Научная статья на тему 'XIV-XV АСРЛАРДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАҲАРЛАРИ'

XIV-XV АСРЛАРДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАҲАРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
19
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Мовароуннаҳр / Фарғона / Амир Темур ва темурийлар даври / тарихий манба / ўрта аср шаҳарлари / ўрта аср қалъалари / Низомиддин Шомий / Шарофуддин Али Яздий / Movarounnahr / Ferghana / Amir Temur and Timurid era / historical source / medieval cities / medieval castles / Nizamuddin Shami / Sharafuddin Ali Yazdi

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Усмонов, Баҳриддин Аҳмедович

Мақолада Амир Темур ва темурийлар даври тарихига оид манбаларда Фарғона водийси шаҳарлари тарихига оид маълумотлар таҳлил этилган. Таҳлил давомида ушбу тарихий манбаларнинг мазкур давр тарихига оид манбаларнинг шаҳар тарихи масаласидаги манбавий салоҳиятига баҳо ьерилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CITIES OF FERGANA VALLEY IN XIV-XV CENTURIES

The article analyzes information on the history of the cities of the Ferghana Valley in sources related to the history of Amir Temur and the Timurid period. During the analysis, the source potential of these historical sources for the history of this period was evaluated.

Текст научной работы на тему «XIV-XV АСРЛАРДА ФАРҒОНА ВОДИЙСИ ШАҲАРЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(10), October, 2023

XIV-XV АСРЛАРДА ФАРГОНА ВОДИЙСИ ШАХДРЛАРИ

Усмонов Бахриддин Ахмедович

Жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни кайта тайёрлаш ва

малакасини ошириш институти Фаргона филиали профессори,

тарих фанлари доктори. bahriddinusmonov2@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Мацолада Амир Темур ва темурийлар даври тарихига оид манбаларда Фаргона водийси шауарлари тарихига оид маълумотлар таулил этилган. Таулил давомида ушбу тарихий манбаларнинг мазкур давр тарихига оид манбаларнинг шауар тарихи масаласидаги манбавий салоуиятига бауо ьерилган.

Калит суз ва иборалар: Мовароуннаур, Фаргона, Амир Темур ва темурийлар даври, тарихий манба, урта аср шауарлари, урта аср цалъалари, Низомиддин Шомий, Шарофуддин Али Яздий,

ABSTRACT

The article analyzes information on the history of the cities of the Ferghana Valley in sources related to the history of Amir Temur and the Timurid period. During the analysis, the source potential of these historical sources for the history of this period was evaluated.

Key words and phrases: Movarounnahr, Ferghana, Amir Temur and Timurid era, historical source, medieval cities, medieval castles, Nizamuddin Shami, Sharafuddin Ali Yazdi,

КИРИШ

Амир Темур тарихини ёритувчи дастлабки манбалардан бири Низомиддин Шомийнинг "Зафарнома" асаридир. Низомиддин Шомий Фаргона хакида суз кетганида Андигон, Узганд топонимларидан фойдаланган. Ушбу асарда Фаргона водийси шахарларидан бири Хужанднинг XIV аср урталарида Мовароуннахр сиёсий хаётида тутган урнига оид кимматли маълумотлар учрайди. Шунингдек, Хужанд шахрида Амир Темурга карши режалаштирилган суикасднинг амалга ошмаганлиги, 1376 йилги унинг хокими Одилшох жалойир бошчилигидаги исён ва унинг бостирилиши билан боглик вокеалар баён килинган [1:Б. 28-36; 96-101].

Муиниддин Натанзийнинг "Мунтахаб ут-таворихи Муиний" асари хам давр тарихига оид энг кимматли манбаларидан биридир. Гарчи Муиниддин

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

HaTaH3ufi OapFOHa TonoHHMHHH KyHHaraH Synca-ga[2:B. 116], y xaM KynnaS Myannu^nap KaTopu BogufiHH fiupuK maxapnap homh SunaH Y3:«:aHg BHHoaTH, AHguroH HOMHapu SunaH aTaraH. YmaHg BHHoaTH cy3Hgagu Y3^aHg cy3H Y3raHg maxpuHHHr homh Synca-ga, y maxapHHHr yma BaKTgaru canoxuaTH Ba homhhh aHraaTMafigu. Y KopaxoHHfinap gaBpuga Y3raHg, atHH YmaHg maxpu BogufiHHHr fiupuK maxpu Ba nofiTaxTH cu^araga KynnaS MaHSanapga aKC этгaнннннг 6y gaBpgaru HHtHKocu cu^araga MaHSaga KenTHpunraH gefiumHMH3 MyMKHH.

MYXOKAMA BA HATH^AÏÏAP

fflapa^yggHH Ahh ^3gufiHHHr "3a$apHOMa" acapu xaM Ma3Kyp gaBp Tapuxura oug MyxuM MaHÔanapugaH Supugup. ^3gufi xaM OaproHa Boguficu xaKuga cy3 wpuTap экaн, AHguroH, AHgyKOH, AHgu^OH, AHgu^OH bhho^th TonoHHMnapugaH $ofiganaHraH[3:B. 268]. By HOMHap xaM OaproHa bhho^th ypHuga xaMga maxapHHHr yma gaBp Tapuxufi MaHSanapga ynpafiguraH homh cu^araga ynpafigu. ffly SunaH SupranguKga BogufiHHHr энг MapKa3ufi Ba fiupuK maxpu AHgu^OH SyHraHHuruHH acocnoBHH acocufi MatnyMOTnapgaH Supu cu^araga ynpafigu gefiumHMH3 MyMKHH.

Xp$H3H ASpy homh SuHaH TaHHHraH ffluxoSuggHH ASgynnox höh .HyT^ynnox höh ASgypamug X,apaBufi (XaBO^Hfi)HHHr Tapux Ba reorpa^uara SaFHmnaHraH acapnapuga xaM OapFOHa Boguficu Tapuxura oug naBxanap ynpafigu. Myannu^ 'Teorpa^ua" acapuga Xy«:aHg maxpu Ba bhho^th xaKuga cy3 ropHTHS, ymSy xygygHHHr uKTucogufi xonarara oug KHMMaTHH MatnyMOTnap KeHTupagu[4: B. 7475]. TapuxHHHHHr OaproHa Boguficu Tapuxu ynyH aHa Sup MyxHM acapu "Ma^Ma aT-TaBopux"geS HOMHaHuS, MoBapoyHHaxp, 3poH Ba XypocoHga ucHOMuaTgaH aBBanru gaBpgaH SomnaS to 1427 fiunrana W3 SepraH BOKeanapra SaFumnaHagu. YHga ynpBfiguraH энг acocufi MatnyMOTnapgaH Supu Amhp TeMypHHHr $ap3aHgu Mup3O YMapmafix TOMOHHgaH ÄHgu^OH maxpuHHHr Mygo^aa geBopnapu SunaH MycTaxKaMHaHumugup.

Oacux XaBO^ufiHHHr "My^Manu Oacuxufi" acapu Amhp TeMyp Ba TeMypufiHap gaBpu TapuxHHH ypraHumgaru MyxuM MaHSanapgaH Supugup. Y3HHHHr KucKa Ba aHHK $aKTHK MatnyMOTnapra SofiHuru SunaH a^panuS TypyBHH ymSy acap xaMga yHHHr Myannu^u xaKuga MaHSamyHocnurHMH3ga Sup KaTop TagKHKOTHap apaTHHraH. By acapga xaM Bogufi xaKuga cy3 wpuTHHraHga Y3raHg BHHoaTH aTaMacu KyHHaHHHraH[4:C. 152]. By xaM WKopuga afiTraHHMH3geK, aBBanru ^opc THHuga apaTHHraH acapnapHHHr Tatcupu HaTH^acuga KeHuS HHKKaH HOMgup.

OapFOHaHHHr Amhp TeMyp Ba TeMypufinap gaBpu Tapuxura oug MatHyMOTHap MaB^yg SyHraH acapnapgaH Supu HSh ApaSmoxHHHr "A^ohS aH-MaKgyp

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

Tapnxn TaÖMyp" acapngnp. Ma3Kyp MaHÖa y3ÖeK ra^nra Tap^nMa khhhhhô, Hamp этнпгaн. Acap Kynnaö TapnxHH maxcnap, ynapHHHr ^aonnaTH, Xannn CymoH, aMnp Xygoögog XycanHnfi KaönnapHHHr hhcohhh ^asnnaraapn xaKnga KHMMaTnn MatnyMOTnap 6epa onyBnn Hognp MaHÔanapgaH ÔHpugnp. fflyHnHrgeK, "A«:oh6 an-MaKgyp" AMnp TeMyp gaBpnga Ba yHHHr Ba^oragaH KefinHrn y3apo ypymnap Ba^THga W3 SepraH CHëCHH xaMga H^THM0HH--HKTHC0gHH xaëTra ong SomKa MaHÖanapga aKC этмaгaн KynnaS BO^eanap Tyrpncnga xnKoa KKnagn. AöHnKca, AMnp TeMyp Ba^OTngaH KefinH OaproHa Bognöcnga ôynnô yTraH c^chh ^apaëHnap Ba ynapHnHr MoBapoyHHaxpgarn Ba3naTra Tatcnpn тyFpнcнgaгн MatnyMOTnap ^yga axaмнaтпнgнp. Myannn^HnHr aÖHn my BaKTga CaMapKaHgga amaraHnnrn, ymöy BO^eanapga KaraamraH Kynnaö тapнxнн maxcnap SnnaH maxcaH TaHnm SynraHnnrn xaM acapHnHr кнммaтннн omnpagn. Höh ApaSmox MoBapoyHHaxpHnHr hhphk maxapnapn xaKnga cy3 ropnrap экaн, ynap Karopnga Xy^aHg, MapFnnoH, AHgn^oH maxapnapnHn caHaS yTagn Ba MapFnnoH maxpnra anoxnga TyxTaragn[4:E. 86]. YmSy acapga AHgn^oH Ba yHnHr aTpo^napn TyKKn3 TyMaHgaH nSopaT экaнпнгн TatKngnaHraH SynnS, Ma3Kyp MatnyMoT MaHÖaHnHr Tag^KoTHncn Y. YBaroB ToMoHngaH anoxnga KypcarnS yTnnraH.

ASgypa33oK CaMapKaHgnnHnHr "Maraan catgaÖH Ba Ma^Man SaxpaÖH" acapn TagKnKoTHnHr MyxnM MaHÔanapngaH 6нpнgнp. AcapHnHr Ky-^Manapn Ba Typnn Tnnnapra KnnnHraH Tap^nManapn, Myamn^n xaKnga Sara^cnn MatnyMoraap MaB^yg. "Maraan catgaÖH... " hkkh ^nnggaH nSopar SynnS, Shphhhh ^nngga AMnp TeMyp gaBpn, hkkhhhh ^nngga эca 1470 finnra Kagap SynraH TeMypnfinap gaBpn BoKeanapn SaëH Kn^nHagn. AcapHnHr öhphhhh ^nngn my KyHra Kagap Tap^nMa KnnnHMaraH Ba Hamp этнпмaгaн. AMnp TeMyp gaBpn BoKeanapn Oomhh, ^3gnH, HaTaH3nH Ba SomKa Myannn^napHnHr acapnapnga SaTa^cnn ëpnranraH Syncaga, "Maraan catgaÖH... "ga xaM ymSy gaBpra ong KnMMaran MatnyMoraap Sop. YnapgaH Snpn Axcn maxpn xaKngarn MatnyMoraapgnp "... y Batga (Myxgarn) oxnpnra eTgnro yFnn KenMagn. Mnp3o YnyFÔeK KyparoH AHgn^oHra KapaS ropgn. Mnp3o AMnpaK AxMag y epHnHr кaпtaпapннн MycTaxKaMnaô, ToKKa hhkhö KeTgn. Mnp3o YnyFÔeK y epHnHr энг KaTTa Kantacn SynraH Axcn KantacnHn Myxocapa Knngn. Y myHgafi KantaKn, yHnHr Me3aHanapngaH ^anaK Som ok (wпgyз)пapннн TepnS onnm Ba SanaHg xoHanapngaH $apnm Tanap FynFynacnHn эmнтнm MyMKnH эgн. ^a^ta axonncn KantaHnHr MycTaxKaMnnrnra MaFpyp SynnmnS ®;aHr acnaxanapnHn xoзнpпagнпap. Fanaôa ëp namKap Kanta aTpo^nHn 3npx Ky3nw apn yacngeK (nnMa TemnK) khhhô KantaHn эгaппagн Ba namKap axnn Ky^nra Kyn SofinnKnap Knpgn. Mnp3o YnyFÔeK panaTra thhhhhk MafigoHn Ba omohhhk MaKoHngaH ypnH Sepgn xaMga noaHga SaKoBynHn KyTBon TafinHnaS, AHgn^oH

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

томон йул олди. Мирзо Амирак Ахмад чикиш кийин булган баланд тогларга кетиб колган эди; Мирзо Улугбек амир Мусоко ва амир Мухаммад Тобонларни Андижонни идора килишга тайинлаб, галаба ёр мавкаб Самаркандга кайтди." [5 :Б. 254-255] Юкорида келтирилган маълумотнинг эътиборли томонларидан бири шундаки унда Ахси шахри Фаргона водийсининг энг йирик ва мустахкам калъаларидан бири эканлиги хар томонлама асослаб берилган.

Хондамирнинг "Хабиб ус-сийар фи ахбори афроди башар" асари Амир Темур ва темурийлар даври тарихига оид энг йирик ва куп мурожаат килинадиган манбалардан биридир. "Хдбиб ус-сийар"да Фаргона водийсининг XIV асрнинг иккинчи ярми XV асрнинг биринчи ярми тарихига оид маълумотлар жуда кам учраса-да, улар бошка манбалардаги айрим маълумотларни тулдиради. Хусусан, Хондамир хам Натанзий каби Мирзо Умаршайхнинг Кошгар юриши хакида маълумот беради. Бу асарда Мирзо Султон Абу Саъиднинг угли Мирзо Умаршайх, набираси Мирзо Бобурларнинг фаолияти нисбатан батафсил ёритилган. Шунингдек, асарда водийдаги хунармандчилик ривожи ва унинг ихтисослашувига оид кизикарли фактлар келтирилади[6:Б. 874].

Хондамирнинг "Макорим ул-ахлок" ва "Хулосат ул-ахбор" асарларида темурийлар давридаги Фаргонанинг илмий-адабий мухитини ёритишга хизмат килувчи маълумотлар учрайди. "Макорим ул-ахлок"да Алишер Навоий ва Мир Сарбарахна уртасида кечган мутоиба хакида хикоя килинса[7: Б. 185], "Хулосат ул-ахбор"да Мавлоно Юсуф Бадиий ва Саййид Шамсуддин Мухаммад Андижоний хакида суз юритилади[8: Б. 65-66]. Эътиборли томони шундаки, факат "Хулосат ул-ахбор"да Мир Сарбарахнага Андижоний нисбаси кушилган.

Шайбонийлар даврида яратилган бир катор тарихий асарларда хам тадкик этилаётган мавзу доирасидаги маълумотлар учрайди. Шулардан бири Мухаммад Солихнинг "Шайбонийнома" асаридир. Асарда Фаргонада Шайбонийлар сулоласи хукмронлиги урнатилиши жараёнлари ёритилиб, "Бобурнома"да баён килинмаган купгина вокеалар уз аксини топган. Шайбонийхон кушинлари томонидан Хужанд калъасининг эгалланиши, Мирзо Бобур ва унинг тогалари Султон Махмудхон ва Султон Ахмадхоннинг кушинларини 1503 йили Ахси якинида булиб утган Архиён жангида шайбонийлар томонидан тор-мор келтирилиши вокеалари шулар жумласидандир. Маргилон ва Андижоннинг шайбонийлар томонидан забт этилиши, Фаргона водийси шахарларининг химояланиш тизимлари, темурийлар кушинида хизмат килган мугул харбийларининг Мовароуннахрни

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(10), October, 2023

купгина вилоятларида шайбонийлар хукмронлиги урнатилгач, Фаргона водийсида тупланиши каби масалалар ёритилган[9: Б. 170-224].

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР:

1. Низомиддин Шомий. Зафарнома /Форс тилидан угирувчи - Ю. Хакимжонов, таржимани кайта ишлаб нашрга тайёрловчи ва маъсул мухаррир -А. Уринбоев, изохлар ва лугатларни тузувчи - Х. Кароматов (жугрофий номлар изохи - О. Буриевники), Хофизу Абруни «Зафарнома»га ёзган «Зайл»и(«Илова»)ни форсийдан угирувчи ва изохларини тузувчи - О. Буриев -Т.: Узбекистон, 1996;

2. Муиниддин Натанзий . Мунтахаб ут-таворихи Муиний. / Форс тилидан таржима, суз боши ва изохлар муаллифи - Гулом Каримий - Т.: Узбекистон. 2011. - 264 б.

3. Буриев О. Темурийлар даври ёзма манбаларида Марказий Осиё тарихий географияси. - Т.: "MUMTOZ SO'Z", 2017. - 352 б.

4. Ибн Арабшох. Ажойиб ал-макдур фи тарихи Таймур: Темур тарихида такдир ажойиботлари. /Суз боши, араб тилидан таржима ва изохларни У. Уватов тайёрлаган. К. I. -Т.: Мехнат, 1991. - 328 б.

5. Абдураззок Самаркандий. Матлаи саъдайн ва мажмаи бахрайн / Форс тилидан таржима ва изохлар муаллифи А. Уринбоев. Ж. II. I. 1405 - 1429 йил вокеалари. - Т. : «O'zbekiston». 2008. - 632 б.

6. Хондамир Гиёсиддин. Хабиб ус-сийар фи ахбори афроди башар / Форс тилидан таржима, мукаддима муаллифлари - Жалил Хазраткулов, Исмоил Бекжонов, Изохлар муаллифлари - Ашраф Ахмедов, Исмоил Бекжонов, - Т.: Узбекистон, 2013. - 1272 б.

7. Хондамир Гиёсиддин. Макорим ул-ахлок / Форс тилидан таржима, изохлар, кириш ва иловалар муаллифи К. Рахимов - Т.: «Akademnashr», 2015. -

8. Хондамир Гиёсиддин. Макорим ул-ахлок / Форс тилидан таржима, изохлар, кириш ва иловалар муаллифи К. Рахимов - Т.: «Akademnashr», 2015. -

9. Мухаммад Солих. Шайбонийнома. / Нашрга тайёрловчи ва сузбоши муаллифи Э. Шодиев. - Т.: Гафур Гулом, 1989. - 336 б.

10. Usmonov B. ABOUT THE DATE OF THE FIRST AND SECOND MONGOLIAN WALKS OF AMIR TIMUR //Конференции. - 2021.

11. Usmonov, B. "Ferghana in 70 years of XV century." Scientific journal of the Fergana State University 2.1 (2019): 39-42.

372 б.

372 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(10), October, 2023

12. Usmonov, B. "Horticulture in Fergana in the Temurid's period." Scientific Journal Of The Fergana State University 2.4 (2019): 73-75.

13. Usmonov, B. A. (2021). A Study of Political Processes in the Fergana Valley In 1371-1376. Design Engineering, 6174-6187.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.