Научная статья на тему 'АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ'

АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

335
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шеърият / ўзбек лирикаси / сохтакорлик / қуруқ шиорбозлик / инжа туйғу / инсон қалби / индивидуал қобилият / интеллект / симфония / ватан / она табиат / тил софлиги / миллат манфаати / самимият / ҳақиқат / poetry / Uzbek lyrics / forgery / dry rhetoric / instinct / human heart / individual ability / intellect / symphony / homeland / mother nature / purity of language / national interest / sincerity / truth

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — А. Р. Давлатова, М. А. Ҳайитова

Мақолада Абдулла Орипов табиатан шоир эди, шоир улғайган макон ҳам унинг туйғуларини камол топиб боришига. Шу баробарида, унинг шеъриятга бўлган муносабати шаклланиб борди. Абдулла Орипов ўзига хос истеъдод соҳиби бўлиш билан бирга, бу соҳада етарли илмий ва амалий билимларни эгаллаши зарур эди. Шу мақсадда шу соҳа вакиллари бўлган улуғ устозларга маънавий шогирдликка тушди ҳамда катта ҳаѐт тажрибасидан фойдаланди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PLACE OF ABDULLA ARIPOV'S POETRY IN UZBEK LITERATURE

In the article, Abdulla Aripov was a poet by nature, and the place where the poet grew up was full of his feelings. At the same time, his attitude towards poetry was formed. Abdulla Aripov, in addition to having a unique talent, had to acquire sufficient scientific and practical knowledge in this field. To this end, he became a spiritual disciple of the great teachers of the field and benefited from his vast life experience

Текст научной работы на тему «АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИНИНГ ЎЗБЕК АДАБИЁТИДА ТУТГАН ЎРНИ»

АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕЪРИЯТИНИНГ УЗБЕК АДАБИЁТИДА ТУТГАН

УРНИ

А. Р. Давлатова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика института филология фанлари

номзоди

М. А. Х,айитова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика института магистранти

ANNOTATSIYA

Маколада Абдулла Орипов табиатан шоир эди, шоир улFайган макон хам унинг туЙFуларини камол топиб боришига. Шу баробарида, унинг шеъриятга булган муносабати шаклланиб борди. Абдулла Орипов узига хос истеъдод сохиби булиш билан бирга, бу сохада етарли илмий ва амалий билимларни эгаллаши зарур эди. Шу максадда шу соха вакиллари булган улуF устозларга маънавий шогирдликка тушди хамда катта хает тажрибасидан фойдаланди.

Калит сузлар: шеърият, узбек лирикаси, сохтакорлик, курук шиорбозлик, инжа туЙFу, инсон калби, индивидуал кобилият, интеллект, симфония, ватан, она табиат, тил софлиги, миллат манфаати, самимият, хакикат.

THE PLACE OF ABDULLA ARIPOV'S POETRY IN UZBEK LITERATURE

A. R. Davlatova

Candidate of Philological Sciences, Chirchik State Pedagogical Institute

M. A. Hayitova

Master of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

In the article, Abdulla Aripov was a poet by nature, and the place where the poet grew up was full of his feelings. At the same time, his attitude towards poetry was formed. Abdulla Aripov, in addition to having a unique talent, had to acquire sufficient scientific and practical knowledge in this field. To this end, he became a spiritual disciple of the great teachers of the field and benefited from his vast life experience.

Keywords: poetry, Uzbek lyrics, forgery, dry rhetoric, instinct, human heart, individual ability, intellect, symphony, homeland, mother nature, purity of language, national interest, sincerity, truth.

КИРИШ

ХХ асрнинг урталари узбек лирикаси давр шеъриятида алохида ахамиятга эга. Негаки, сохтакорлик, курук шиорбозлик давом этаётган тарихий бир шароитда инсон кунгли, калбида кечаётган инжа туйгуларни айта олиш улкан ходиса эди.

Миллий адабиётимизнинг фидойиларидан булган Абдулхамид Чулпон ва Фитратлар бошлаб берган янги тизим, самимий мисралар, инсон калби манзараси инкишофини максад килган сатрларга эга вазн кейинги шеърият табиатини белгилашда мухим омил булиб хизмат килди. ХХ аср узбек адабиёти ижод оламига уз сузи, овози билан бетакрор, фавкулодда истеъдодга эга булган бир гурух шоир ва адибларни маънавиятимиз ривожи учун энг зарур вактда такдим этди.

Абдулла Орипов мана шундай шоирлар сирасига киради. У шеърият билан бирга усди, улгайди. Худди туйгулари камол топиб, чунглашиб боргани каби адабиётга караши, унинг масалаларига муайян муносабати хам шаклланиб борди. Х,ар бир одам узига хос индивидуал кобилият ва интеллект сохиби. Лекин бунинг узи етарли эмас. Одам маълум сохада муайян натижага эришиши учун албатта илмий ва амалий мактабларни утамоги лозим. Абдулла Орипов мана шу мактабни улуг устозларга маънавий шогирдликка тушиш, колаверса, хаёт тажрибаси ёрдамида утади. Республикамизнинг биринчи президенти И.А.Каримов Узбекистон Давлат мадхиясининг мухокамасига багишланган мажлисда: "Абдулла Ориповдек шоирлар юз йилда бир марта дунёга келади" [1], деб айтган эди.

Шоир ижод оламига кириб келган илк даврларданок сузга, бадиий ижодга юксак хурмат ва ута эхтиёткорлик билан ёндашган. "Абдулла Орипов ижодида хар бир суз узукка куйилган куздек нурланиб, мазмун билан уйгунлик хосил килади. ^ар бир шеър симфония, унинг уз нотаси бор. Бу шеърларнинг яна бир хусусияти шуки, чакмокканддек тил остида олиб юрсангиз, таъми чикаверади. Окибатда бу шеърлар ихтиёрсиз ёдда колади [2]."

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Абдулла Орипов лирикасини урганиш, шеърларининг биографик асоси ва ижодкор шахсий кечинмаларининг узаро алокалари чегарасини аниклаб олиш, ундаги маънавий-рухий кувватларни укиш ва укиш, хаётий, фалсафий хулосалардан ибрат олиш бугунги авлод тарбиясида мухим ахамиятга эга.

Шоир бадиий адабиётга кириб келган илк кунлардан бошлаб, Ватан, она табиат, тил софлигини сакдаб колишга доир мавзуларни каламга олди. Дастлабки шеърларидан тортиб, то умрининг сунгги дамларида ёзилган асарларининг барчасида ифодаланган миллат манфаати, самимият, хакикатга хизмат килиш каби тушунчалар шоир хаётининг бош аъмоли эканлигини курсатиб турибди. Шоир умрининг сунгги йилларида хасталик туфайли хориж шифохоналарида даволанди. Лекин уша огир дамларида хам бир лахза булса-да шеъриятдан узоклашмади. Масалан, "Уммон буйидаги уйлар" шеъри йирик хажмда яъни 80 мисрадан иборат. Бу шеър 2015 йил 1 сентябрда ёзилган булиб, ватанимиз мустакиллик байрамига багишловдир. Шоир гарчи жисман огриклар исканжасида булса хам, калбан юртидан бир лахза хам айро тушмаганини гувохи буламиз.

Менинг куз унгимдан уар лауза, уар дам

Асло кетган эмас юртим жамоли.

Узоц бу уммонда сузиб юрсам уам,

Юзимга урилди гуё шамоли.

Гохо тиг тагида туриб хам ватан келажаги ва равнаки борасида уй суриш улкан жасоратдир. Яратгандан умид килганда хам уз саломатлиги эмас, балки Ватани келажаги борасида утинди.

Бир умр курашдик орзулар учун,

Хавойи суз айтиб, уртама жонни.

Дунё карвонининг бошида бир кун

Курсам етарлидир Узбекистонни[3].

Шоир хар жабхада мукаммалликни куришни орзу килади, дунёда инсоф, мехр, диёнат, адолат, виждон каби матлаблар тобора ноёблашиб бораётганлигидан ташвишга тушади. Инсонни бадиий-фалсафий талкин килиш шоир ижодида инсон талкинининг характерли хусусиятини ташкил этади.

НАТИЖАЛАР

"Шеър - рухий холат махсули. Рух ва тафаккур бирлашган жойда шеър пайдо булади. Шеърнинг тугилиши акс-садога богликдир. Мияда мувозанат бузилдими, унинг акси ё ижобий, ё салбий шеърни яратади. Физика фанидаги мусбат ва манфий зарядларга ухшаш булади. Адибда таассурот, карама каршилик кучли булганда ажойиб шеърлар тугилади"[4]. Ижодкор хаёт йулидаги динамикасини, тарихий ва шу билан бирга гинетик томондан кузатишга ёрдам берувчи усуллардан бири биографик метод хисобланади.

Дархакикат, шоир хаётида руй берган яхши ходисалар ёхуд драматизмга бой вокеликлар ана шу кайфиятни ифода этувчи шеърлар яралишига замин тайёрлайди. Биографик методнинг максад ва вазифасига ижодкор тарихи ва унинг иш фаолияти билан боглик булган ходисаларни урганиш киради. Биографик метод асосида, урганилаётган шахс ва уни ураб турган атроф-мухит таъсири ётадики, асарни тахлил ёки талкин этиш жараёнида унда акс этган вокеа ходисалар, ё булмаса кахрамонлар характери аслида уз хаётида учратган кимсалар характери билан узвий боглик булиши мумкин.

Менинг битта армоним бор,

Кимлигинг билмай,

Сен уацингда чицармасин биров хулоса.

Лекин юзсиз рацибларинг андиша цилмай,

Титкилайди таржимаи уолингни роса [5].

Бу мисралар хам лирик кахрамон шахсий хаётига алокадор дея айта оламиз. Негаки атрофидаги айрим кимсаларнинг лирик кахрамонга берган озори, баъзи пайтларда тирнок остидан кир кидиришлар бу каби мисраларнинг тугилишига замин хозирлагандир балки. "Адолат" деб номланган юкоридаги шеърда хасадгуйлик кораланади. XXI аср узбек одами нега бу холатга тушиб колганидан хайратга тушади. Билиб-билмай бошка бир инсонга тош отиш, нафс ва мансаб илинжида бегунох одамни бадном килиш одати муаззам аждодларимиздан колмаган эди-ку? Рух ва жисм эхтиёжи орасидаги мезоннинг посангисини нега бошкара олмаяпмиз? Нега хар бир одам бугунга келиб уз килмишига жавоб бера олмай колмокда? Шоир бу каби уйлар каршисида рухан эзилса-да, лекин хасад ва бадбин кимсалар килмишидан анча баланд эканини, бу холатни такдирдан деб кабул килиш анча яшаш учун осонрок кечишини мана бу сатрлар оркали курсатиб беради:

Ташна чогинг намакобни узатса тацдир,

Дейсан, ушбу ишорада маъно бор, катта.

Балки сувни ичолмассан, лекин барибир,

Шукроналар айтмогинг шарт дилдан, албатта.

"Инсон болалари бир сайёрада истикомат килар эканлар бир-бирларидан ниманидир урганишлари шарт. Бир-бирига хасад билан эмас, хавас билан карашлари лозим.

МУХОКАМА

Мен "Уммон орти илхомлари" туркум шеърларни ёзар эканман, хаёлимда хар лахза мана шундай огрикли саволлар утиб турди. Купгина шеърларимда шу

каби мавзуларга ишоралар мавжуд "- деб эътироф этган эди шоирнинг узи. Инсониятни тоза имон, тугри йул мукаррар гунохдан асраб колишига даъват этади.

"Умримиз йуллари" шеърида уз хаёт йулига назар ташлайди. Шеърни ретроспектив тахлил килсак, шоир хаёти, шеърларининг психобиографик асосига замин хозирлаган вокеликларни хис килгандек буламиз. Босиб утган умр йули сунгида чикарган хулосаларини фарзандига баён килар экан, бу шоирнинг хаётий фалсафаси эканига амин буламиз.

Углим, фацатгина Хацнинг йулин тут,

Мудом эзгулик деб цилгин ибодат.

Бир кун бу синовлар булгайдир унут,

Буюк иродангга таянгин фацат.

Бу шеър шоир вафотидан атиги беш ой илгари ёзилган. Хдкикий биографик тадкикот юзага келиши учун тадкикотчи ижодкор рухиятига кириши, уни турли кирраларини курсата билиши, бу инсонни харакат килишига, гапиришига, нафас олишига мажбур этиши, энг мухими, уни оила даврасида, узига хос одатлари билан тасаввур эта олиши лозим" [6].

Демак, юкоридаги шеърни биографик жихатдан тадкик этар эканмиз, ^аёт деб аталган катта даргохга одам булиб келиш осон, лекин Инсон булиб колиш накадар мушкул эканига шоир ишора килгандек булади. Яъни бу дунёда хакикий яшаш ва кун куриш каби тушунчалар гарчи уйгун келса-да, аслида бошка-бошка эканини таъкидлайди. Яшашнинг маъноси турли синовлар каршида мардона туриш чинакам инсонийлик, бойлик ва хашамат илинжида узлигидан воз кечиш, мустахкам хаётий тамойилга эга булмаслик окибатида дуч келган нагмага уйнаб кетавериш хаётнинг мувозанатини бузиб юборадиган фожеа эканлигини таъкидлайди. Шоир шунинг учун ён атрофидаги вокеаларга бефарк карамайди. Миллат дардини узиники деб билади. Айрим нопок хислатларга дучор булган кимсалар килмишидан ранжийди. Бу шахсий кечинмалар фонида эмас, балки умуммиллий, умуминсоний идеаллар орзуси билан уйгун келади. Ана шу тахлиллар шоирнинг бутун борлиги, ижоди йуналиши самимият, адолат, инсонпарварликка айлана борганидан далолат беради.

ХУЛОСА

Шоир лирикасининг деярли барчаси психобиографик асосга эга деб айта оламиз. Лекин уз навбатида уларни шунчаки шахсий кечинма деб кабул

килмаслик керак. Чунки у одамзотнинг бир ютугидан кувонса, бошкасидан ранжийди. Биз авлодлар эса буюк ижодкорлар фалсафий хулосаларидан ибрат олишимиз, адабий меросини англашиимиз ва амал килишимиз керак.

REFERENCES

1. Иктибос куйидаги манбадан олинди: А.Орипов. Адолат кузгуси.-Т.: "Адолат" 2005 йил.

2. Озод рух фалсафаси. И.Ганиев, Н.Афокова. Т., "Фан" нашриёти.

3. Орипов А. Танланган асарлар. Гафур Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. - Т., 2016, 221-бет

4. "Гузаллик касри"// "Совет Узбекистони", 1989 й. 20 сентябрь.

5. Орипов А. Танланган асарлар. Гафур Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. - Т., 2016, 278-бет.

6. Узок Журакулов. Худудсиз жилва. Т;. "Фан" нашриёти 2006 й. 22-бет.

7. Абдулла Орипов ижодий концепциясида миллий маънавият масаласи. УзМУ хабарлари. - Тошкент, 2018, - № 1/3 Б. 395-399

8. "Шеъриятнинг мангу кушиги" "Конституция - инсон хукуклари ва эркинликларининг кафолати" мавзуидаги илмий-амалий анжуман материаллари. ТВЧДПИ . 2019. 29-31 бетлар

9. "Абдулла Орипов лирикасида диний-маърифий тушунчалар талкини". Тил, адабиёт ва тарих масалалари. Илмий маколалар туплами. 2019 й.

10. Абдулла Орипов лирикасининг психобиографик тадкики (2009-2016 йиллар шеърияти мисолида). "Баркарор ривожланишда узлуксиз таълим: муаммо ва ечимлар" Халкаро илмий-амалий анжуман илмий ишлар туплами. Том 1. Чирчик, 2019, 71-73 бетлар

11. Алишер Навоий лирикасида кадимги туркий сузлар. "Шарк юлдузи" журнали. 2020 йил, 8сон

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.