Научная статья на тему 'ТАРИХДА ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА МЕХАНИЗМИ'

ТАРИХДА ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА МЕХАНИЗМИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

32
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Цивилизация / меҳнат тақсимоти / суғорма дехқончилик / жамоа / жамият / ахборот технологиялари.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Достон Гулямов Достон Турғунов, Арслон Комилович Нафасов

Илк цивилизацияларнинг вужудга келиши, омиллари, ривожланишига таъсир кўрсатган омиллар, суғорма дехқончиликнинг пайдо бўлиши, меҳнат тақсимотлари, цивилизацияларнинг минтақавий ўзига хосликлари, янги индустриал жамиятлар ҳақида ушбу мақолада сўз бориб, турли манбалар асосида ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТАРИХДА ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА МЕХАНИЗМИ»

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital Technologies in the Educational Process

g

ТАРИХДА ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИ ВА

МЕХАНИЗМИ

Достон Гулямов, Достон ТурFунов

Чирчик давлат педагогика университети Гуманитар фанлар факультети Тарих

йуналиши 1-боскич талабалари

Арслон Комилович Нафасов

Илмий рахбар, Чирчик давлат педагогика университети Узбекистан тарихи

кафедраси катта укитувчиси

Илк цивилизацияларнинг вужудга келиши, омиллари, ривожланишига таъсир курсатган омиллар, сугорма дехкончиликнинг пайдо булиши, мехнат таксимотлари, цивилизацияларнинг минтакавий узига хосликлари, янги индустриал жамиятлар хакида ушбу маколада суз бориб, турли манбалар асосида ёритилган.

Калит сузлар: Цивилизация, мехнат таксимоти, сугорма дехкончилик, жамоа, жамият, ахборот технологиялари.

"Цивилизация" атамаси лотинча БтИБ сузидан олинган булиб, шахар, шахар жамоаси, фукаро, давлат, фукаровийликка, давлатчиликка оид маъноларни англатади.Бу атама биринчи марта француз олими Мирабо томонидан XVIII асрдан европа жамиятида инсоният утмиши боскичларини ифодалашда ишлатилган. Айни вактда ижтимоий-гуманитар фанларда хам цивилизация тушунчаси кенг кулланилиб келинмокда.

Тарихан илк цивилизациянинг шаклланиши милоддан аввалги XVII асрларда Олд Осиё ва Якин Шаркда мезолит давридан бошланган.Ибтидоий жамоалар ичида айримларининг илгарилаб кетиши натижасида дехкончилик ва чорвачилик юзага келади.

Дехкончилик аввал бошдан сугорма характерда булган.Унинг асосида хаёт кечириш. Гарчи чорвачиликни сикиб чикармасада, хар холда анча кискартиради.Чорвачилик дехкончиликдан 2000 йилча аввал келиб чиккан булиб. Маълум гурух ва териб-термакловчилар баъзи хайвонларни хонакилаштириш билан шугулланганлар.Бу,

Аннотация

даставвал ит, сунгра эчки, куй, эшак ва кейинро; сигир ва

https://cspi.uz/

Republican Scientific and Practical Conference

October 20, 2023

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital

jort^

gL

чучка булган. Овчилар ва териб-термакловчилар ёввойи усимликлар уругларини экиб, хосилидан фойдалана бошлаганлар.Биринчи булиб арпа, кейин бугдой ва бошка усимликлар узлаштирилган.

Сугорма дехкончиликка асосланган хаёт неолит инкилобини юзага келтирган.Чорвачилик ва дехкончиликнинг келиб чикиши инсоният тарихида биринчи мехнат таксимоти эди.Сугорма дехкончиликни йулга куйишда мураккаб ирригацион ишларни бажариш учун доимий, утрок яшаш зарур эди.

Утрокликка утиш жараёнида манзилгохлар аввалгиларига нисбатан кулай ва ташки деворларга эга эди.Бу эса бойликлар маълум бир жамоа тасарруфида тупланиб боришини хам таъминлаган.Фаолият турларининг купайиши натижасида тошдан, ёгочдан, суякдан мехнат куроллари ясаш, ерга ишлов бериш, чорвачилик ва дехкончилик хом ашёларига кайта ишлов бериш, кулолчилик буюмлари ясаш, уй-жойлар куриш имконияти пайдо булди.Бу уз навбатида ибтидоий уруг жамоалари учун узаро махсулотларни таксимлаш, иктисодий муносабатлар ва ички -тартиб коидаларни ишлаб чикишга ундади.

Иккинчи ва учинчи йирик мехнат таксимоти - хунармандачилик ва курувчиликнинг майдонга келиши юкоридаги жараёнларнинг натижаси булди.Бу даврда хаёт кечиришнинг асосий воситаларига эгалик килиш умумий хисобланган.Буларнинг барчаси цивилизация келиб чикишининг иктисодий жихати хисобланган.Унинг ижтимоий ифодаси эса кишиларда тотемистик шаклларни урнига янги ахлокий нормалар, кейинрок хукукий меъёрлар, ижтимоий-сиёсий тузилмаларни ишлаб чикишга индаган.Цивилизация кишиси эса истеъмолчидан универсал кадриятларни яратувчига айланган.Булар эса уз навбатида туртинчи мехнат таксимотини -харбийлар, зодагонлар ва дохийлар булишини, сиёсий бошкарувнинг келиб чикишига олиб келди.Хдр кандай бошкарув хокимиятсиз булмайди. Аввал бошдан инсон териб-термаклаб хаёт кечирган пайтларда мавжуд ресурсларга эгалик килиш хам хокимиятни билдирганДадимги Шарк мамлакатларида хужалик фаолияти сугорма дехкончиликка асосланганлиги ва жамоавий эгалик килиш оркали олиб борилганидан бу ишларни бошкариш ижтимоий хокимиятнинг мажбурийликка асосланган сиёсий шакли ёрдамида амалга оширилган.

Маънавий сохада цивилизациявий хаётнинг карор топиши энг радикал тарзда булиб, инсон рухиятида мантикий тафаккурни, унда эса сифат жихатдан янги дунёкарашни келтириб чикаради.Масалан, дехкончиликни узлаштирган жамоалар табиий жараёнларни билишга, усимликларга ишлов бериш йиллик циклларига,

https://cspi.uz/

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

16

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital

Technoogies^n^hemmucaiiommimrocmm

янги ишлаб чикариш малакаларига таянадиган булди.Астрология. арифметика, биология, тиббиёт, агрономия каби фанларнинг куртаклари шакллана бошланди.Унсурлари курина бошланган илк санъат намуналарида - урф-одат мусикалари ва раксларида асосан мифологик персонажлар акс этган.Цивилизациянинг илк куриниши булган неолит даври аста-секин энеолит боскичига, яъни мис-тош, бронза даврларига урнини бушатиб берди.Энеолит цивилизациясининг узига хос жихати шундаки, мулкнинг неолит давридаги умумийлигидан хусусий шаклига утилди.Хусусий мулк икки шаклда вужудга келди.Биринчиси жамоа ва кабила бошликлари кулида унумдор ерлар, чорва моллари ва куллар тупланди.Иккинчидан майда шаклда кичик ер эгалари, чорвадорлар, хунармандларнинг мулки куринишида амалда булди.Бу даврда кулларнинг урни алохида булганлигини назарда тутмок лозим. Улар мулк объектига айланган кишилар эди.Лекин кулларни хамма жойда хам инсон сифатида бир хилда куришмаган.

Энеолит цивилизатцияси бошида хукмдор турган.Цивилизациянинг бу боскичида махсулотларнинг куплаб ишлаб чикарилиши уларни мунтазам айирбошлашнинг зарур шарти сифатида пул муомаласини вужудга келтирди.Муомала учун дастлаб олтин, сунгра кумуш тангалар ишлатила бошланган.Мехнат таксимоти янада ривожланди.Давлат аппарати, турли сохалар буйича амалдорлар, хунармандлар, савдогарлар, мунажжимлар, меъморлар катлами вужудга келди.Дастлаб Шимолий Африкада Нил, Олд Осиёда Дажла ва Ефрот, Х,индистонда Ганг, Марказий Осиёда Амударё ва Сирдарё, Хитойда Хуанхэ ва Янцзи дарёлари хавзаси атрофларида илк цивилизациялар ташкил топдиДадимги Миср, Икки дарё оралиги, Антик дунё - Юнонистон ва Рим, Шарк цивилизацияси каби атамалар пайдо булди.

Масаланинг эътиборга молик тарафи шундаки юкорида келтирилган цивилизацияларнинг аксарияти шимолий кенгликнинг 30-40 параллеллари атрофида юзага келганлиги.Бу ерда Миср ва Мексика эхромлари, Кадимги Вавилон, Махонжадаро фикримизга мисолдир.

Тараккиётнинг аграр-анънавий шакли инсоният цивилизатцияси тарихини катта даврини уз ичига олади.Бу купрок Осиё-Шарк мамлакатларига хосдир.Биринчи цивилизациялар шу ерда пайдо булган булса хам.Асосий бойликлар ва куч хам давлат кулида сакланиб колди. Натижада Европаликлар бу худудларга борадиган янги йулларни очиб. Мустамлака килган холда, бойликларни узлаштира бошлади.Янги индустриал цивилизациялар вужудга келди.Анънавий огир

https://cspi.uz/

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

17

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital Technologies in the Educational Process

g

g

caHoaT ypHura KOMnroTepnamTupum Ba axöopoTnamTHpum TexHonoruanapH acocufi ypuHHH эгäппaн öornnagu.

Ammo 6opa-6opa цнвнпнзaцнaпaр KynaMH KeHraöuö, gapenap 6y Tanaöra ®;aBo6 öepMafi Kpngu.ffly caöaögaH KeÖHHru цнвнпнзaцнa öocKu^napu

X,HHgucTOH, MapKa3HH Ba ^aHyÖHÖ AMepuKaga TapaKKueTHHHr aHru öockhhh 6omnaHgH.3Hgu цнвнпнзaцнaпap KynaMH ^axpH OKeamapu goupacu öunaH öenrunaHaguraH öyngH.^Hru 3aMOH Fapöuö EBpona Ba ffluMonufi AMepuKa цнвнпнзaцнacн By^ygra Kengu.

REFERENCES

1. ffl.Mup3HeeB.^HrH Y3ÖeKHCTOH CTpaTeruacH.Y36eKHCTOH HampueTH.T.2021.

2. ffl.Mup3HeeB.EywK Kena^aruMH3HH Mapg Ba onHH®;aHo6 xanKHMH3 öunaH öupra KypaMH3.Y3ÖeKHCTOH HampueTH.T. 2017.

3. 2017-2021 Hunnapga Y3ÖeKHCTOH PecnyönuKacuHH pHBO^naHTHpHmHHHr öemTa ycTHBop HyHanufflH 6yÖHHa X,apaKaTnap CTpaTeruacu. - TornKeffrMatHaBHOT,

geHru3napra Kyngu.YpTa acpnapra Kenuö EBponagaH öom^a KUTtanapra öopurn ynyH geHru3 fiynnapu onungu. ^khh Ba YpTa fflapK, YpTa Ocue, Xhtoh,

2017.

4..H.KapHMOB.TapuxHH xoTupacu3 Kena^aK fiyK.7-^Hng.T.,1999. 5.Tohh6h A.nocTH^eHue ucTopuu.M.,1991.

https://cspi.uz/

Republican Scientific and Practical Conference

October 20, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.