Научная статья на тему 'АСЛИЯТ ВА ТАРЖИМАДА ҚИЁСИЙ ТИПОЛОГИК ВОСИТАЛАРИНИНГ ЎРНИ'

АСЛИЯТ ВА ТАРЖИМАДА ҚИЁСИЙ ТИПОЛОГИК ВОСИТАЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
104
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компаративистик ифода воситалари / ғоявий-бадиий пафос / адекват / ноадекат / матн боти. / comparative means of expression / ideological and artistic pathos / adequate / inadequate / text bot.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Z. Erdanov

Қиёсий таржимашуносликнинг бугунги муаммолари, таржимада аслият, аслиятга мос ифода яратиш масалалари,таржима жараёнида ноадекватлик ҳамда муқобил қиёсий типологик ҳодисаларини танлаш имкониятлари хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF COMPARATIVE-TYPOLOGICAL MEANS IN THE ORIGINAL AND TRANSLATION

Modern problems of comparative translation studies, originality in translation, issues of creating an expression corresponding to originality, inadequacy in the translation process, the possibility of choosing alternative comparative typological phenomena are discussed.

Текст научной работы на тему «АСЛИЯТ ВА ТАРЖИМАДА ҚИЁСИЙ ТИПОЛОГИК ВОСИТАЛАРИНИНГ ЎРНИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

АСЛИЯТ ВА ТАРЖИМАДА ЦИЁСИЙ ТИПОЛОГИК ВОСИТАЛАРИНИНГ УРНИ

З.Эрданов

НавДПИ катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7041703

Аннотация. Киёсий таржимашуносликнинг бугунги муаммолари, таржимада аслият, аслиятга мос ифода яратиш масалалари,таржима жараёнида ноадекватлик %амда муцобил циёсий типологик %одисаларини танлаш имкониятлари хусусида фикр юритилган.

Калит сузлар: компаративистик ифода воситалари, гоявий-бадиий пафос, адекват, ноадекат, матн боти.

РОЛЬ СОПОСТАВИТЕЛЬНО-ТИПОЛОГИЧЕСКИХ СРЕДСТВ В ОРИГИНАЛЕ И

ПЕРЕВОДЕ

Аннотация. Обсуждаются современные проблемы сопоставительного переводоведения, оригинальности в переводе, вопросы создания выражения, соответствующего оригинальности, неадекватности в процессе перевода, возможности выбора альтернативных сравнительно-типологических явлений.

Ключевые слова: сопоставительные средства выражения, идейно-художественный пафос, адекватный, неадекватный, текстовый бот. THE ROLE OF COMPARATIVE-TYPOLOGICAL MEANS IN THE ORIGINAL AND

TRANSLATION

Abstract. Modern problems of comparative translation studies, originality in translation, issues of creating an expression corresponding to originality, inadequacy in the translation process, the possibility of choosing alternative comparative typological phenomena are discussed.

Keywords: comparative means of expression, ideological and artistic pathos, adequate, inadequate, text bot.

КИРИШ

Узбек таржимашунослиги куп асрлик тарихга эга. Бу масалага замонавий филология нуктаи назаридан ёндашганимизда, узбек бадиий таржимашунослиги ва киёсий адабиётшунослигида жуда куп мутаржимлар, таржимашунос олимлар, таржима назарияси буйича илмий тадкикот олиб бораётган тадкикотчиларнинг фаолиятидаги таржима ишларининг мазмун ва мох,ияти, йуналишлари хдкида ижобий хдмда салбий, айрим х,олатларда мунозарали фикрлар билдиришимизга тулик асос бор. Мазкур сохддаги эришилган ютуклар ва муаммоларни ушбу тадкикотнинг мазмунига сингдирилган айрим илмий хулосаларимиз натижалари воситасида тавсифлашга хдракат киламиз.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Узбек таржимашунослиги тарихи, юкорида кайд этганимиздек, бугунги ё кечаги даврдан бошланмасдан, балки бир неча аср олдин бажарилган таржимашунослик сохдсидаги ишлар куламидан келиб чикиб бах,оланади. Бунга машхур таржимон ^утб Хоразмийнинг таржимонлик фаолияти ёркин мисол була олади. Таржимашунос олима ва шоира Бегойим Холбекованинг тадкикотларида буюк адибларимиз асарларининг бир неча аср илгари инглиз, француз, немис бошка Гарб тилларига таржима килинганлиги хдкида маълумотлар берилади. Жумладан, хоразмлик шоир ^утб Хоразмий 1340 йилда Низомий

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОЬиЫБ 1 188иЕ 5 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

Ганжавийнинг «Хисрав ва Ширин» асарини узбек тилига таржима килди. ^утбнинг бу таржима асари X асрдан то XIV асргача булган бадиий таржима асарлари ичида энг фундаментал ва юксак бадиий мах,орат билан таржима килинган бирдан-бир асардир. Бу бадиий таржима уз замонасида жуда катта ижобий роль уйнади ва узбек халкининг бадиий таржима сохдсидаги дурдона асари сифатида машхур булди. Таржима тарихини барпо этишда ^утб Хоразмий номи алох,ида тилга олиниб, зур фахр билан эсланади. У улуг шоир Низомий Ганжавийнинг асарини узбек тилига таржима этар экан, узбек тилининг куч-кудратини курсатиб куйди. ^утб Хоразмий уз замонасининг илгор ва кучли шоири, классик адабиётнинг атокли намояндаларидаи биридир. Унинг бошка таржималари хдкида бизгача бирон маълумот етиб келмаган. «Хисрав ва Ширин» таржимасининг кулёзмаси Парижда «Национал библиотек»да сакланади. Бу асарнинг фотокопияси 1939 йилда Узбекистон фанлар академияси кошида тузилган Навоий кумитасининг ташаббуси билан Париждан олдирилган эди. 1940 йилда уни Навоий кумитасининг ходими, таникли адабиётшунос олим Х,оди Зарифов нашрга тайёрлади. Бу асарни таникли олим Жуманиёз Шарипов тах,рир килган эди, аммо уруш бошланиб колганлиги туфайли нашр этилмади. Уша пайтда нашрга тайёрланган нусха Узбекистон Фанлар академияси Тил ва адабиёт институтида сакланмокда. «Узбек адабиёти» хрестоматиясининг 1-жилдида бу асардан айрим парчалар чоп этилган. ^утбнинг таржимаи х,оли хдкида эса аник маълумотлар йук.

^иёсий адабиётшунослик муаммолари таржимашуносликда салмокли ахдмиятга эга. ^иёсий типологиянинг тах,лил объекти сифатида куп жихдтлардан таржима билан чамбарчас боглик томонлари мавжудки, бу сохдни тадкик этишда Н.Каримов Ж.Буронов, М.Абдураззоков, В.Г.Гак, В.Аракин ва шу каби таникли компаративистика сохдсидаги олимлар асарларига таяниш мумкин. Аслият бадиий-тасвирий ва ифода воситалари вазифалари таржимада мутаржимнинг илмий-амалий далиллардан холи шахсий мулох,азалари, хукми заминида эмас, балки аслият ва таржима тиллари компаративистик х,одисаларининг илмий-киёсий тахлили негизида кайта яратилиши зарур. Бадиий асар таржимаси аслият ва таржима тиллари киёсий типологик воситалари чогиштирма тахлили асосига курилиши лозим. Бу эса таржимашунослик хулоса ва умумлашмаларининг хам шу негизга кучирилишини такозо этиб, филология фанининг нисбатан янги тадкикот мавзуи сифатида турли жуфт тиллар компаративистик воситаларининг вазифавий уйгунлигини урганадиган соха киёсий адабиётшуносликнинг пайдо булишига кумаклашди. Негаки, истеъдод ва майорат талаб этадиган гоят мураккаб таржима жараёни икки тил компаративистик ифода воситаларининг мазмуний-услубий ва хиссий-таъсирчан жихдтларининг мунтазам таккосланиши билан узвий богликдир.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

^иёсий адабиётшунослик талаб ва коидаларига кура аслиятга мос ифода яратиш учун куп лолларда моддий аникликдан воз кечишга, баъзан эса атайлаб аслият матнидан узоклашилгани холда, таржима тилида унга мазмун ва типологик вазифа жихдтларидан уйгун воситалар кидириб топишга тугри келади. Бу жараён асарнинг умумий гояси ва пафосини, муаллифнинг индивидуал ижодий услубини, асар яратилган даврнинг узига хос адабий-ижодий йуналишини ва асар тилининг жанр хусусиятини х,ар доим хисобга олган холда амалга оширилади. Чунки киёсий типологик воситалар хилма-хил матний вазиятларда ранг-баранг киёсий типологик вазифалар ифодаси учун хизмат киладики,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бундай тафовутли нуткий-матний холатларнинг хисобга олиниши тасвирнинг узига хослигини юзага келтиради. Айни жараён таржимада аслиятни ташкил киладиган киёсий типологик ходисалар воситасида ифодаланган турли-туман фикрлар, бадиий тасвирлар хамда бадиий-эстетик жихатдан кайта ижодий яратиш оркали амалга ошириладиган бадиий жараёнлар тахлил объектида булади. Бундай пайтда таржимон зиммасига уз она тилининг битмас-туганмас бойликларидан унумли фойдаланиш оркали аслиятда мужассамлашган бадиий услубий таъсирчанликни муаллиф назарда тутган мохиятга мос жонлантириш вазифаси юклатилади, натижада, юзага келган янги бадиий матн ботини аслиятнинг мукаммал ифодаси сифатида намоён булади.

Бадиий асарлар таржимаси тахлили шундан гувохлик берадики, жумладан, Зулфия асарлари таржимасида аслиятнинг охорини, узига хос тил ва услубини, бадиий тасвир ва ифода воситаларини, бадиий-эстетик кувватини тиклаш масъулияти унинг асл нусхага зохирий, яъни моддий жихдтдан айнан мослигидан воз кечиб, вазифавий уйгунлигини вужудга келтириш заруратини тугдиради. Бирок хар бир миллий тилдаги тафаккур тарзининг мустакил холда шаклланиши, бинобарин, икки ёки бир неча тил киёсий типологик воситалари ифода усуллари ва мазмуний хусусиятларининг аксарият узига хос куринишларда намоён булиши туфайли, табиийки, таржима тилида аслият ходисалари мазмуний-услубий вазифаларини акс эттирадиган мукобил воситалар баъзан номувофик келиши, топилмаслиги мумкин.

Умрутмакда...Укинчдан йуц из, Калб ме%натга, цаламга чанцоц. Го% бахтсизлик ютар бахтимиз, Лекин %аёт дилбардир %ар чоц. Яйратганда яйрадим хушбахт, Синганим йуц чалса-да бурон. Гарчанд мен бир кам %осил да Неъматимда тирикдир %ис, жон.

Зулфия шеърига мансуб мазкур парчадаги мазмун куйидагича ифодаланган:

Life is passing... there is no mark of regret,

For labor and pen, soul is desperate.

Misfortune takes our fortune sometime,

But the life, s fascinating sublime.

I enjoyed in pleasant time happily, free,

I haven't fallen even, when it's blizzard.

Though, I'm less harvest tree,

My sense's alive, alive my heart.

"Умр утмакда" (иккинчи варианти "умр утмокда") жумласи таржимаси инглиз тили билан лексик-семантик жихатдан тенг адекват холатда. Инглизча вариантидаги "Life is passing" жумласида факат ёрдамчи феъл боглама - is ишлатилган.

Иккинчи бандда эса юкоридагига караганда бошкачарок манзарани курамиз, яъни "Яйратганда яйрадим хушбахт", инглизча вариантида лексик-семантик тартиблиликка ёки сузма-суз таржима принципига мос келмаганлигини курамиз: "I enjoyed in pleasant time happily, free", яъни "яйратганда яйрадим" сузлари узбек тилида бир узакли "яйрамок"

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

феъли негизида берилгани билан инглиз тилида бу сузлар тартиби мазмун жихатдан хам шакл жихатдан хам сузлар тартиби бузилган.

Бу жараёнлар М.Холбеков тадкикотларида таржимон таржима амалиётининг бошка ижодий усуллари билан бир каторда, гохо таржима амалиётининг тасвирий усулига, унинг фонетик, фонологик, морфонологик, орфоэпик хусусиятларига таянишга мурожаат килиши курсатилади. Айни йул масаланинг максадга мувофик ечим топишини анлатмайди. Чунки ушбу пайтда тил бирликларининг муаллиф ёки асар кахрамонлари хис-хаяжонини, у ёхуд бу вокеа-ходисаларга нисбатан бахосини ифодалайдиган кушимча маъноли лисоний воситалари таъсирсиз суз ва суз бирикмалари ёрдамида бадиий таъсирчан булмаган холда угирилади. Бундай йул танлаш, яъни йукотиш таржимоннинг уз тили, фикр баён килиш имкониятларидан унумли фойдаланиши натижасида матннинг бошка уринларида тикланиши мумкин.

Бундан ташкари, аслият таркибида унинг миллий хусусиятларини белгилайдиган сон-саноксиз киёсий типологик воситалар хам учраб турадики, бундай узига хос буёкли бирликларга тарихий-маданий жараён сохиблари булмиш халклар лафзида гохо мукобил киёсий типологик ходисаларини танлаш имкони борлиги маълум булади. Мазкур бушлик таржимоннинг аслият сохибларига хос баъзи миллий хусусиятларга мурожаат килиши оркали таржима бадиий матни доирасида тулдирилади. Бу воситаларсиз хеч бир таржима асари уз максадига эриша олмайди. Масалан, аслият, одатда, муайян функционал бадиий услублар (илмий, китобий, поэтик, огзаки, газета ва бошкалар) таркибига кирар экан, таржимада унинг шу хусусияти узига хос меъёр асосида кайта яратилиши лозим. Гохо икки тил бадиий жанрларининг киёсий типологик хусусиятлари узаро мос келмаслиги сабабли, таржимада бевосита ва билвосита бадиий воситаларидан фойдаланиш ифода меъёрининг бузилишига олиб келади. Шундай ходисалар айрим холатларда Зулфия асарларининг инглизча таржималарида хам учрайди. Аслиятда:

Етса дея куйим дуст элга,

Ёнар излаш утида цалам.

Зауматкашни олганда тилга,

Эсласангиз зора мени %ам\

Инглизча таржимаси:

May my song will find nation, friend,

Burns pen in searching intend.

When you utter toiler and,

May mention me too, that moment\

МУХ,ОКАМА

Демак, юкоридаги илмий хулосаларимиздаги фикрларга мазкур асардан олинган парчадаги барча инглизча таржима жараёнларидаги холат тулик мос келади. Бу ерда барча сузлар тулик таржимада инглиз тилига мос ёки тенг келмаган. Бу холатларни рус олими Комиссаров ноадекват таржима деган термин ёки атамадан фойдаланиб талкин килган. Бу - масаланинг бир томони. Иккинчи томони - таржимада узбекча сузларнинг тулик мукобилини инглиз тилидан топиш имконияти чекланган. Шу сабабга кура хам мазкур парчада инглиз тилига таржима килинганда ноадекватлик жараёнлари кузга ташланади. ^олаверса, барча сузлар узбекча-инглизча лугатларда берилган хусусияти билан бир-

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бирига тенг келмайди. Шу холат мазкур инглизчага килинган таржимадаги парчада яккол намоён булган. Аслият тилининг хис-туйгуларга бойлиги, мисраларнинг мусикийлиги, узига хос оханг таржимада уз аксини топмаган. ХУЛОСА

Демак, киёсий адабиётшунослик уз тадкикий сохаларидан бири сифатида аслият ва таржимада киёсий типологик воситаларини киёсий тахлил килиш оркали таржима амалиётини умумлаштириш вазифасини уз олдига куяр экан, унинг хулосалари аввало таржима матнининг аслиятга мослик даражасини белгилаш учун хизмат килади.

REFERENCES

1. Мусаев К. Таржима назарияси асослари. Тошкент, "Фан" 2005. 12-61 б.

2. Холбекова Б. Zulfiya. I was love. Poems. Tashkent. "Akademnashr" p.41

3. Холбеков М. Таржимашунослик ва таржима танкиди. Тошкент. Навруз. 2014. 19-81 б.

4. Зулфия. Шалола.Тошкент.:Еафур Гулом номидаги АС нашриёти, 1985. 247-б

5. Сравнительное литератураведение. Казань.2017. 314 с.// Хрестоматия. Составители: Аминиева В.Р., Ибрагимов М.И., Хабибулина А.З.; Изд. 2-е, испр. и доп. Тюмень : Изд-во Тюмень. гос. ун-та, 2011. 632 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.