Научная статья на тему 'АНДРАГОГИК ТАЪЛИМ: ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎРГАНИШДА БАДИИЙ ТАРЖИМАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ'

АНДРАГОГИК ТАЪЛИМ: ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎРГАНИШДА БАДИИЙ ТАРЖИМАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
128
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
андрагогик таълим / ўхшатишлар таржимаси / мотивация / ноухаулар / адабий портрет таржимаси. / андрагогическое воспитание / перевод аналогий / мотивация / ноу-хау / перевод литературного портрета.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мадумаров Мухаммадодил Маткомилович

Мақолада андрогогик таълимда инглиз тилини ўрганишнинг тамойиллари, моҳияти ҳамда замонавий усуллари ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНДРАГОГИКА: СПОСОБЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПЕРЕВОДОВ В ИЗУЧЕНИИ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

В статье рассматриваются принципы, сущность и современные методы изучения английского языка в андрогенном образовании.

Текст научной работы на тему «АНДРАГОГИК ТАЪЛИМ: ИНГЛИЗ ТИЛИНИ ЎРГАНИШДА БАДИИЙ ТАРЖИМАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ»

Мадумаров Мухаммадодил Маткомилович,

Андижон давлат университети х,узуридаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакаси ошириш ^удудий маркази "Тилларни укитиш" кафедраси инглиз тили укитувчиси

АНДРАГОГИК ТАЪЛИМ: ИНГЛИЗ ТИЛИНИ УРГАНИШДА БАДИИЙ ТАРЖИМАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ

УДК: 37.018

МАДУМАРОВ М.М. АНДРАГОГИК ТАЪЛИМ: ИНГЛИЗ ТИЛИНИ УРГАНИШДА БАДИИЙ ТАРЖИМАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ

Маколада андрогогик таълимда инглиз тилини урганишнинг тамойиллари, мох,ияти х,амда замонавий усуллари х,акида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: андрагогик таълим, ухшатишлар таржимаси, мотивация, ноу-хаулар, адабий портрет таржимаси.

МАДУМАРОВ М.М. АНДРАГОГИКА: СПОСОБЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПЕРЕВОДОВ В ИЗУЧЕНИИ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА

В статье рассматриваются принципы, сущность и современные методы изучения английского языка в андрогенном образовании.

Ключевые слова и понятия: андрагогическое воспитание, перевод аналогий, мотивация, ноу-хау, перевод литературного портрета.

MADUMAROV М.М. ANDRAGOGICAL EDUCATION: WAYS TO USE FICTION TRANSLATIONS IN LEARNING ENGLISH

The article discusses the principles, the essence and modern methods of learning English in androgogical education.

Key words and concepts: andragogical education, translation of analogies, motivation, know-how, literary portrait translation.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

Кириш. Бизнинг давримизда андраго-гика оммавийлик касб этмокда: доимий малака ошириш зарурияти, тухтовсиз усиб-ривожланиб бораётган жамият талабларига жавоб бера олиш, бошкача айтганда, замон билан х,амнафас булиш учун бутун умр буйи изланиш ва укиш эх,тиёжи.

Жамиятнинг илFор катлами х,исобланган укитувчилар, айникса, бу борада илFор булиши зарур, негаки келажагимиз пойдевори х,исобланган ёшларга таълим-тарбия бериш улар кулидадир. Катта ёшли укитувчиларимиз олдида инглиз тилини урганиш масаласи кундаланг булиб турар экан, урганишнинг оптимал усулларини ёритиб беришни маколамиз максади этиб белгиладик.

Мацоланинг максади ва вазифалари.

Фаолиятим давомида "Инглиз тилини канча муддатда урганиш мумкин?" саволини жуда куп беришади. Бу савол энг кераксиз ва, айни пайтда зарур саволдир. Бу саволга шун-дай жавоб бериш мумкин деб уйлайман: Аник максадсиз бирон ишда, хусусан тил урганишда, муваффакиятга эришиш мумкин эмас. Шу сабабли, урганувчи инглиз тилини узи нима учун урганмокчи эканлиги х,акида мулох,аза килиш керакдир. Талабалигимда укишдан кейин хусусий тил укитиш марказида инглиз тилидан дарс берганман. Илк дарсни х,амиша "Why do you want to study English?" саволи-дан бошлар эдим. Афсуски, синфнинг ярми-дан купи аник максадни айта олмас эди. Сод-далик билан "Ота-онам юборяпти, фойдаси тегиб колар,"дейдиганлар куп учрар эди. Укитувчилардан х,ам шунга ухшаш жавоб ола-ман: "Инглиз тилини билиш талаб килиняпди", - дейишади.

Тил урганиш узун ва машаккати жараён булгани сабабли, бу йулга аник максадсиз чиккан киши тилни х,еч качон ургана олмайди. Максадни х,амма шарт-шароитидан келиб чикиб белгилаши мумкин. Масалан, мактаб укитувчиси "Инглиз тилини урганиш оркали фанимга тегишли янги ноу-хауларни урганиб, укувчимни халкаро олимпиадага олиб чикаман" деб максад куйиши мумкин. Максад канчалик жиддий булса, тил урганиш шунча тез ва самарали кечади.

Андрагогиканинг етакчи тамойиллари борки, улар тил урганиш жараёни самарасини оширади. Ана шундай усуллардан бири инглиз тилини урганиш жараёнини х,аёт тарзимизга мослаб боришдир. Ёшлардан фарк,ли уларо^, катталарда таълим олишга алох,ида вакт ажра-тиш имконияти муаммодир. Аммо бадиий асар укимайдиган киши топилмаса керак. Масалан, х,ар куни бадиий асарни укишда, унинг инглиз тилида таржимаси билан бирга укиш, солиш-тириш ва уз вариантини ^ам бера олиш яхши натижалар беради. Тил урганувчи дуч кела-диган энг катта муаммо укув материалларини эсда саклаб колишидир. Холбуки ушбу муамм-молардан анъанавий ёдлаш усулларидан чеки-ниб кутулиш мумкин. Бизнинг вазифамиз

- тил урганувчиларни монологик ва диало-гик нуткини эркин ярата олишига ургатиш, х,ар бир дарсни табиий мулокотга якинлаштириш, кийин материалларни узлаштириш жарё-нида кургазмали ва енгиллаштириб берувчи усул ва методлардан фойдаланишдир. Урганувчилар грамматик коидалар, х,аттоки боFланишсиз матн (грамматик машклар) ва шеърларни х,ам ёдлаб кола олмайдилар. Эсда саклаб колиш, укув материалини содда ва тез узлашувчанлигига эришиш йуллари борми-кин? Тил урганувчиларни хотираси ва нуткини самарали ривожлантирувчи махсус усуллар борми?

Ана шу каби масалалардан келиб чикиб, иш тажрибамизда бир неча йиллардан буён куллаб келаётган самарали усуллардан бирини ёритиб бермокчимиз. Максад -тизимли равишда бадиий асарлар ва улар-нинг таржимасини тах,лил килиб укиш ва оFзаки кайта х,икоя килиб бериш усули оркали урганувчининг образли, мантилий хотира-сини ривожлантириб бориш.

Хорижий сузларни эсда саклаб колишнинг жуда кизикарли ва самарали бундай усули

- эйдетикадир. Грек тилидан таржима килинганда эйдос - образ деган маънони англатади. Инсон хотираси ва миясининг узига хос хусусияти шундаки, х,ар кандай информа-цияни образли тарзда эслаб кола олади. Агар биз, масалан, дарё ( пиёла, компьютер, олма) сузини айтадиган булсак, бизнинг хоти-рамизда "ички тасвир" намоён булади ва х,ар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

ким узининг дарё (пиёла, компьютер, олма)

сини куради. Бадиий асарни укиш давомида биз таъмларни, хидларни сезамиз,асар ичи-даги хаётни х,ис киламиз-эйдетиканинг сири шунда, яъни материал образ оркали эслаб колинади. Бу усул янги суз ва суз бирикмала-рини эслаб колишда жуда кулайдир. Бадиий асардаги ёзувчи чизиб берган образли тас-вирни урганувчи онгида гавдаланиши ва тар-жима варианти билан танишиши, солиш-тириши оддий матнга кура таъсирли хамда самаралидир. Баъзида матннинг катта хажми урганувчини чучитади ва кайта хикоя килиб беролмайман, деган фикрга олиб келади. Аммо аста-секин бадиий асарни кайта хикоя килиб бериш, айникса асар таржимаси билан киёсан укиб чикканда осон булишини тушу-ниб боришади. Бунда бадиий асарларнинг турлича жанрларидан, масалан, эртак, шеър, хикоя, макол, топишмок, кисса, романдан фой-даланиш мумкин. Бу усулни х,ар бир узбекнинг китоб жавонидан жой олган севимли асар оркали куриб чикайлик/'Уткан кунлар" рома-нининг инглиз тилига таржима килиниши биз учун айни муддао булди, десак янглишмаймиз.

Мацола объекти. Адабиётимизнинг забар-даст намояндаси Абдулла Кодирийнинг "Уткан кунлар" романида узбек халкнинг турмуш тарзи, урф-одатлари, рухий-маънавий дунёси, киёфаси кенг куламда майорат билан гав-далантирилган. Асарнинг нафис, гузал тили, бадиий жозибаси узбек китобхонини маф-тун килганидек, уни илк бор инглиз тилига угирилиши ушбу халк маданий хаётида хам алохида ходиса булганлиги шубхасиз. Роман 2018 йилда Карол Эрмакова томонидан инглиз тилига таржима килинди. Ушбу таржи-мани узбек адабиётининг мумтоз намунаси хисобланган "Уткан кунлар" романини инглиз китобхонига таништиришдаги илк уриниш хамда асарни инглизчада мукаммал кайта яра-тиш йулидаги биринчи кадам деб олишимиз мумкин булади. Асар бадииятидаги теран мил-лийликни узга тил, узга маданият китобхонига етказишдай бус-бутун ижодий ишда давр рух,и, миллий колоритни кайта тиклаш машаккатли мех,нат, тинимсиз изланишни такозо этади. Мутаржим маълум маънода бунинг удда-сидан чика олган. Демак, романда берил-

ган ухшатишлар ва уларнинг таржимасини солиштириш оркали урганувчи оFзаки ва ёзма нуткини такомиллаштириш усулларини куриб чикамиз.

Кулланган усуллар. Асарда энг куп кулланган ифода воситаларидан бири ухшатишлардир. Ухшатишлар икки нарса ва вокеа -х,одисалар уртасидаги ухшашликка асосланиб, уларнинг бири оркали икин-чисининг белгисини, мох,иятини туларок, бурттириброк курсатиб беришдан ибо-рат бадиий тасвир воситаси,кучимнинг содда тури х,исобланади1. Бадиий ижодда ухшатишлар энг мух,им ифода воситаларидан х,исобланади. Шарк мумтоз адабиётшуносли-гида ухшатиш ташбих, деб номланган ва у энг мух,им шеърий санъат сифатида бах,оланган. "Ёзма адабиётнинг ривожланиш йули поэтик воситалар,жумладан,ташбих,нинг х,ам тараккиёт тарихидир"2. Абдулла Кодирий маз-кур асарида ташбих, бадиий санъатидан кенг ва уринли фойдаланган.

Урганувчига даставвал романнинг жози-бали кахрамонларидан бири Кумуш портре-тини инглизча таржимаси билан киёслаб укишни тавсия киламиз.Романда Кумуш пор-трети куйидагича тасвирланади:

"Унинг к,ора зулфи пар ёстик,нинг турлик томонига тартибсиз суратда тузгиб, КУЮК жингила кипрак остидаги тимкора кузлари бир нуктага тикилган-да, нимадир бир нар-сани курган каби... К,оп-кора камон, утиб кет-кан нафис, кийиг кошлари чимирилган-да, нимадир бир карсадан чучиган каби...Тулган ойдек губорсиз ок юзи бир оз кизилликка айланган-да, кимдандир уялган каби..."3.

Таржимада: "Her black braids lie tangled among the pillows, her jet-black eyes gaze out from under her long, thick eyelashes, staring into space as though she had glimpsed something. Her

1 Узбек тилининг изохли луFати. V жилдли. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2006-2008. V жилд. - 185 б

2 Исхоков Ё. Суз санъати сузлиги. - Т.: "Узбекистон", 2014. - 31 -б.

3 Кодирий Абдулла.Уткан кунлар. - Т.: "Маънавият", 2008. - 14-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

V__

1-жадвал. Ухшатишлар лугати (асарда)

Ухшатишлар узбекча матнда MHMM34a MaTHga Изох

Камон кошлар Blue-black ached eyebrows

Тулин ойдек юзи Carefree face as the full moon

Намозшомгулдек just like a Queen of the Night flower

Садаф тишлари pearly teeth

Ёкут ирини (лаби) Ruby lips

fine, blue-black arched brows are knitted into a frown as though something troubles her..."1

Ушбу парчада Кумушнинг коп-кора, нафис кошлари камонга, Fуборсиз юзи эса тулин ойга ташбих этилади. Камон ва тулин ой ташбихлари инглизчага "arched", "full moon" тарзида угирилган. Мутаржим мумтоз шеъ-риятдаги анъанавий ухшатишлар насрга мохирона татбик этилган асар матнини инглиз тилида хам худди аслидагидек шеърий асар каби равон ва эстетик завк билан укилишига эриша олган.

Кейинги этапда урганувчига Кумуш пор-трети ва холати тасвиридаги ухшатишларнинг луFатини тузишни тавсия килишимиз мумкин. Масалан (1-жадвал):

Бадиий матндаги шу каби бадиий восита-ларни эслаб колиш самарадор омиллардан бири хисобланади:

1) урганувчи учун кизикарли,осон ва завкли машFулот;

2) бу жараён бевосита ижодга ундайди, изланишга мотивация беради.

Кумушнинг холати тасвирланган матндаги куйидаги ухшатиш тахлили яна хам кизикарли булиб, эслаб колиш учун унFай усулдир:

"Бир нарса тугрисида уйлармиди ёки бош огриги кучликмиди, хар холда намозшом-гул каби ёпик эди"2. Кечкурун очилиб, эрталаб ёпиладиган намозшомгулга киёсланган Кумуш холати таржимада шундай берилган:

"Perhaps something was on her mind, or perhaps her headache had worsened; either way, she merely sat in silence, just like a Queen of the Night flower hanging its head in the day"3.

1 Carol Ermakova. Days gone by,Nouveau Monde editions, 2018. р. 32.

2 Кодирий Абдулла. Уткан кунлар. - Т.: "Маънавият", 2008. - 15-б.

3 Carol Ermakova. Days gone by, Nouveau Monde edi-

tions, 2018, p 32.

Куряпмизки, инглизча матнда ухшатиш объ-екти хисобланган намозшомгул сузи сузма-суз just like a Queen of the Night flower тарзида берилган. Бунда, одатда, узок тиллар-дан таржимада зохир буладиган маданиятла-раро тафовут туфайли юзага чикувчи мушкул-ликларни бартараф килиш максадида аслият матнига якинлашиш, сузма-суз таржима килиш таржимонга маънони саклаб колишига имкон берган. Натижада таржимон Кумуш жисми ва рухиятидаги безовталикни таржимада аник ва таъсирли ифодалай олган. Намозшомгулнинг инглизча таржимасини бу усулда эслаб колиш кулайрок.

Ёзувчи Кумушни тасвирлашда узбек халки маданияти ва турмуш тарзига бевосита дахл-дор, халкимиз хаёти мазмун-мохиятига чукур сингган ташбихлардан майорат билан фой-даланган. Масалан, Кумушнинг тишларини бехад чиройли эканлигини ифодалаш учун куйидагича ташбихни келтиради:

"Кумушбибининг сезилар-сезилмас кулимси-рашидан ёкутдек иринлари остидаги садаф-дек ок тишлари куриниб кетди эрса-да, бирок унинг бу холи тезлик билан тундликка али-шинди4. Куриниб турибдики, ёзувчи Кумушнинг тишларини садафга, яъни ялтирок ок дурга, ирини(лаби) ёкутга, яъни турли рангда товла-надиган тиник кимматбахо тошга ташбихлаган. Бу ухшатишлар таржимада шундай ифодалан-ган:

"A smile ran imperceptibly over Kumush-bibi's ruby lips, her pearly teeth flashed fleetingly but her face soon froze into a cold expression"5.

Ухшатиш предмети булган садаф ва ёкут узбек китобхони учун хам таниш эканлиги урганишга кулайлик тугдиради ва ана шу кулай

4 Кодирий Абдулла. Уткан кунлар. - Т.: "Маънавият", 2008. - 15-6.

5 Carol Ermakova. Days gone by, Nouveau Monde editions, 2018, p 32.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

2-жадвал. Ухшатишлар синонимини топинг (лугатдан фойдаланиб)

Узбекча MHMM34a Изох

Камон кош - калам кош Blue-black ached eyebrows

Тулин ойдек юз - гулFунча юз Carefree face as the full moon

Садаф тиш - Pearly teeth

Ёкут ирин - Fунча лаб Ruby lips

омилдан фойдаланиш бу сузларни ruby ва pearly каби таржимасини эслаб колишда яхши самара беради, деб хисоблаймиз.

Инглиз тили машFулотларида сузлар асо-сан фонетик ва грамматик аспектда куриб чикилади. Аммо сузни узлаштиришда маъно-сини изохлаш ва синонимлари билан алмаш-тириб куллаш самарали йулдир. Бунда талаба Кумушбибининг цоши, юзи, тишлари, ирини(лаби) ухшатилаётган предметларни изохлайди ва синонимларини луFат оркали топишга харакат килади (2-жадвал):

Бу каби ухшатишлар тасвири урганувчи куз унгида ёркинрок намоён булади ва эсда саклаб колишини осонлаштиради.

Хулоса. Бугунги кунда педагог кадрларни муайян максадга йуналтирилган холда тайёр-лаш, иктидорли ижодкор укитувчиларни тил урганишга кенг жалб килиш, уларнинг уз ижо-дий ва интеллектуал салохиятларини руёбга чикариш учун шарт-шароитлар яратишга доир чора-тадбирлар ишлаб чикиш ва амалга оши-риш масалалари ечимини топмокда.

Тил урганиш осон эмас. Бунда урганувчи олдига аник максад куйиши, янги сузларни давомий такрорлаб бориши, фурсат булганда уялмасдан мулокот килиши, инглиз тилини урганиш жараёнини хаётига мослаштириб бориши самарали йул хисобланади. Болалар рефлекс хосил килишни уддалашолмайди, бу кобилият улFая боргач шаклланади. Катта ёшли инсон кандай урганишини идрок кила олишга кобил. Яъни хатоларни аниклаш, камчили-клар, самарали ва бефойда усулларни фарклай олади ва онгли равишда танлай олади. Катта-лар маълум билимларни мустакил узлаштира олишга кучи етади. Агар узлари кизикиб, изла-ниб маълумот ололсалар, бу усул матери-ални жуда яхши эслаб колишга ёрдам беради. Демак, урганилган билим амалда канча тез кулланса, шунча самарали булади. Масалан, агар профайлинг урганилаётган булса ва одам

характери тахлил килинмаса, укиш сифати тушиб кетади.

Шу жихатдан бадиий асарларда берил-ган бу каби куплаб ухшатишлар таржи-маси хамда кахрамонлар характери тахлили урганувчининг ижодий изланишига йул очиб беради хамда эсда саклаб колишда оптимал усул булиб хизмат килади.

Юкоридаги фикрларга таянган холда куйидаги таклифларни киритилмокда:

• тил урганишда грамматик материал-ларни образли тасаввур оркали эсда саклаб колиш ва узлаштириш осон ва кулайдир, бунда бизга эйдетика усули кул келади;

• образли тасаввур уЙFотишнинг объ-екти килиб бадиий асарлар ва уларнинг инглиз тилига таржимасини олишимиз мумкин;

• андрагокик таълимда бу усул яхши самара беради, чунки катталар кандай урганишни мустакил идрок кила оладилар ва онгли равишда узлаштиришга ирода кучини сарфлай оладилар;

• биз "Уткан кунлар" романи матни ва инглиз тилидаги таржимасини киёслаб укиш ва кайта хикоялашни тавсия киламиз,чунки асар-даги узбек халки маданияти ва турмуш тар-зига бевосита дахлдор, халкимиз хаёти маз-мун- мохиятига чукур сингган ташбихлар урганувчининг матнни тушунишини осонлаштиради (анъанавий бериладиган Нью-йорклик Жек хакидаги матнга караганда);

• шу тарика тизимли равишда бадиий асарлар ва уларнинг таржимасини солишти-риб тахлил килиб укиш ва оFзаки кайта хикоя килиб бериш усули оркали урганувчининг образли, мантилий хотираси ривожлантириб борилади;

• бадиий воситаларни эслаб колиш урганувчи учун кизикарли,осон ва завкли машFулот;

• бу жараён бевосита ижодга ундайди, изланишга мотивация беради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

с 50 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ N у

Адабиётлар руйхати:

1. Узбек тилининг изох,ли луFати. V жилдли. - Т.: Узбекистон миллий энциклопеди-яси, 2006-2008. V жилд. - 592 б.

2. Исх,ок,ов Ё. Суз санъати сузлиги. - Т.: "Узбекистон", 2014. - 319 б.

3. Кодирий Абдулла. Уткан кунлар. - Т.: "Маънавият", 2008. - 209 б.

4. Carol Ermakova. Days gone by,Nouveau Monde editions, 2018, p 32.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 8 (93)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.