Научная статья на тему 'КОНЦЕПТ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДАГИ ТАДҚИҚИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР'

КОНЦЕПТ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДАГИ ТАДҚИҚИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1414
307
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Концепт / концептология / концептосфера / тушунча / сўз / таҳлил / лингвокогнитология / прагматика / жаҳон тилшунослиги / ўзбек тилшунослиги.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — О. Анорқулова

Ушбу мақолада концепт тушунчаси ҳамда унга берилган таърифлар, унинг жаҳон ва ўзбек тилшунослигида шаклланиши, рус тилшунослари томонидан амалга оширилган тадқиқотлардан олинган мисоллар, фикр-мулоҳазлар ва шунинг билан биргаликда концептосфера ҳамда унинг моҳиятига алоҳида эътибор қаратилган. Қолаверса илмий мақолада сўз, тушунча ва концептнинг ўзаро алоқаси, уларнинг умумий ва алоҳидалик хусусиятлари ҳақида ҳам айрим мулоҳазалар келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОНЦЕПТ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ ЎЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДАГИ ТАДҚИҚИГА ДОИР МУЛОҲАЗАЛАР»

О. Анорцулова

КОНЦЕПТ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ УЗБЕК ТИЛШУНОСЛИГИДАГИ ТАДЦЩИГА ДОИР МУЛОХДЗАЛАР

Ушбу мацолада концепт тушунчаси %амда унга берилган таърифлар, унинг жауон ва узбек тилшунослигида шаклланиши, рус тилшунослари томонидан амалга оширилган тадцицотлардан олинган мисоллар, фикр-мулоуазлар ва шунинг билан биргаликда концептосфера уамда унинг моуиятига ало^ида эътибор царатилган. Цолаверса илмий мацолада суз, тушунча ва концептнингузаро алоцаси, уларнингумумий ва ало^идалик хусусиятлари щцида %ам айрим мулоуазалар келтириб утилган.

Калит сузар: Концепт, концептология, концептосфера, тушунча, суз, тахлил, лингвокогнитология, прагматика, жауон тилшунослиги, узбек тилшунослиги.

Бугунги кунда антропоцентрик йуналишда кузатишлар олиб бориш замонавий тилшуносликнинг асосий масалаларидан бирига айланди. Антропоцентрик тахлил куринишлари, хусусан, матн тадкикига багишланган ишларда яккол кузга ташланади. Дунё тилшунослигининг лингвопрагматика, лингвокультурология, когнитив тилшунослик, психолингвистика, нейролингвистика, этнолингвистика, дискурсив тахлил каби йуналишларида шахс омили тадкикот объектининг марказини ташкил этади. Мазкур сохаларнинг юзага келиши фанда инсонни янада чукуррок урганиш хамда лисоний фаолиятни шахс омили билан узвийликда ёритиш харакатлари билан богликдир. [11, 5-бет.] Бу эса концепт тушунчаси билан боглик бир катор масалаларни куриб чикишни такозо килади.

Кейинги йилларда "концепт"атамаси тилшунослик сохаларида тез-тез такрорланишига хамда айрим лингвистик бирликларнинг концепт сифатида тадкик килиш баробарида куплаб олимлар томонидан талайгина илмий тадкикот ишлари амалга оширилаётганлигига гувох булмокдамиз. Ушбу тушунча филологик таълимнинг янги йуналишларида, айникса, куп кулланилмокда. Умуман олганда, концепт атамасини нафакат тилшунослик, адабиётшунослик, балки бошка сохаларда хам куллаш мумкин, бирок бу атама когнитив тилшуносликнинг асосий категорияларидан бири саналади.

Рус лингвистикасида 20-асрнинг биринчи ярмида файласуф С. Аскольдов томонидан муомалага киритилган бу тушунчани олим турли миллат вакиллари мулокотига сабаб булиши мумкин булган коммуникатив жараён сифатида бахолайди. С.А.Аскольдов концептларни урганиш, назарий асосларини яратиш буйича китоблар, маколалар нашр эттирган машхур рус олими саналади. У концептнинг огзаки, концептуал ва образли шакли масаласида уз фикрларини баён этиш баробарида уни икки: когнитив ва бадиий турга ажратади хамда энг мухим хусусият сифатида когнитив концептни биринчи уринга куяди. [1, 267-269.] Чунки бирор суз ёки атаманинг концептуал хусусиятларини тахлил килишда, дастлаб, киши онги, идроки ишга тушади. Кишилар билан мулокотга киришишда хам, коммуникатив холатни юзага чикаришда хам, нуткий стратегия тузишда ва самарага эришишда хам инсон идрокининг ахамияти катта.

Ю.С.Степанов томонидан ёзилган "Концепты. Тонкая пленка цивилизатции" китобининг хам асосий атамаси концепт булиб, олим бу тушунчани мантик, психология, фалсафага тегишли булган "Концепт" га, тарихий нуктайи назардан Платон "гоялари"га ухшаш маданият ходисаси сифатида бахолайди.

Яна бир машхур олим В.З.Демьянков "Концепт" атамасининг маъноси, этимологияси, турли тиллардаги шакллари хамда таърифлари хакида маколалар эълон килган. У узининг "Термин «концепт» как элемент терминологической культуры" номли китобида "концепт" ва "тушунча" сузларини тарихий дублетлар эканлиги, бирок, эндиликда илмий ва ноилмий фойдаланишда уларнинг узаро фаркланиши хакида фикр-мулохазаларини баён этиш баробарида уларга шундай таъриф беради: "Концепт - огзаки белгининг мазмун томони, тушунча эса вокелик. Улар инсон хаётининг аклий, маънавий ёки хаётий мухим моддий сохасига тегишли булган, одамларнинг ижтимоий тажрибаси билан ривожланган ва мустахкамланган, уларнинг хаётида тарихий илдизларга эга булган, ижтимоий ва субъектив равишда тушунилган жараёнлардир". [2, 606-622.]Х,акикатдан хам, аввало, белгилаб олинган сузга тегишли булган концепт инсон онгида гавдаланади, сунгра бу буйича тушунчалар пайдо булади.

Д.С.Лихачева узининг «Концептосфера русского языка» номли илмий ишида концептни сузнинг

© О. Аноркулова, 2022.

лугат маъноси ва инсоннинг уз миллий карашлари билан тукнашуви натижасида хосил буладиган фикрлаш жараёни махсули деб таърифлайди. С.Г.Воркачев бу тушунчани "Концепт - тилдаги уз ифодаси ва лингвокультурологик спетсификасига эга тушунча, тасаввур ва билимлар тупламидир", дейди. Бу маданий тушунча ва тасаввурларнинг вербаллашган фикрни хам англатади. Концепт миллий тил ва миллий тафаккурга тегишли элементдир. Абстрактликнинг юкори боскичида семантик шаклланиш концептнинг узига хослигидир". Бу билдирилган фикр Ю.С.Степанованинг билдирган фикрига жуда якин, "концепт бу маданият элементларидан бирининг киши тафаккурида шаклланган шаклидир, худди шу шаклда маданият киши ментал дунёсига кириб боради".[13, https://hozirorg/7-mavzu-müliy-madaniy-konsept-va-tü-semantikasi-1-topshiriq.html. ]

Концепт тушунчасининг мохиятини якиндан англаш учун тилшуносликда унга берилган айрим таърифларни келтириб утамиз:

Д.С.Лихачев концептга таъриф беришда маъно ва тушунча нуктаи назаридан ёндашади ва куйидагича бахо беради: «концепт -шахснинг тушуниши, мазмундорликнинг оз микдорда объектив маъно ва тушунча тарзида намоён булиши »[4, 281].

Е.С.Кубрякова эса концептнинг тилда ифодаланишини эътироф этган холда уни бевосита хотира билан боглайди ва хотира бирлиги сифатида таърифлайди: «Концепт -хотиранинг фаол бирлиги, ментал суз бойлиги, концептуал тизимлар ва мия тили, оламнинг жами манзаралари, билим кванти. Энг мухим концептлар тилда ифодаланган.»[4, 90-91.].

Ю.С.Степанов концептга эмоционал-экспрессивлик жихатдан ёндашади ва «Концепт -мавхум, аник-ассоциатив ва эмоционал-бахоловчи бирликларни, шунингдек, исканжаланган тушунча тарихини камраб олувчи гоя.» деб таърифлайди. [11, 41-42.]

A.Соломоник эса концептга реаллик ва ирреаллик нуктаи назаридан ёндашишни маъкул куради. У мазкур терминга куйидагича таъриф беради: «концепт - бу реал хаёт тушунчалари асосида ишлов берилган мавхум илмий тушунча»[10, 246.]

B.В.Колесов концептга таъриф беришда унда бадиийлик хусусиятларининг мавжудлиги, адабиётга хос булган терминларнинг унда акс этишини хисобга олади: «концепт - узининг мазмундор шаклида -образ, тушунча ва рамзда намоён булган тушунча мохияти»[3, 19-20.].

Назаримизда Е.С.Кубрякова бошчилигида яратилган "Когнитив терминларнинг кискача лугати"да концепт тушунчасига бирмунча тулик маълумот берилган: Концепт (лот.сопсерШа1: маъно, мазмун, тушунча) - инсон онгининг рухий захиралари ва ментал бирликларни хамда унинг тажрибаси, билимини акс эттирадиган маълумотларни изохлаш учун хизмат килувчи атама; хотира, ментал сузлар ва мия билан боглик фаол бирлик - инсон рухиятида акс этган олам манзарасининг концептуал тизими, яъни шахснинг дунё объектларига оид тасаввурлари, уйлари, тахминлари, билимлари хакидаги маълумотлардир [4, 97 -99].

Когнитив тилшуносликда мухим хисобланган концептосфера термини бу - миллий концептларнинг жамланмаси маъносини англатади. У тил сохибига оид концептларнинг барча имкониятлари билан вужудга келади. Халк концептосфераси тилда англашилган семантик сферага нисбатан кенг хисобланади. Миллий маданият, халк огзаки ижоди, фан ва бадиий адабиёт кай даражада бой булса, халк концептосфераси хам шунга мос холда кенг хисобланади.

Концепт ва бу буйича олиб борилган ишлар узбек тилшунослигида мактанарли даражада эмас. Интернет сахифалари оркали кузатишларимиз натижасида рус тилшунослигида олиб борилган тадкикотлар нихоятда купчиликни ташкил этишининг гувохи хам булдик. Рус олимлари томонидан берилган таърифлар, назариялар, таснифлар концептология буйича бажарилажак ишлар учун назарий асос булса ажаб эмас.

Узбек тилшунослигида тахлил ва талкин воситаси хамда термин сифатида "концепт" атамаси 1990-йиллардан бошлаб кулланила бошлаган. Бугунги кунга кадар куплаб олимлар бу борада уз тадкикотларини олиб борган булса-да, якдил бир карор сифатида унинг аник таърифини беришган эмас. Концепт замонавий тилшуносликнинг ядроси сифатида такомиллашиб бораётган тадкикот сохасидир. У бевосита инсон онги, идроки билан боглик булган жараён булиб, олий тафаккур махсули сифатида намоён булади. Бу тушунчага жуда куплаб олимлар узларининг таърифларини беришган.Бирмунча янги хисобланган бу йуналиш буйича узбек тилшунослигида хам тадкикот ишлари кулами ортмокда. Шу уринда Ш. Сафаров, Н.Махмудов, Т. Мардиев, Э.Маматов, М. Рахматова, У.Юсупов, Г. Дошимов каби олимларнинг тадкикотларини алохида таъкидлаш жоиз.

Концепт -тушунча - суз муносабати. "Концепт" тушунчаси мавхум ходиса булганлиги сабабли уни айнан бир бирликнинг мавжуд булмаган, моддий куриниш акс этмаган, балки онгимиз, тафаккуримиз оркали хосил киладиган маънолар жамланмаси сифатида бахолаймиз. Бу борада М.Рахматова: "Инсон фаолияти давомида тупланган билим унинг онгида акс этар экан, бундай ментал репрезентатсия миллий-маданий фаолиятнинг акс этишидир",- деган фикрни баён этади.[7, 13.] Бирок "концепт" атамасини

"маъно", "тушунча" каби ходисалар билан бир каторга куйиш мумкинлиги, шу билан биргаликда улар айнан бир хил эмаслиги, узаро умумий ва фаркли томонларини ажратиб олиш кераклигини унутмаслигимиз керак. Бу хакда тилшунос олим Ш.Сафаров бу хакда шундай фикрларни билдиради: «Ушбу саволларга хозирча тулик жавоб топилганича йук ва унинг топилиши хам гумонли. Гумон тугилишининг, албатта, сабаблари бор. Даставвал, «концепт» тушунчасининг ута мавхум ходиса эканлигини, унинг замиридаги «ментал структура» хеч кандай моддий куринишга эга булмасдан, балки аклий идрок жараёнида хосил буладиган, тасаввурдаги тузилма эканлигини унутмаслик лозим. Боз устига, «концепт» атамаси «тушунча», «маъно», «мазмун» каби бошка ментал ходисалар билан ёнма-ён турадиким, уларнинг узаро муносабатини аниклаш, фаркли белгиларини ажратиш муаммоси хам пайдо булади».[8, 185-188] Бу борада олим фикрларини давом эттириб, "Мантикий фаолият хосиласи булган "тушунча" ва когнитив тилшуносликда кенг микёсда кулланилаётган "концепт" атамаларини бир хил мазмунда куллаш мумкинми? Сузсиз, бу иккала ходиса хам тафаккур бирлиги сифатида намоён булади. Буларнинг иккаласининг хам бошлангич нуктаси вокеликдаги предмет - ходисанинг хис килиниши ва образли тасаввур килиниши билан боглик",-деган фикрларни айтиб утади.[9, 13]

Узбек тилшунослигида Т.Мардиев узининг уттизга якин муаллифлик ишларида айнан концепт тушунчасига берилган таърифлар, хулосалар, назариялар хакида хам тухталиб утади. Олимнинг фикрича: "Концептлар, одатда, инсон турмуш тарзи билан боглик маълум тушунчаларни махсус колипларга солиш, лисоний ва маданий мавжудлигини белгилашга каратилади. Маълум бир концепт хар бир лингвомаданиятда узига хос шаклланишга эга саналади. Концептлар, уз навбатида, суз маъноларига нисбатан кенг талкин этиладиган, мураккаб типологик курилмага эга."[6, 36-44] Худди шу асосда Т.Мардиев "Бахт" концепти орасида олиб борган изланишлари натижасида ушбу тушунча уз атрофида эр-хотин (оила) муносабатларидаги ижобий уолат, цариндошчиликнинг ижобий муносабатлари, соглом турмуш тарзи, жамоавий муносабатлардаги ижобийлик (цуни-цушни, жамоа ва шу кабиларда уз урнига эга булиш), маънавий-ахлоций турмуш тарзи, жисмоний соглик, севги, мууаббат, турмуш тарзидан тулалигича цонициш уосил цилиш ва розилик, худодан розилик, истак-хоуишнинг амалга ошиши, етуклик, турмушга чициш еки турмуш цуриш, тацдирдан ризолик, фарзандли булиш ва фарзандларнинг ахлоций-маънавий етуклиги каби концептуал бирликларни камраб олади, деган хулосага келади.

Бундан ташкари олим "Дуст/friend", "бахтсизлик", "мехр-мухаббат", "юрак" концептлари буйича хам илмий изланишлар олиб бориб, тадкикотлари жараёнида узбек ва инглиз тили материалларини узаро солиштирган холатда лингвомаданий куринишда лексик-семантик, этник жихатдан тахлил килиб берган.

Худди шу йуналишда М.М.Рахматованинг хам филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертация мавзуси "Инглиз, узбек ва тожик миллий маданиятида "Гузаллик" концептининг лисоний хусусиятлари" деб номланиб, олима бу тадкикот ишида инглиз, узбек ва тожик тиллари маколларида акс этган "гузаллик концепти доирасида гузаллик прототип маъноларининг ботиний гузаллик, зохирий гузаллик, мухит, ходиса, предмет гузалликлари каби аксиологик хусусиятлари асослаб берилган. Колаверса, ишда чогиштирилаётган тилларда "гузаллик" концептига оид лексема ва фраземаларнинг пайдо булиши, ва узгариши жараёнларида миллий кадриятлар таъсирининг суз ясалишидаги дериватсион жихати далиллаб берилган. Бундан ташкари, ушбу концептнинг тилда вокеланишида хар уччала халкнинг этник хусусиятига хос табиат ходисалари, зоонимлар, усимликлар дунёси, антропонимлар, таом номлари, диний антропонимлар, историзмлар, услубий хос сузлар ва ижтимоий мавзуларга оид лисоний бирликларнинг универсал хамда миллий-маданий хусусиятларининг концептуал изоморфик ва алломорфик жихатлари исботланган.[7, 13]

Тилшунос олим У.К. Юсупов концепт хакида фикр юритар экан, уни шундай таърифлайди: концептни "ташки ёки ички дунёдаги бирор бир нарса ёки ходиса хакидаги онгимиздаги билимлар мажмуаси, у хакидаги образлар ва унга булган ижобий, салбий, нейтрал муносабатлар, яъни бахолашлардир. Концепт билан тушунчани айсбергга ухшатиш мумкин. Агар концепт айсберг булса, унинг сувдан чикиб турган кисми тушунчадир"[13, 49]. Бу фикрга хам кушилиш мумкин, чунки айсбергнинг сувдан чикиб турган кисми унинг сувостидаги кисмига нисбатан анчайин кичик. Демак, бирор сузни концептуал тахлилга тортишда, дастлаб, унинг лисонда пайдо булган вокеланиши тушунча деб караладиган булса, чукуррок когнитив талкин килинганда унинг янда купрок мазмуни намоён булаверади. Концепт сузни шунчаки англатган маъносига караб эмас, унинг борликда ифодаланадиган барча тушунчаларини, инсон идроки билан бглик жихатларини, лингвмаданий куринишларини когнитив талкинда тахлил этади.

Хуллас, кейинги йилларда тилшунослик сохасида пайдо булаётган ва шакллнаётган янги йуналишларнинг мавжудлиги бу сохадаги модернизатсияланишнинг кескин суръатларда эканлигидан далолат беради. Ана шундай йуналишлардан бири булган когнитив тилшуносликнинг асосий тушунчаларидан бири булган концепт атамаси, дастлаб, рус тилшунослигида, сунгра жахоннинг бошка тилшунослик сохаларига кириб борди. Айнан узбек тилшунослигида 90- йилларга келиб шаклланган бу

тушунча бугунги кунда хам уз тадкикотчиларига эга. Жахон тилшунослигига назар ташласак, тилнинг концептулан табиатига булган талаб ва бу куламда килинган ишлар, назариялар 80-йилларга келиб бирмунча танкидларга учрайди. Йиллар утиши билан эса тадкикот майдони кенгайиб концепт ва концептуал сохага талаб ва кизикиш кайта тикланди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Аскольдов С.А. Концепт и слово. Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология / Под общ. ред. В.П. Нерознака. - М.: Academia, 1997. - С. 267-279.

2.В.З.Демьянков Термин «концепт» как элемент терминологической культуры // Язык как материя смысла: Сборник статей в честь академика Н.Ю.Шведовой / Отв. ред. М.В.Ляпон. - М.: Издательский центр «Азбуковник», 2007. (РАН: Институт русского языка им. В.В.Виноградова). С.606-622.

3.Колесов В. В. Язык и ментальность. - СПб, 2004.С.19-20.

4.Кубрякова Е.С. Концепт / Е.С. Кубрякова, В.З. Демьянков, Ю.Г. Панкрац, Л.Г. Лузина // Краткий словарь когнитивных терминов. - М., 1996.С.90-92.

5. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка / Серия литературы и языка. Т. 52. № 1.- М., 1993.С.281.

6.Мардиев Т. "Бахт" концептининг лингвомаданий ва семантик талкини (инглиз ва узбек тиллари киёсида)// "Хорижий филология: тил, адабиёт, таълим" (Илмий ахборотнома журнали). - Самарканд:СамДЧТИ нашриёти, 2016, №10.Б.36-44.;

7.Рахматова М.М. инглиз, узбек ва тожик миллий маданиятида "гузаллик" концептининг лисоний хусусиятлари. Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси автореферати. Бухоро-2019.13-бет.

8.Сафаров Ш. «Концепт» ходисаси хакида//Систем-структур тилшунослик муаммолари (НД.Турниёзов таваллудининг 70 йиллигига багашланган Республика илмий-назарий конференцияси материаллари).-Самарканд, 2010. 185-188-бетлар.

9.Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. Жиззах: Сангзор, 2006-йил, 13-бет.

10.Соломоник А. Семиотика и лингвистика. - М.: Молодая гвардия, 1995. С.246.

11.Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. М.,1997. С.41-42.

12.Худайберганова Д.С. Узбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талкини.Филол. фанлари доктори дисс. автореф.Тошкент, 2015.Б.5.

13.Юсупов УД- Маъно, тушунча, концепт ва лингвокультурема атамалари хусусида // Стилистика тилшу-носликнинг замонавий йуналишларида: Илмий амалий конференция материаллари. - Тошкент, 2011. - Б. 49.

14.https://hozir.org/7-mavzu-milliy-madaniy-konsept-va-til-semantikasi-1-topshiriq.html.

ОЗОДА АНОРКУЛОВА - Ш.Рашидов номидаги СамДУ нинг Узбекистон-Финляндия педагогика институти узбек тили ва адабиёти, ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси укитувчиси.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.