Научная статья на тему '“ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС” АСАРИНИНГ МАНБАВИЙ-ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

“ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС” АСАРИНИНГ МАНБАВИЙ-ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Бўриев О

Ўз вақтида Чингизхон томонидан ташкил этилган тўрт улус тарихи ҳақида Темурийлар салтанатида ёзилган бир нечта тарихий манбада маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «“ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС” АСАРИНИНГ МАНБАВИЙ-ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

"ТАРИХИ АРБАЪ УЛУС" АСАРИНИНГ МАНБАВИЙ-КИЁСИЙ ТА^ЛИЛИ Буриев О

mapux фaнлaри доктори (DSc), emamu илмий ходим, УзР ФА Шaрцшунослuк институти https://doi.org/10.5281/zenodo.11122493 Уз BaKi^a Чингизхон томонидж тaшкил этилгaн турт улус тaрихи xaK^a Темypийлap сaлтaнaтидa ёзилгaн бир He4Ta тapихий мaнбaдa мaълyмот беpилгaн. Дaетлaбки мaълyмот бевоситa сохибкирон Амир Темурнинг топшириги билaн ёзилгaн Низомиддин Шомийнинг "Зaфapномa" aсapидa "Жaхонгyшой хaзpaт (Амир Темур)нинг мyбоpaк тapихи бошлaниши" номли сapлaвхa билaн беpилгaн Ba кyйидaгичa изохлaнгaн: "^рчи жвхонгир подшох Чингизхон хдётининг тyлa тaфсилоти бу еpдa зикр этилмaсa хaм, aммо ушбу мyбоpaк тapих (яъни Амир Темур дaвлaти тapихи) aввaлидa унинг нaслидaн то шу дaмгaчa рубъи мaскyндa сaлтaнaт кypгaн, подшохлик килгaнлapни бaён этиш муносиб кypинaди Ba бу фойдaдaн холи бyлмaсa кервк" [1,Б.25], - деб ёзaди Низомиддин Шомий. Шyндaн сунг Чингизхоннинг турт Угли - ЖУчи, ЧиFaтой, Уктой, Тулига тегишли турт улусни бошкapгaн хyкмдоpлap сaноFи кyйидaги тapтибдa беpилгaн:

Хитойдa подшохлик килгaнлapи сони ун турт кишидир: 1)Уктой коон, 2)Куюк коон, 3) Мунта коон, 4) Тулининг биpодapзодaси (жияни) Kyбилaй Чичон, 5)Тулининг нaбиpaси Темур коон. У подшох бyлгaн пaйтдa номини Улжойту деб aтaгaнлap. 6)^ишлой коон, 7) ^ишлой yFли Тyктa коон, 8)Тyлaк yFли Хон Тойзий. У сaлтaнaт (твхтига) yтиpгaндa номини Йyлaктy дегaнлap. 9)Оюширин Доро коон, 10) Дуккуз Темур коон, 11) Ясудор коон, 12)Анта коон, 13)Илик коон, 14)Элчи Темур коон, arap худо хохлaб подшохлик yнгa етсa подшохликкa лойикдир.

Maзкуррyйxamдa maxmгaymuргaн подшоyлaр a^^aунучинчи уукмдор исми бuлaн mугaйдu ea ун туртинчи Элчи Темур крон нaвбamдaгu уукмдор булиши maъкuдлaбymuлгaн. Шaрaфуддuн Али Яздий "Mукßддuмa"дa Элчи Темур коон ea Тойзи-узлонни yaм yукмдорлaр сuфamuдa эслamaдu. Амир Темур ^uндuсmонгa юрuшuдa (1398-1399) Кобулгa етиб боргaнuдa Тойзи-углон Улуs-юрmдa коонгa щрши чщиб, K)aлмокдaн кочиб унинг yузурuгa кeлгaн ea Соуибкирон вaфоmu (1405) дaн сунг уз юрmuгa кemгaн. Бу ёзuлгaнлaрдaн, Улуз Юрmдa уукмдорлик кuлгaнлaр yaK^a мaълумоm Низомиддин Шомий "Зaфaрномa"aсaрuдa 1404 йил вокeaлaрuдa mугaгaн ea Шaрaфуддuн Али Яздий "Mукßддuмa"сuдa кейинги янa uккuma уукмдор yaK^a ёзuлгaн янги мaълумоm uловa кuлuнгaн.

Дашти Кипчокда подшохлик килганлари сони йигирма бештадир:

1)Жучи, 2)Боту, 3)Беркахон, 4)Сойинхон, 5)Йусун Мунка, 6)Туктахон, 7)Узбекхон, 8)Жонибекхон, 9)Бердибекхон, 10)Келдибекхон, 11)Навруз,

12)Черкас, 13)Хизрхон, 14)Муруд, 15)Бозорчи, 16)Соси Нукой, 17)Нукойнинг жияни Туглук Темур, 18)Туглук Темур биродари Муродхожа, 19)Кутлугхожа, 20)Урусхон, 21)Туктакиё, 22)Тумкон Темур Малик, 23)Туктамишхон, 24)Темур Кутлуг, 25)Шодибек (уукмдорлик йиллари:1399 -1407; Низомиддин Шомий "Зафарнома" ни 1404 йил, март ойида Амир Темурга тацдим этган ва бу Дашти Ципчоц уукмдорлари тугрисида ушбу асардаги якуний сана уисобланади; Шодибек уукмдорлиги шу даврга тугри келади).

Ирокда подшохлик килганлари (Озарбайжон, Форс, Кермон ва Хуросон назарда тутилган) сони ун турт киши булган: 1)Тули угли Хулокухон,

2)Хулоку угли Абокохон, 3)Абокохон биродари Ахмадхон, у ислом динини кабул килган эди, 4) Абокохон угли Аргунхон, 5)Аргунхон биродари Кехотухон, 6)Бойдухон, 7)Гозонхон, 8)Улжойтухондирки, уни Мухаммад Худобанда дейдилар, 9)Абу Саъид Баходирхон, 10)Арпа - Арпабуканинг кариндоши, 11)Мусохон, 12)Йул Кутлуг угли Султон Мухаммад,

13)Жучининг Хуросондаги кариндоши Тагой Темурхон, 14)Сулаймонхон ( Хулагухон авлодидан. "Ундан кейин Чингизхон наслидан Эронда хон крлмади, Хар кимса бир шауарда уоким булди" [2, в.74 б],- деб ёзади Шарафуддин Али Яздий "Мукаддима"да. Бу ерда учала манба - Низомиддин Шомий, Шарафуддин Али Яздий ва "Тарихи арбаъ улус" маълумотларида Эронзаминда Хулагухон авлодлари уукмдорлиги Сулаймонхон бошкаруви (1339-1344) билан якун топган).

Чигатойхон элида подшохлик килганлар уттиз бир киши: 1)Чигатойхон, 2)Чигатой угли Йусун Мунка, 3)Каро Хулоку, у подшохлик пайтида вафот этди. 4) Каро Хулоку хотини Аргина, 5)Бойдор угли Алику, у Аргина хотинни уз никохига олган эди, 6)Каро Хулоку угли Муборакшох, 7)Барок, 8)Широмон угли Некипай, 9)Тагой Темурхон, 10)Даво Чечан, 11)Даво угли Кунчакхон, 12)Бури угли Толику, 13)Даво угли Эсан Буго, 14)Даво угли Кепакхон, 15)Даво угли Элчикдойхон, 16)Даво угли Дура Темурхон, 17)Даво угли Тармаширинхон, 18)Эбукин угли Жингши, 19)Эбукин угли Йусун Темурхон, 20)Уктой кариндоши Али Султон, у нохак равишда подшохлик тахтига утирди, 21)Пулод угли Мухаммад, у Кунчакхоннинг набираси эди, 22)Ясувар угли Казон султон, 23)Уктойнинг кариндоши Донишмандча, у подшохликка етишмади, 24)Сургату угли Баёнкули, 25)Йусун угли Темуршох, 26)Эмилхожа угли подшох Туглук Темур, 27)Туглук Темур угли Илёсхожа, 28)Дурчи угли Кобул Султон, 29)Мухаммад угли Одил Султон, 30)Суюргатмишхон, 31)

Суюргатмишхон угли Махмудхон, Аллох таоло ер юзида унинг мулки ва султонлигини баркарор этсин [1, Б.25-26].

Маълумки, Низомиддин Шомийнинг "Зафарнома" асари 804 - 806, рамазон (1401 -1404, март) оралигида ёзилган. Амир Темур 1370 йили Балхга Амир Хусайн устига юриш цилганида Суюргатмиш-углонни хон деб эълон цилган. Унинг вафотидан (1388 йил) сунг хонлик тахтига унинг угли Султон Маумудхонни тайинлади ва у вафотига (1403 йил, Рум) цадар ушбу мансабда булди. Юцорида тарихчининг Султон Маумудхоннинг уаётлиги билан боглиц тилаги ва келтирилган саналар, Низомиддин Шомий уз асарини ёзишни бошлаган пайтда (1401 й.), Султон Маумудхон уали уаёт булганини англатади.

Низомиддин Шомийнинг "Зафарнома" асарида шундан сунг, соуибцирон Амир Темур уаёти билан боглиц тарихий воцеалар баёнига утилган [1,Б.26].

Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" асарининг "Мукаддима"си.

Иброхим Султоннинг фармони асосида ёзилган ва унда сохибкирон Амир Темурнинг топшириги билан ёзилган Низомиддин Шомийнинг "Зафарнома" асари бош манба вазифасини утагани асарнинг узида айтилган. Юкорида кайд этилганидек, Низомиддин Шомийнинг "Зафарнома" асари бошланишида Чингизхоннинг турт улуси хакида киска маълумот берилгани сабабли, Шарафуддин Али Яздий хам "Зафарнома" асари бошланишида батафсил "Мукаддима" ёзади, сабаби, Иброхим султон бобоси Амир Темур шажараси Одам атогача аник етказилишини талаб килган:

"Маънолар келинлари ва нафис [сузлар] бунёдкорлари уни ("Зафарнома"ни) олам яратилишининг ибтидоси ва бани Одам, алайхиссалом, - (унга [Аллохнинг] рахмати ва осудалиги булсин),- [инсон] пайдо булишидан бошлаб адабий араб тилида ва нафис форсийда назмнинг жавохирли куйлагида ва насрнинг марваридли либосида сузлар сахнаси ва харфлар тахти узра жилолантирсин, ибора ва истиоралар жилвагохига олиб кирсин, токи хазрат Сохибкирон (Амир Темур)нинг шажараси пайгамбар Одам Сафи[уллох]га, алайхиссалом, худди найзанинг учи уланганидек бориб улансин" [2, в.8 а].

Шарафуддин Али Яздий бу хакда Амир Темурнинг насл-насаби буйича мукаммал килиб тузилган шажараси турк султонларининг машхурлари ва буюк хоконлар хонадонига етиб боришини таъкидлайди. Демак, асосий максад, Амир Темурнинг шажара буйича султонлар оиласига мансублигини асослаш булган.

"Мукаддима"да Туманахон мисолида афсонага таянган шундай тарихийлик келтирилади. Унда ёзилишича, Амир Темурнинг саккизинчи бугиндаги отаси Кочули юлдузлар холати ва Чингизхоннинг учинчи бугиндаги отаси Кабулхон билан боглик бир туш куради. Туманахон бу тушни таъбир килиб Чингизхон ва Амир Темурнинг салтанатлари булиши хакида башорат килади. Шунга кура, хонлик Чингизхон тармогига ва амир (саркарда)лик Амир Темур тармогига берилсин, деган ёзма карор килинади: "Шу хакдаги карорни [уша вактда муомалада булган] уйгур ёзувида битиб куйдилар, хар икковлари (Кабулхон ва Кочули) уни имзоладилар; ота (Туманахон) хам унга узининг ол тамгасини босди ва уни хон хазиначисига топширдилар [2, в.61 б].

1347 йили Мовароуннахрда хокимият амирлар кулига утганда, улар хукмдорликларини уруг-кабилалар тан олиши учун уз ёнларида Чингизхон авлодидан бир кишини хонлик тахтида саклашга мажбур эдилар. Амир Темур хам хокимиятга келганида мазкур анъанани давом эттирди ва дастлаб Суюргатмишхонни, унинг вафотидан сунг, унинг угли Султон Махмудхонни расмий хон сифатида олиб юрди. Боз устига Амир Хусайннинг беваси Чингизхон авлодидан булмиш Сароймулк хонимга уйланиб, курагон (хон куёви) унвонига эришди ва уз хукмдорлигини конуний жихатдан янада мустахкамлади.

Тарихий вокеалар баёнини яхлит олиб караганда Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" асарига ёзилган батафсил "Мукаддима"ни таркибий жихатдан уч кисмга ажратиш мумкин: биринчи кисм - кадимги туркий султонлар тарихи, иккинчи кисм - Чингизхон тарихи, учинчи кисм -Чингизхоннинг турт улуси тарихи. Сохибкирон Амир Темур тарихи "Зафарнома" деб аталган ва турт улус таркибида охирда жойлашган Чигатой улуси тарихи баёнидан кейин берилган.

УлуFбекнинг "Тарихи арбаъ улус" асари. Низомиддин Шомий "Зафарнома" асарида келтирилган ва Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" асарининг "Мукаддима"сида берилган тарихлардан фарк килади ва айнан Чингизхоннинг турт улуси тарихига багишлаб ёзилган мустакил асар саналади.

Марказий Осиё тарихи буйича таникли олим Бурибой Ахмедов Мирзо Улугбекнинг "Тарихи арбаъ улус" асари форс тилидан узбек тилига таржимасига ёзган кириш сузида ёзиши буйича, "Тарихи арбаъ улус" Мирзо Улугбекнинг илмий рахбарлигида хамда иштирокида 1425 йили ёзиб тамомланган ва иккита ном - "Улуси арбаъайи Чингизий" ("Чингизийларнинг турт улуси") ва "Тарихи арбаъ улус" ("Турт улус тарихи") номлари билан

фанда маълум. Хрзирги вактда асарнинг тулик булмаган туртта кулёзмаси борлиги ва улар Англия (2 та кулёзма), Х,индистон (Банкипур) ва АКШ (Гарвард университети) китоб хазиналарида сакланиши кайд этилган [3, Б.4-14].

Асарнинг манбалари сифатида кадимги давр учун "Шажарат ул-атрок"номли китоб бош манба булгани ва вокеалар ундан сайланма услубида олингани "Тарихи арбаъ улус" нинг кейинчалик тахрир килинган ва хозир Британия музейида сакланаётган ААД 26190 ракамли кулёзмасида таъкидлаб утилган [3, Б.224]. Демак "Тарихи арбаъ улус" нинг дастлабки ёзилгани эмас, балки Улугбек улдирилгандан кейин тахрир килинган кулёзмаси бизгача етиб келгани маълум булади ва бу хулосани китоб охирида: ""Улуси арбаъайи Чингизий"нинг ушбу нусхаси... Улугбек Мирзойи шахид ... турт улус хонлари зикрида таълиф килган мажмуадан олинди" [3, Б.326],- деб ёзилган сузлар тасдиклайди. Ушбу маълумотдан шунингдек, асар Улугбек рахбарлигида мажмуа (туплам) куринишида ёзилганини хам англаш мумкин.

Мирзо Улугбекнинг хозирда мавжуд "Турт улус тарихи" асаридаги тарихий вокеалар баёни таркиби Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" асарига ёзилган "Мукаддима"да ёзилганларга деярли ухшаш; Чингизхон тарихи ва унинг улимидан сунг, турт улус тарихи хакида суз боради. Чингизхоннинг турт улуси кетма-кет жойлашувининг Низомиддин Шомийнинг "Зафарнома" асаридаги тартиби учала асарда сакланган, лекин номланишида бир оз фарк бор:

1. Хитой (Яздий ва Улугбек асарларида Улуг юрт дейилган);

2.Дашти Кипчок;

3. Ирок (Яздий ва Улугбек асарларида Эрон дейилган);

4. Чигатойхон эли (Яздий асарида Турон мамлакатлари дейилган)

Юкорида келтирилган учта манбанинг хар бирида маълум максад кузда

тутилган. Низомиддин Шомий "Зафарнома" асарида Амир Темур давлати тарихини ёзиш бош максад булган ва турт улус тарихи подшохлари хакида ёзилганлар эса, кушимча маълумот сифатида берилган. Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" асарида, Амир Темур салтанати тарихи баёнидан олдин, Иброхим Султон буйругига кура, Амир Темур аждодларини кадимги туркий султонлар шажарасига уланишини курсатиш асосий максад саналган.Улугбекнинг "Тарихи арбаъ улус" асарида Чингизхон улимидан кейин турт улуснинг хар бирида бевосита хонлик мансабини эгаллаган хукмдорлар хакида ёзиш кузда тутилган. Бошкача килиб айтганда, мазкур асарда Чингизхондан кейин унинг давлатидаги бошкарув тизими тарихи кандай кечганлиги хусусида суз боради.

"Тарихи арбаъ улус" ни илмий жихатдан урганишда унинг манбаларини аниклаш масаласи мухим урин эгаллайди. Умуман олганда, туркий халкларнинг кадимги тарихи одатда огзаки маълумотларда сакланган. Мирзо Шохрух саройининг бош тарихчиси Хофизи Абру (ваф. 833/1430 й.)"Зубдат ат-таворихи Бойсунгурий" асарида бу хакда: "Кадим ул-айёмдан бери мугул амирларининг одатлари шундай эканки, улар уз ота-боболарининг насабини [ёдда] саклаб келганлар, уз болаларига хам уктирганлар ва бу [анъанани] мииллатнинг бошка арбоблари [хам давом эттирганлар]. Шу сабабдан, улардан бирор киши йукки, уз кабиласи ва насабини билмаса" [4, в.11 аб],- деб таъкидлаб утган.

Ёзма манбалар ичида Рашидуддин Фазлуллохнинг "Жомеъ ат-таворих" асари туркий халклар тарихини урганишда бош манба булиб колади. Унда туркий подшохлар тарихи Нухнинг (Одами соний) угли Ёфасдан бошланади ва давом этиб, Чингизхон аждодлари санаб утилган, сунгра Чингизхон тарихи ёзилган, ундан кейин Чингизхоннинг Улуг юрт, Дашти Кипчок, Чигатой улуси ва Эронзаминда юрт бошкарган авлодларидан бир кисми санаб утилган.

Муаллифи номаълум "Муизз ал-ансоб" асарининг сузбошисида ёзилишича, Темурийлар давлати хукмдори Мирзо Шохрух 830 /1426-1427 йили мавжуд эски шажарани янгилашга фармон беради [5, Б.7]. Демак, Мирзо Шохрух салтанатигача хам туркий халклар шажараси акс этган ёзма манбалар булган ва улардан уз вактида Низомиддин Шомий "Зафарнома", Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" ва Мирзо Улугбек "Тарихи арбаъ улус" ни яратгганда унумли фойдаланганлар. Ана шундай манбалардан бири "Шажарат ул-атрок"номли китоб "Тарихи арбаъ улус" учун бош манба булгани ва вокеалар ундан сайланма услубида олингани хакида юкорида айтилди.

Мирзо Шохрухнинг шажарани янгилаш тугрисидаги фармони асосида ёзилган "Муизз ал-ансоб" асари эса, туркий халклар шажарасини яратиш анъанасининг давоми саналади ва икки кисмдан иборат: 1)Чингизхон ва унинг авлодлари; 2)Амир Темур ва унинг авлодлари (Хусайн Бойкаро салтанати вокеаларида якун топган).

Юкорида келтирилган ёзма манбалар киёсий тахлилидан маълум буладики, Чингизхоннинг турт улуси тарихи хакида маълумот Темурийлар даври манбаларида дастлаб Низомиддин Шомий "Зафарнома"асарида кайд этилган ва ундан кейин ёзилган Шарафуддин Али Яздий "Зафарнома" ва Мирзо Улугбекнинг "Тарихи арбаъ улус" асарларида унга янги фактлар кушилган холда, айрим тахририй узгаришлар хам килинган.

Адабиётлар:

1. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. Fors tilidan o'giruvchi - Yunusxon Hakimjonov. Tarjimani qayta ishlab nashrga tayyorlovchi va mas'ul muharrir -A. O'rinboyev. Izohlar va lug'atlar tuzuvchi - Habibullo Karomatov (geografik nomlar izohi - O.Bo'riyevniki). Hofizi Abruning "Zafarnoma"siga yozgan "Zayl"i - ("Ilova") ni forsiydan o'giruvchi va izohlarini tuzuvchi - Omonulla Bo'riyev. Toshkent: "O'zbekiston", 1996. B.528.

2. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. O'z FA Sharqshunoslik instituti qo'lyozmasi, № 4472. Fotofaksimil nashr. Nashrga tayyorlash, so'zboshi, izoh va ko'rsatkichlar muallifi A.O'rinboyev. - T., 1972.

3. Мирзо Улугбек. Турт улус тарихи. Б.Ахмедов кириш сузи, изохлари ва тахрири остида. Форс тилидан Б.Ахмедов, Н.Норкулов, М.Х,асаний таржимаси. Тошкент, "Чулпон" нашриёти, 1994. 352 б.

4. Хрфизи Абру. Зубдат ат-таворихи Бойсунгурий / Истанбул. Фотих кутубхонаси кулёзмаси, 4371/1.

5. Му'изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Том III / Отв.ред. А.К.Муминов. Перевод с персидского, предисловие, примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш.Х.Вохидова; сост.указателей У.А.Утепбергеновой.- Алматы: Дайк-Пресс, 2006.- 672 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.