19 в.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ЯНГИ ШЕЪРИЯТИ ВА БУДДАВИЙЛИК»

Builders of The Future SJIF-2022-5.752

BUILDERS OF THE FUTURE

journal homepage:

https://kelajakbunyodkori.uz/

CHINESE NEW POETRY AND BUDDHISM

O. Ochilov

Associate Professor

Tashkent State University of Oriental Studies Tashkent, Uzbekistan

_ABOUT ARTICLE_

Key words: Buddhism, poetry, Zen Abstract: The article is about the influence of poetry, poetic reforms, holy books Buddhism on Chinese literature, especially poetry,

the uniqueness of the verses in Buddhist scriptures, their emergence as a new genre, the peculiarities of Received: 02.06.22 Zen poetry, which began to spread in the late and

Accepted: 04.06.22 early Sung dynasties as well as about the state of

Published: 06.06.22 poetry in the late 19th century, which promoted

Buddhist ideas and culture.

ХИТОЙ ЯНГИ ШЕЪРИЯТИ ВА БУДДАВИЙЛИК

О. Очилов

Доцент

Тошкент давлат шарцшунослик университети Тошкент, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Буддавийлик, Аннотация: Макола Буддавийлик шеърият, Дзен шеърияти, шеърий динининг хитой адабиётига, хусусан ислохотлар, мукаддас китоблар шеъриятига таъсири, буддавийлик мукаддас

китобларидаги дхармаларнинг узига хослиги, уларнинг янги жанр сифатида юзага келиши, Танг сулоласининг сунгги ва Сунг сулоласининг бошлангич даврларида кенг таркала бошлаган "Дзен шеърияти"нинг узига хос хусусиятлари хамда буддавийлик гоялари ва маданиятини таргиб килувчи шеъриятнинг

_19-аср охирларидаги холати хакида._

КИТАЙСКАЯ НОВАЯ ПОЭЗИЯ И БУДДИЗМ

О. Очилов

Доцент

Ташкентский государственный университет востоковедения

Ташкент, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Буддизм, поэзия, Аннотация: В статье рассматриваются дзен-поэзия, поэтические реформы, влияние буддизма на китайскую литературу, священные книги особенно на поэзию, уникальность дхармы в

буддийских писаниях, их появление в качестве нового жанра, особенности поэзии дзэн, начавшей распространяться в период поздних и ранних династий Сун, распространение буддийских идей и _культуры, о состоянии поэзии в конце 19 в.

КИРИШ

19-аср охирларига келиб Хитойда буддавийлик шеърияти уша даврда бошланган шеърият инкилоби билан хамоханг тарзда тараккий этишга харакат килди, лекин бу бевосита кадимдан ривожланиб келаётган анъанавий буддавийлик шеърияти билан боглик эди. Буддавийлик дастлаб уз таълимотларини ёйишда одатда киска дхармалардан (ЩЩ) фойдаланган булиб, улар ёдлаш учун кулай, огиздан-огизга утиб юриш учун мулжалланган. Бундай шеърият бугинларнинг киска-чузиклиги, уларнинг жойлашиш урнига кура бир-биридан фарк килувчи хар хил турларга ажралган. Умуман айтганда, Буддавийлик шеърият тизими ретмик улчовга асосланган эди.

АСОСИЙ ЦИСМ

Буддавийликнинг аксарият мукаддас китоблари шеърий шаклдаги дхармалардан иборат булганлиги сабаб, улар хитой тилига таржима килиниш жараёнида Хитойнинг мавжуд анъанавий шеърияти билан тугридан-тугри узвий муносабат содир булди. Бирок, китобларни таржима килиш халкалай адабий ижоддан фаркланади, асл манбанинг мазмуний ва шаклий чекловига дуч келади, дхармаларнинг таржимаси хитойча шеърий шаклга эга булсада, мазмун жихатдан анъанавий шеъриятдан кескин фаркланиб турган. Дхармаларнинг асосий мазмуни асосан буддавийликни таргиб килиш ва Буддани мадх этишдан иборат булиб, бир кисм дхармалар лирик, прозаик, фалсафий ва бошка хусусиятларга эга, максад кенг оммани жалб килиш булганлиги сабаб тил жихатидан огзаки нуткка якин булган. Буддавийлик мукаддас китоблари Хитойга кириб келгандан сунг йирик микдордаги кулидан шеър ёзиш келадиган рохиблар дастлаб таклидан ижод килишди, кейинчалик хитой анъанавий шеъриятининг хусусиятларини сингдиришда ва янгича шаклдаги узига хос услубни яратишга киришди. Шу билан бирга айрим катта рохиблар Будданинг буюк фазилатларини дхармалар шаклида ифодалашга хдракат килишар эди. Баъзан дхармалар ва шеърият уртасидаги катъий фаркларни англаш мушкул. Танг сулоласининг машхур рохиби Ши Дэ шундай деган эди: "Менимча шеър бу шеърдир, баъзилар уни дхарма деб атайдилар. Шеър билан дхарманинг фарки йукдир, укилаётганда диккат килмок даркор". Бунда хитой шеъриятининг дхармаларга

услуб, мазмун, образлар тизими, тил, стилистик ва бошка бир катор жихатлардан улкан таъсири бор. Шу тарика дхармалар ривожланиб бориб аста-секинлик билан мустакил жанрга айланди. Танг сулоласининг сунгги ва Сунг сулоласининг бошлангич даврларида кенг таркалган "Дзен шеърияти" ("Ш^" - одатда медитация учун яратилган куйлашга мулжалланган шеърлар) хам Буддавийлик шеъриятнинг бир кисмига айланди. Шундай шеърлардан бири куйидагича мазмунга эга :

XШg

ЯШЗ НШЗ

Ш* ХШ&т-Ш»

!

Осмон йукдир, ер хам йук. Улар орасида утмокда умр.

^уёш йукдир, Ой хам йук. Шаркдан Еарбга кутарган кимдир?

Олтин хам йук, кумуш-да йукдир. Улгач хеч ким кулида йукдир.

Хотининг йук, боланг хам йукдир. У дунёга кетганингда ёнингда йукдир.

Томинг йукдир, даланг хам йукдир. ^улдан кулга утгани купдир.

Гарбга кара, Шарк томонга бок. Умринг худди арига ухшар.

Йигдинг, асал килдинг. Ташвишга йуликсанг, хеч ваконг йукдир.

Манжурлар бошчилигидаги Чинг империясининг сунгги даврларига келиб "Шеърият инкилоби" ("Щ^^^") шиори остида мавжуд анъанавий шеъриятда кенг ислохотлар утказиш харакати бошланди. Дастлаб Лянг Чичао, Ся Цэнзуо, Тан Сэтонг тез-тез Пекинда йигилишиб шеърятни ислох килиш буйича мухокама ва мунозаралар утказиб туришган. Бу оким шеъриятнинг асосий хусусиятларидан бири шеъриятга "янги отлар"ни яъни от суз туркумига оид янги лексикани олиб кириш оркали бошка окимлардан фаркланиб туришга уринишда эди. Улар асосан Буддизм, Конфуцизм ва Христианликнинг мукаддас китобларидан олинган сузлардан фойдалана бошлашди. Бундай сузлар хитой тилига асосан фонетик жихатдан узлашган хамда рамзий маънога эга эканлиги билан махсус изохларсиз тушуниш мушкул булган. "Янги билим шеърияти"ни тушуниш кийин булсада, бу оким етакчилари мураккаб сиёсий, маданий, тарихий вазиятга карамасдан тинимсиз равишда фикр эркинлигига, янги гояларини илгари суришга интилишарди. Шунингдек, Буддавийлик маданиятининг таъсири бир катор замонавий ёзувчиларнинг асарларида гоявий жихатдан намоён булади. Мисол учун, Лу Сюн, Жуо Зуожен, Зонг Байхуа, Гуо Можуо, Лао Шэ, Юй Дафу, Суй Дэшан, Фэй Минг,

Жу Шуанг, Фэнг Зикай ва бошкалар. Айнан буддавийлик маданиятини таргиб килувчи, янгича шаклда ижод килувчи, "Дзен шеърияти"анъаналарини замонга мословчи шоирлар гурухи кузга ташланмайди. Уша даврнинг машхур шоирларидан Су Манжу ва Ли Шутонглар кейинчалик унга мурожаат килган булсаларда, улар ёзган шеърлар хамон анъанавий шаклда эди. Янги шеърият буйича бошланган ислохотлар дастлаб "маърифатпарварлик" гояси остида бошланган булсада, бирок хаддан ортик даражада анъанавий маданиятни рад этиш, илмий ва рационал танкидчиликни дастак килиб, уни маърифатчилик гояларини таргиб килиш воситасига айлантириш "гоя гузалликдан устун" консепциясининг шаклланишига олиб келди. Буни Лянг Чичаонинг хотираларидан англаш кийин эмас: "Биз биргаликдаги фаолиятимиз даврида олдинги илм ахлига карши булдик, уларга хайрихох булмадик, балки улардан нафратландик...Биз уша пайтларда Хитойнинг Хан сулоласидан кейинги илми аркони мутлако керак эмас, хорижнинг илми маъкул, деб хисоблардик. Модомики, бизга Хан сулоласидан кейинги давр керак эмас экан, унгача булган барча дин ва фалсафий окимларнинг мукаддас китоблари ва мутаффакирларининг илмий меросини дастурил амал килиб олдик; хориж илми маъкул дея хисобласада, уни тушунмас, укий олмас эдик, бор-йуги бир нечта диний таржима китоблар булиб, уларни бебахо курар эдик. Бунинг устига бизнинг субъектив гояларимиз — дин булиб дин булмаган, фалсафа булиб фалсафа булмаган, фан булиб фан булмаган, адабиёт булиб адабиёт булмаган галати ва абсурд гояларимиз келиб кушилди. Юкорида санаб утилган барча унсурлар узаро коришиб "Янги билимлар шеърияти" деб аталмиш харакатни ташкил килди" . Диний-фалсафий мазмунга берилган бу харакат янгиликка интилаётган авангард ёшлар томонидан кабул килинмади ва у секин асталик билан уз ахамиятини йукота борди. Шундай булсада, айрим кам сонли ширлар ислохотларнинг мазмунини англаган холда буддавийлик маданиятини таргиб килувчи шеъриятни миллий кадрият сифатида саклаб колишга, анъанавийлик ва замонавийлик орасидаги олтин урталикни топишга харакат килишди ва бу йуналишда бир катор шеърлар ижод килинганлиги маълум. Шу йусинда бу каби шоирлар хам алохида услуби билан шеърият ислохотларига уз хиссаларини кушишди деб айтишимиз мумкин.

ХУЛОСА

Х,озирги вактга келиб Хитойда Буддавийлик маданияти таргиботининг мухим ташувчилари сифатида бир катор журналлар фаолият юритиб келмокда. Бу унинг адабиёт ва шеърият билан якинлигига бевосита таъсир килади. Илмий тадкикотларга мулжалланган академик журналлар билан бир каторда кенг оммага мулжалланган дхармалар таргиботи билан хам шугулланувчи журналлар мавжуд. Бундай журналларнинг бир жихати эътиборга молик: бундай журналларда асосан анъанавий шаклда ёзилган дхармаларга куп урин берилади. Бунинг сабаби сифатида мумтоз услубда ёзилган шеърлар хажман киска булиб кам

Builders of The Future ISSN: 2181-2705

жой эгаллайди ва yларни тартибга келтириш осонлиги кyрсатилади. Масалан, 2001 йилда ((^ ШШШ} ("Гуандун буддизми") жyрналининг бир сонига 14 та мумтоз ва 2 та янги шаклдаги, 2002 йилда 114 та мумтоз ва 10 та янги шаклда ёзилган шеърлар киритилган. Мумтоз ва янги шаклдаги шеърларни микдор жиxатдан эмас балки мутаносиблик юзасидан киёслаганда Усиш тендинцияси кузатилади. Анъанавий шаклга xозир xам купрок мурожаат килинаётгани бевосита мумтоз буддавийлик рyxини чукур xис килиш билан боFлик булиб унинг моxиятини чукуррок англашга интилиш инъикоси булиши мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ 1. Academic Journal Elektronic Publishing. ШП^^

ffi^-U. Ш162Ж.

3. 1924^4^ 29 0O

4. ïM^:№№i#'MW//China Academic Journal Elektronic Publishing. ШП^^

ffi^-U. Ш162Ж.

5. Karimova, N., Sadibekova, B., & Usmonova, S. (2021). The Roads of Central Asia-to the History of Buddhism. TJE-Tematics journal of Education, 6.

6. Usmanova, S., & Rikhsiyeva, G. (2017). Intercultural Communication. Tashkent State Institute of Oriental Studies.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.