Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ХАЛҚИ АНЪАНАВИЙ ХЎЖАЛИГИНИНГ XX АСР 20-30 ЙИЛЛАР ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЁРИТИЛИШИ'

ЎЗБЕК ХАЛҚИ АНЪАНАВИЙ ХЎЖАЛИГИНИНГ XX АСР 20-30 ЙИЛЛАР ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЁРИТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
155
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Хўжалик / ер / буғдой / сув / жамоа / пайкал / суғориш / этнография / қишлоқ / деҳқончилик / ислoҳoт / суғорма ер / анъанавий / пахта. / Ферма / земля / пшеница / вода / сообщество / издольство / орошение / этнография / сельское хозяйство / земледелие / реформа / орошаемые земли / традиционные / хлопок.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Б.А. Одилов

XX aсрнинг 20-30 йиллaридa Ўзбекистoн вa умумaн, Марказий Осиё xaлқлaри xўжaлик xусусияти мaсaлaлaрининг тадқиқ этилиши илмий ва амалий аҳамият касб этиб, совет ҳукуматининг аграр ва ҳўжалик юритиш фаолиятига оид ислоҳотларини жорий этишга хизмат қила бошлади. Тадқиқотларни олиб боришга турли соҳа мутахассислари қаторида этнографларнинг ҳам жалб этилиши, жaмият ҳaётидa ижтимoий мулкчилик мунoсaбaтлaрини ўзгартириш ва қишлоқ ҳўжалигида жамоалаштириш сиёсатини ахолига тарғиб этилишида кенг фойдаланилди. Тадқиқотчилар ўзбек халқининг азалдан шаклланган ва ривожлантириб келаётган хашар, ерга жамоавий ишлов бериш анъаналарини ўрганишга урғу бердиларки, ушбу жараёнлар Ўзбекистон минтақасини барча кўп сонли ахоли истиқомат қилувчи ҳудудларини қамраб олди. Айтиш жоизки, негизида хусусий мулкчилик муносабатларини акс эттирган анъанавий ҳўжалик шакллари (хусусан “пайкал”) аслида умумий (жамоа, давлат) мулкнинг шакллантиришга мослаштириб талқин этилди. Ушбу мақолада, ерга жамоавий ишлов бериш анъаналарини ўзида акс эттирган тадқиқотлар тизимлаштирилган ва қиёсий таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ТРАДИЦИОННОГО ХОЗЯЙСТВЕННИХ ИССЛЕДОВАНИЙ 20-30 ГОДУ ХХ ВЕКА

В 1920-1930-е гг. Изучение экономической природы народов Узбекистана и Средней Азии в целом приобрело научное и практическое значение и стало служить проведению реформ в аграрно-хозяйственной деятельности Советской власти. Исследование широко использовалось для вовлечения этнографов в различные области, для изменения отношений социальной собственности в общественной жизни и для продвижения политики коллективизации в сельском хозяйстве. Исследователи подчеркнули необходимость изучения давно сложившихся традиций узбекского народа в области хашара, коллективного ведения хозяйства, охватившего все наиболее густонаселенные районы Узбекистана. Следует отметить, что традиционные формы хозяйства (особенно «пайкал»), основанные на отношениях частной собственности, фактически трактовались в соответствии с формированием общей (общественной, государственной) собственности. В данной статье структурированы и сопоставлены исследования, отражающие традиции коллективного земледелия.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ХАЛҚИ АНЪАНАВИЙ ХЎЖАЛИГИНИНГ XX АСР 20-30 ЙИЛЛАР ТАДҚИҚОТЛАРИДА ЁРИТИЛИШИ»

Oriental Journal of Social Sciences SJIF for 2022: 5.908

ORIENTAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

journal homepage: https://www.suppQrtscience.uz/index.php/oiss

УЗБЕК ХАЛЩ АНЪАНАВИИ ХУЖАЛИГИНИНГ XX АСР 20-30 ИИЛЛАР ТАДЦЩОТЛАРИДА ЁРИТИЛИШИ

Б.А. Одилов

катта уцитувчиси, PhD

Тошкент давлат шарцшунослик университети Е-маил манзили: Odilov1984@bk.ru

Калит сузлар:

Хужалик, ер, бугдой, сув, жамоа, пайкал, сугориш,

этнография, дехкончилик, сугорма ер, пахта.

кишлок, ислохот, анъанавий,

Аннотация: XX асрнинг 20-30 йилларида Узбекистан ва умуман, Марказий Осиё халклари хужалик хусусияти масалаларининг тадкик этилиши илмий ва амалий ахамият касб этиб, совет хукуматининг аграр ва хужалик юритиш фаолиятига оид ислохотларини жорий этишга хизмат кила бошлади. Тадкикотларни олиб боришга турли соха мутахассислари каторида этнографларнинг хам жалб этилиши, жамият хаётида ижтимоий мулкчилик муносабатларини узгартириш ва кишлок хужалигида жамоалаштириш сиёсатини ахолига таргиб этилишида кенг фойдаланилди. Тадкикотчилар узбек халкининг азалдан шаклланган ва ривожлантириб келаётган хашар, ерга жамоавий ишлов бериш анъаналарини урганишга ургу бердиларки, ушбу жараёнлар Узбекистон минтакасини барча куп сонли ахоли истикомат килувчи худудларини камраб олди. Айтиш жоизки, негизида хусусий мулкчилик муносабатларини акс эттирган анъанавий хужалик шакллари (хусусан "пайкал") аслида умумий (жамоа, давлат) мулкнинг шакллантиришга мослаштириб талкин этилди. Ушбу маколада, ерга жамоавий ишлов бериш анъаналарини узида акс эттирган тадкикотлар тизимлаштирилган ва киёсий тахлил этилган._

ANALYSIS OF TRADITIONAL ECONOMIC RESEARCH 20-30 YEARS OF THE XX

CENTURY

B.A. Odilov

PhD,

Senior lecturer at Tashkent State University of Oriental Studies E-mail address: Odilov1984@bk.ru

Key words: Farm, land, Abstract: In the 20-30s of the XX century, the study of wheat, water, community, economic issues of Uzbekistan and the peoples of Central sharecropping, irrigation, Asia in general became of scientific and practical importance

ethnography, agriculture, and began to serve the introduction of reforms in the agrarian

farming, reform, irrigated land, and economic activities of the Soviet government. The traditional, cotton. research has been widely used to involve ethnographers as

well as experts in various fields, to change the relationship of social property in public life and to promote the policy of collectivization in agriculture. The researchers stressed the need to study the long-established traditions of the Uzbek people in the field of hashar, collective farming, which covered all the most populous regions of Uzbekistan. It should be noted that the traditional forms of economy (especially "paykal"), which are based on private property relations, were in fact interpreted in accordance with the formation of common (public, state) property. In this paper, research that reflects the traditions of collective farming on _the ground is structured and compared._

АНАЛИЗ ТРАДИЦИОННОГО ХОЗЯЙСТВЕННИХ ИССЛЕДОВАНИЙ 20-30 ГОДУ

ХХ ВЕКА

Б.А. Одилов

PhD, старший преподаватель

Ташкентского государственного университета востоковедения, Адрес электронной почты: Odilovl984@bk.ru

Ключевые слова: Ферма, Аннотация: В 1920-1930-е гг. Изучение земля, пшеница, вода, экономической природы народов Узбекистана и Средней сообщество, издольство, Азии в целом приобрело научное и практическое орошение, этнография, значение и стало служить проведению реформ в

сельское хозяйство, аграрно-хозяйственной деятельности Советской власти.

земледелие, реформа, Исследование широко использовалось для вовлечения

орошаемые земли, этнографов в различные области, для изменения

традиционные, хлопок. отношений социальной собственности в общественной

жизни и для продвижения политики коллективизации в сельском хозяйстве. Исследователи подчеркнули необходимость изучения давно сложившихся традиций узбекского народа в области хашара, коллективного ведения хозяйства, охватившего все наиболее густонаселенные районы Узбекистана. Следует отметить, что традиционные формы хозяйства (особенно «пайкал»), основанные на отношениях частной собственности, фактически трактовались в соответствии с формированием общей (общественной, государственной) собственности. В данной статье структурированы и сопоставлены исследования,

_отражающие традиции коллективного земледелия._

Кириш

Жах,оннинг илгор мамлакатлари тажрибаси шуни курсатмокдаки, илмий тадкикотчилар томонидан эришилган натижалар ишлаб чикариш жараёнида кулланилиши

аксарият холатларда самара берган. Ёки аксинча, илмий тадкикотлар самара берувчи максадли тадкикотларга йуналтирилган. Халкимизнинг турли тарихий даврларида эришган илгор тажрибалари, хусусан, кишлок хужалиги сохасида кулга киритган натижалари ва уларнинг ривожланиш омиллари, инкирозли даври ва унинг сабабларини тадкик этиш масаласи хам долзарб хисобланиб, совет иттифоки даври тадкикотчилари эътиборини тортган ва ушбу муаммо катор тадкикотларда акс эттирилган.

XX асрнинг 20-йилларидан узбекларнинг анъанавий хужалик хаётида туб узгаришлар юз бера бошлаган. Мазкур жараёнлар советларнинг жамият хаётида ижтимоий мулкчилик муносабатларини мажбуран урнатиш сиёсати ва кишлок хужалиги сохасидаги ислохотлари билан боглик кечганлиги бугунги кунда барчага аён. Статистик маълумотларда кайд этилишича, айнан 1924-1925 йилларда мехнат килишга лаёкатли булган ахолининг 85 фоизи улка кишлок хужалигида банд эди ва аграр секторнинг салмоги бутун ялпи махсулотнинг карийб 80 фоизини ташкил этди[1]. Бу хакида, Туркистон улкаси иктисодий хаётига багишланган A. Демидовнинг тадкикотида хам таъкидланадики, улкада кишлок хужалиги барча тармокларининг ривожланишида сугорма дехкончилик мухим ахамиятга эга булган, XX аср бошларига кадар ишлов бериладиган майдоннинг асосий кисмини сугорма ерлар ташкил этган[2].

Мавзуга оид адабиётларнинг тахлили Мавзуга оид адабиётлар тахлили тадкик этилаётган муаммо юзасидан муаллифнинг билим ва тасаввурларга эга эканини намоён этувчи кисм хисобланади. Адабиётлар тахлили мавжуд интеллектуал худуд доирасини бахолаш ва шу асосда маълум харита яратишни англатади. Адабиётларнинг танкидий тахлилидаги уринишлар мазкур мавзу доирасидаги билимларни кучайтиради ва тадкикот саволларини янада ойдинлаштиришга ёрдам беради. Уз мазмунига кура хар кандай тадкикот айни шу сохада яратилган аввалги билимлар негизига курилади. Адабиётлар буйича тахлил асосан сохадаги энг янги журнал маколалари ва бошка турдаги маълумот манбалари асосида амалга ошади (мавзуга оид маколаларни калит сузлар ёрдамида www.scholar.google.com кидирув тизимидан топиш мумкин).

Тадкикот методологияси

Маколада адабиётлар тахлили хронологик кетма кетликда амалга оширилган булиб, даврий маълумотлар киёсий тахлил этилган ва фикрлар микдорий курсатгичлар билан исботланган. Шунингдек XX асрнинг 20-30 йилларида амалга оширилган тадкикотлар уз даври хукумати сиёсати учун амалий характер касб этганлиги ва муаммони ёритишда факат бирёкламалик акс эттирилганлиги очиб берилган. ^олаверса, scopus, web of scinse ва бошка индексларга эга нуфузли макола хамда бошка маълумотлар методларидан кенг фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар

1920-1930-йилларда олиб борилган аграр ислохотлар, кишлок хужалигини жамоалаштириш индивидуал мехнат фаолиятидан хужаликни жамоавий асосда юритишга утиш кишлокнинг ижтимоий таркибини узгартириб юборди[3]. ^ишлок хужалигида ер-сув ислохотлари ва жамоалаштириш билан боглик пахта майдонларининг кенгайтирилиши анъанавий дехкончиликнинг кескин узгаришига олиб келди.

Совет хукумати томонидан кишлок хужалигида утказилган бу каби ислохотлар натижасида дехконларнинг уз ерига, мулкига, етиштирган хосил ва даромадига эгалик хисси хамда ерга, ишлаб чикариш воситаларига булган хусусий мулк дахлсизлиги бутунлай инкор этилди.

Урганилаётган даврда махаллий халкларнинг хужалик фаолиятини амалдаги ислохотларга хизмат килувчи жихатларига багишланган бой этнографик материаллар акс этган катор тадкикотлар юзага кела бошлади. Бундай мавзулар орасида минтака халкларининг дехкончилик, сугориш, ер-сув муносабатлари, ерга жамоавий ишлов бериш анъаналари, ишлаб чикариш куроллари, жамоа хужаликлари - колхозлар ташкил топиши

муносабати билан улардаги хаёт ва фаолият хакидаги ишлар тадкикот объекти булди. Утказилган ушбу тадкикотлар кулами Узбекистоннинг деярли барча худудини камраб олиб, Фаргона водийси, Тошкент, Зарафшон, Хоразм, ^ашкадарё ва Сурхондарё вохалари каби этнографик минтакалар шулар жумласидан.

Мазкур даврда узбек халкининг турмуш тарзи, маданияти ва анъаналарини урганиш учун мухим булган бир катор экспедициялар амалга оширилган булиб, хужалик муносабатлари кенгрок ёритилган этнографик тадкикотлар муаммони ёритишда ахамиятлидир. Жумладан, 1926 йилда махсус комиссия текширувлари асосида тупланган, умумий очерк сифатида рус тилида нашр этиб борилган "Урта Осиёнинг замонавий кишлоги" номли бир неча кисмдан иборат булган илмий-статистик тупламларда кишлок хужалиги, шахар ва кишлокнинг ижтимоий-иктисодий тавсифи, хужалик бюджетлари, хунармандчилик, савдо ва ижара, маъмурий жамият курилиши хакида улканинг турли минтакалари мисолида батафсил маълумотлар келтирилган[4].

Ушбу тупламнинг 1926 йилда нашр этилган Фаргона водийси ва Тошкент вохасига багишланган кисмида дехкончилик борасида куйидаги маълумотлар берилган. Сугорма ерларда, одатда, кузги бугдой, сугорилмайдиган лалми ерларда эса бщори бугдой етиштирилган. Йирик, текис бошокли оц бугдой, кейин цизил бугдой, цунгир бугдой, цора бугдой каби навлари сугорма ва лалми ерларда экилган. Тошкент вохасида эса бугдойнинг лайлак ёки туя тиш деб номланган нави экилган. Тогларда совукка чидамли булган сугориб етиштириладиган хивит номли бугдой нави етиштирилган. Шуни эътиборга олиш лозимки, махаллий бугдойнинг барча навларига маълум даражада жавдар кушилган. XX аср бошларидан Тошкент ва Андижон уездларида бугдойнинг Россиядан келтирилган кубанка нави экилган.

Бу даврдаги минтака халкларининг хужалик хаётини урганишда П. П.

Ивановнинг 1935 йилда нашр этилган маколаси мухим ахамият касб этади[5]. Муаллифнинг маълумотига кура, Урта Осиёда экинлар экиш вактига караб иккига: кузги экин (ок), бахорги экин (кук)га булинган. ^ишлок хужалиги экинларини кузги ва бахорги-ёзги турларга булиш бутун Урта Осиёга хос булган. Фаргона ва Тошкентда куз ойида бугдой ва арпа экилиб, "кузги" экинлар деб, бахори-ёзги экинлар эса "бахори", "кук" ёки "кора экинлар" деб аталган[6]. Хоразмда бугдой ва арпа кузги экин хисобланиб, кук экинларга барча колган донли экинлар кирган. Бухоро вохасида ок ва кук экинларга факат донли экинлар, Зарафшон, ^ашкадарёда эса факат сабзавот экинлари ва кукатлар (сабзи, пиёз, шолгом ва бошкалар) кирган[7].

Албатта, мазкур тадкикотлар Узбекистон халклари хужалик тарихини, этнографиясини урганишда катта ахамият касб этишлиги билан бирга усимлик турлари ер эгалари томонидан ихтиёрий экилганлиги ва дехкончилик самарадорлигида табиий географик жойлашув, иклим шароит инобатга олинганлигини шунингдек, ахоли истеъмол товарларининг турли-туман булганлигини курсатади.

Сунъий сугорма дехкончилик ер ва сувдан жамоавий асосда фойдаланишни такозо этиб, йирик ирригация тармокларининг хашар йули билан барпо этилиши, уни мавсумий тозалаш, хосилни йигиб олишда кишлок жамоасининг урни катта булган. Шу сабабли совет иттифоки йилларида Урта Осиё халкларининг узига хос хужалик хусусиятларини, кадимдан давом этиб келаётган дехкончилик, сугориш, чорвачилик ва хунармандчилик анъаналарини илмий асосда урганишга катта ахамият берила бошланди. Бу каби илмий тадкикотлар узбек халкининг "социалистик курилиш режаси" ни амалга ошириш билан боглик равишда олиб борилган.

Совет хукумати улкада кишлок хужалигини жамоалаштириш учун олиб борган ислохотларини амалга оширишда улка халкларининг ерга жамоавий асосда ишлов бериш анъаналарини урганишга мутахассис олимларни хам жалб килган. Масалан, XX асрнинг 20-30-йилларида улкада ер-сув ислохоти, кишлок хужалигини коллективлаштириш сиёсати фаол олиб борилган даврда Д. Басов ва В. Полозов[8] лар томонидан

Узбекистоннинг жанубий минтакаларида ахолининг хужалик фаолияти, сугориш анъаналари ва унинг ижтимоий катламлари хакида мухим маълумотлар келтирилган.

Д. Басов ва В. Полозовнинг илмий изланишларида Узбекистоннинг жанубидаги кам сувли минтакаларда ер ва сувдан самарали фойдаланиш учун хозирги Сурхондарё вилоятининг Шеробод тумани, ^ашкадарё вилоятининг Косон ва ^арши туманлари худудларида XX аср бошларига кадар ердан жамоа булиб фойдаланиш анъанаси амал килиб келганлиги таъкидланган. Бу, айникса, пайкал тизимида ер-сувдан окилона фойдаланиш, сувни тенг таксимлаш, жамоавий хашар йули билан коризларни казиш ва таъмирлаш ишларини бажаришда катта ахамиятга эга булган. Узок асрлар давомида сугорма дехкончилик маданияти тараккиётида асосий роль уйнаган ер-сув кушничилик жамоаси Тошкент вохасида туп, Фаргонада кетмон, Зарафшон водийсида цуш, Хоразмда жабди, ^ашкадарё ва Сурхондарё хавзаларида эса пайкал деб аталган. Анъанавий жамоавий дехкончилик Узбекистоннинг тогли, тоголди ёки ярим дашт минтакалари (Шеробод ва ^арши вохалари)да яхши сакланиб колган эди. XX аср бошларида жамоа булиб ердан фойдаланиш анъаналари Туркистон улкаси, Xивa хонлиги ва Бухоро амирлигида узига хос жихатларга эга булган. Узбекистон, умуман Урта Осиё худудларида сугорма дехкончиликнинг узига хос шакллари, яъни ер-сув кушничилик жамоалари кенг ривожланган[8].

Ердан жамоавий фойдаланиш анъаналари Тошкент, Фаргона вохаларида локал жамоавий характерга эга булган булса, ^арши, Сурхон ва Xoрaзм вохаларида уруг-жамоавий характерга эгалиги билан алохида ажралиб турган. Д. Басовнинг фикрича, хайдаладиган ердан жамоавий кайта таксимлаш асосида фойдаланиш узок давр мобайнида асосан кейинчалик утроклашган хамда кисман уругларга булинишини саклаб колган ахоли катламлари уртасида сакланиб колган эди. Шеробод вохасида ердан фойдаланишнинг жамоавий - пайкал ва хусусий дехкончилик - хаят (анъанавий томорка хужалигининг бир шакли) формаси мавжуд эди. Аммо, кишлок хужалик махсулотларининг товарлилик даражаси ошиши билан жамоа булиб ердан фойдаланишдан хусусий дехкончиликка утиш бошланди. Д. Басов ердан фойдаланишнинг тарихий тараккиётини кузатиш оркали пайкаллар ерга эгаликнинг кадимги шакли -уаятдан ташкил булганлигини кайд этади. У уз фикрини давом эттириб, "ердан фойдаланишнинг пайкал тизими уз навбатида кейинги даврларда узгариб, яна уаят шаклига ута бошлади. Аммо аксинча эмас", - деб таъкидлаган эди[8]. Албатта, муаллифнинг бу фикрлари уринлидир. Чунки, XIX аср охири - XX аср бошларига келиб ахоли сони ва ундан келиб чикиб, сугорма ерларда ахоли зичлигининг ортиши, дехкончилик махсулотларига булган талабларнинг ошиши ва бир кисм чорвадор этник гурухларнинг дехкончилик билан шугулланиб, уларда утроклашув жараёнининг кучайиши каби омиллар ердан фойдаланиш шаклларига таъсир утказа бошлаган эди. Бу эса уругчиликка асосланган жамоавий-пайкал тизими асосларини емира бошлади. Натижада уругчилик элементларининг ахамияти камайиб, ассимиляция ва хужалик-маданий жихатдан якинлашув жараёни кучая бошлаган эди[9]. Шу уринда таъкидлаб утиш керакки, совет хукумати жамоа булиб ердан фойдаланиш анъаналарини, жамоавий хаёт билан боглик урф-одат ва маросимларни урганишни, таргиб килишни маъкуллаган. Жумладан, пайкал, куш, жабди каби ер-сув кушничилик жамоалари фаолияти каби анъаналар советларнинг жамоалаштириш сиёсатига мос деб каралганлиги сабабли дастлабки паллада улар куллаб-кувватланган.

Узбекистон колхозлари ва кишлок хужалигига оид маколалар тупламларини хам 1920-1930 йиллар тарихий-этнографик адабиётлари жумласига киритиш мумкин. Уларда кишлок ахолисининг хаёти ва турмуши, машгулоти уз ифодасини топган[10]. Улкада пахтачилик ва пахта саноатининг ривожланиши масалаларига багишланган катор асарларда хам узбекларнинг хужалик хусусиятлари ёритиб берилган. Масалан, А. Новиков, В. Юферев-нинг асарлари[11] да улкада пахтачиликнинг холати, истикболлари,

пахта майдонларининг улчамлари билан биргаликда дехкончилик анъаналари хакида мухим этнографик материаллар хам берилган. Масалан, В. Юферев Фаргона водийсида пахта майдонлари хамда пахтакор ахолисининг таъминоти масалаларига тухталиб утган[11]. Н. Вавилов[12], С. Кондрашев[13] каби муаллифларнинг асарларида эса улкада пахтачиликнинг ривожланиши, усимликларга агротехник ишлов бериш, сугорма дехкончилик ва дехконларнинг хаётига доир материаллар баён килинган.

Жумладан, Н. Вавилов Хоразм вохасининг экин майдонлари ва экин таркибини ёритиб, уларни дехкончилик районлари акс эттирилган рангли хариталар оркали баён килган[12]. Китобда 1926-1927 йиллар давомида етиштирилган махсулот турлари ва экин майдонлари акс эттирилган. Шунингдек, дехкончилик техникаси хусусиятлари Хива вохасининг ирригацияси, "чигир" сугориш техникаси, арик ва каналларни тозалаш ишлари хакида куплаб этнографик материаллар баён килинган. Асарда дехкончилик усимлиги хисобланган жухори тугрисидаги маълумотлар алохида кайд этилган хамда бугдой, жавдар, тарик, шоли, арпа, дуккакли усимликлар, мойли усимликлар, зигир, пахта, каноп ва бошка полиз экинлари тугрисида маълумотлар келтирилган. Лекин, кейинчалик ушбу дехкончилик махсулотлари пахта етиштиришни кенгайтирилиши окибатида кескин кискариб ер унумдорлигини пасайишига ва ахолини озик-овкат махсулотларига булган эхтиёжи кондирилишини чекланишига сабаб булган.

С. Кондрашевнинг асарида Россиянинг Европа кисми жанубий ва жануби-шаркий губерниялари хамда уларга нисбатан курук иклимга эга булган Кавказорти ва Туркистон улкасидаги сугорма хужаликларида сувдан рационал фойдаланиш, далада сув таъминотини яхшилаш хамда сугорма дехкончилик хусусиятлари хакида киёсий маълумотлар келтирилган[13].

Муаллифнинг 1931 йилда нашр этилган Хоразм вохасидаги сугорма дехкончилик анъаналари хакидаги этнографик материалларга бой булган асари олти бобдан иборат. Асарнинг мукаддимаси булган биринчи бобида муаллиф китобда келтирилган материалларга шарх бериб, аслида бу тадкикотга унинг узи бошчилигида 1914 ва 19151916 йилларда ^уйи Амударё вохасида олиб борилган экспедиция материаллари (нашр этилмаган) асос булганлиги ва улар кейинчалик янги материаллар билан тулдирилиб, нашр этилганлигини таъкидлайди[13].

Китобда материалларни беришнинг узига хос усули ишлаб чикилган. Хужаликнинг муайян ер майдонида сув сарфи ва хосилдорлик даражасини хисоблаш йули билан дехкончиликнинг интенсивлиги масалаларига эътибор каратилган. Масалан, асарнинг иккинчи бобида хужаликлар руйхати ва уларнинг ер майдони, усимликлар таркибига сув билан таъминланганлик даражасининг таъсири ва, умуман Хива хонлигидаги хосилдорлик даражаси унинг бошка минтакалари билан киёсий тахлил килинган.

Асарнинг учинчи бобида хужаликларнинг топографик режалари баён килинган. Унда экиладиган майдонларнинг чегаралари, экин майдонларининг фоизи, сугориладиган ерлар ва экин майдонларининг коэффициенти, сугориш тармокларининг зичлиги, сугориладиган майдонларнинг формаси, энг мухими, чигирлар ва уларнинг тузилиши хамда турлари хакида мухим этнографик маълумотлар баён килинган. Ушбу маълумотлар, албатта, янги сугориш иншоотларини барпо этилиши, сувдан фойдаланиш ва уни бошкаришга оид ишлар учун амалий ахамият касб этган.

Шунингдек, С. Кондрашевнинг 1931 йилда нашр этилган яна бир асарида Туркистон улкасининг табиий шароити, ахолининг мехнат куроллари, пахтага ишлов бериш механизацияси борасида купгина этнографик материаллар берилган[13] ва маълумотлар сохани ривожлантиришдан манфаатдор булган ташкилотлар ташаббуси билан тупланган.

Асар турт бобдан иборат булиб, биринчи бобда табиий шароит талаб этадиган иссиклик, намлик, ёруглик, тупрок ва пахтачилик районларининг бошка табиий шароитлар белгилари ёритиб берилган. Иккинчи ва учинчи бобларда мехнат куроллари -

анъанавий омочдан тортиб, уша даврнинг усимликларга ишлов берадиган замонавий кишлок хужалик техникалари хакида маълумотлар берилган. Лйникса, анъанавий омоч, мола хакида мухим маълумотлар келтирилиб, унда омочни ер хайдаш куролларининг Урта Осиё примитив типи деб атаган. Омочнинг кисмлари буйича таъриф берилган. Омочга куш хукиз ёки от кушилган (13-14 расмлар). Омоч билан ер хайдалгандан сунг мола босилган. Муаллиф омочни "туземний плуг" деб атаган холда, молани "барона" деб нотугри номлайди, ушбу мехнат куроллари хакида батафсил маълумотлар Н. Шредер ва Н. Ллександров-ларнинг асарларида берилганлигини таъкидлайди. Шунингдек, кетмон ва унинг турлари - доира шакл бухороча, овалсимон тошкентча ва саккиз шаклли андижонча (курсив диссертантники) шаклларини ажратиб курсатган ва чизмаларда акс эттирилган[13]. Лсарнинг туртинчи бобида эса, ер ва сувни жамоа мулкига айлантириш, эски сугориш тармокларида механизация, совхозлар, агрокомплекслар тузилиши ва фаолияти хакидаги маълумотлар билан танишиш мумкин.

1927 йилда "Вестник ирригация" журналининг биринчи сонида К. Л.

Покровскийнинг Урта Осиёда сувдан фойдаланиш хукукининг ривож-ланиши масалаларига багишланган маколаси нашр этилган[14]. Муаллифнинг таъкидлашича, XIX асрнинг иккинчи ярмида Тошкент вохасида ер масалаларининг ривожланиши ва ахоли уртасида мехнат мажбуриятларининг таксимланишида "куш", яъни дехкончиликнинг шартли бирлиги - куш хукиз (омочи ва бошка мехнат куроллари билан бирга) мухим ахамиятга эга булган. Шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, "Вестник ирригации" журналида улкада янги ирригация тармокларини бунёд этишга каратилган лойихалар билан бир каторда, махаллий халкларнинг кадимий анъанавий сув иншоотларига багишланган катор маколалари хам бериб борилган. Масалан, Б. Кастальскийнинг маколасида Сурхон-Шеробод вохасидаги кадимги сув иншоотлари - канал ва арикларнинг узанлари, уларнинг сув хажми, сугориш салохияти хакидаги мухим маълумотлар ёзиб колдирилган[15]. Шунингдек, ушбу даврда ирригация тарихига оид бошка илмий тадкикотлар хам утказилган булиб, уларнинг аксариятида сугориш тизими холати, муаммолари, янги ерларни узлаштириш масалалари ёритилган.

Сугорма дехкончилик ишлаб чикарувчилардан каттик мехнат ва куп маблаг талаб килган. Йирик ирригация тизими ва уларни вакти-вакти билан тозалаш хамда таъмирлаш нафакат моддий чикимлар, балки ташкилий равишда куп ишчи кучларини хам жалб этишни талаб килар эди. Лйникса, бу холат Хоразм вохаси учун нихоятда долзарб эди. Лксарият сугориш тизимлари тезда кум ва лойка билан тулиб колар ва уни доимий таъмирлашни талаб килар эди. Йирик ирригация-канал ва арикларни марказий хокимият, кичикрок махаллий ирригация тармокларини эса дехконларнинг узлари жамоа-хашар йули билан тозалаган. Узбекистоннинг тог ва тоголди сугорма дехкончилиги текисликдаги сугориш тизимидан фарк килиб, ирригация тизимининг камлиги билан ажралиб туради. Тог сугорма дехкончилиги илмий адабиётларда булок, жилга деб аталган.

1920-1930 йиллар давомида махаллий даврий матбуот сахифаларида кишлок хужалиги унумдорлигини янада ошишига эришиш максадида мамлакатдаги кишлок хужалиги хаётини ёритиб бориш буйича бир кадар ишлар амалга оширилган. Жумладан, уларда кишлок хужалиги сохасида ютукларга эришган соха вакилларининг мехнат фаолияти, амалга оширган ишлари, илгор тажриба ва амалиётлари хакида маколалар эълон килинган. Хусусан, Узбекистон кишлок хужалигига багишланган ойлик журналда сохага доир катор маколалар эълон килиб борилган.

Бундан ташкари, бир катор даврий нашрлар (газета, журнал) ва даврий тупламларда хам улка халкларининг ушбу хронологик даврдаги хужалик фаолиятининг турли жихатларини ёритиб берувчи маколалар урин олган. Жумладан, 1921-1922 йилларда рус тилида нашр этилган "Туркистон иктисодий хаёти", 1922 йилдан нашр этила бошлаган "^ишлок хужалиги хаёти", 1922-1924 йилларда фаолият олиб борган "Туркистон хакикати", "Туркистон хабарлари", 1919-1934 йиллардаги "Иктисодий

хаёт"[16] хамда 1931, 1934 йилларда узбек тилида нашр этилган "Колхоз йули" каби нашрлардан урин олган маколаларнинг аксарияти сиёсий-мафкуравий мазмунда булса-да, давр муаллифларининг улка халкларининг хужалик хаётига доир куплаб фикр-мулохазалари билан танишиш мумкин. Бу жараёндан кузланган максад халкни мамлакатдаги ислохотлар билан таништириб бориш, кишлок хужалигида гуёки "социалистик курилиш" режаларининг муваффакиятли олиб борилаётганлигини намуна килиб курсатишдан иборат эди.

Хулоса ва таклифлар

1920-1930 йилларда Узбекистонда хужалик масалаларини тадкик этиш масаласи совет хокимиятининг социалистик курилиш режаси доирасида олиб борилган булиб, максадли амалга оширилди, тадкикодларнинг илмий ахамияти ортди. Айникса, этнографик мазмундаги катор тадкикотларда улка халклари анъанавий хужалик хусусиятлари ёритиб берилганлиги мухим ахамият касб этди. Шуни эътироф этиш лозимки, кейинги авлод олимлари ушбу давр тадкикотлари асосида илмий ишлар куламини кенгайтириб, уз утмишдошлари муваффакиятларини бойитиб, бу борадаги ишларни давом эттиришди. Энг мухими, этнографияни тарихий билимлар тизимининг таркибий ва узвий кисми тарзида мустакил илм сохаси сифатида ривожланиши учун асос яратилди. Лекин, шунга карамай, ушбу утказилган этнографик тадкикот натижаларидан узбек халки анъанавий хужалиги яхлит холда тахлил этилмади. Санокли тадкикотлардагина узбек халкининг анъанавий хужалигининг у ёки бу жихатлари ёритилиши билан чекланилди. Махаллий даврий матбуотда эса советлар хукумати томонидан амалга оширилаётган ислохотларгина ёритилган булиб, анъанавий иктисодий тизим, махаллий халкларнинг хужалик хаёти масалаларининг чукур ёритилиши гуёки "социалистик хаётга ёт тушунча" сифатида каралди.

Адабиётлар

1. Узбекистоннинг янги тарихи. Узбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Иккинчи китоб. - Тошкент: Шарк, 2000. - Б. 326.

2. Демидов А. П. Экономические очерки хлопководства, хлопковой торговли и промышленности Туркестана. Изд.2. - М., 1926. - С. 11.

3. Узбеки. - М.: Наука, 2011. - С. 195-196.

4. Современный кишлак Средней Азии.: социально-экон. Очерк. Вып. 11. Каракульская волость. Узбекская ССР. - Ташкент, 1927; Современный кишлак Средней Азии: социально-экон. очерк. Вып.7. Ханкинская волость (Хорезмской области Узбекской ССР).

- Ташкент, 1926. - 153 с.; Современный кишлак Средней Азии: социально-экон. очерк. Вып. 4. Вабкентская волость (Зеравшанской области Узбекской ССР). 1926; Современный кишлак Средней Азии: социально-экон. очерк. Вып. 3. Китабская волость (Кашка-Дарьинской области Узбекской ССР), 1926. - 271 с.

5. Иванов П. П. Из области среднеазиатской хозяйственной терминологии // Известия АН СССР. Отделение общественных наук. - 1935. - №8. - С. 750-751.

6. Иванов П. П. Из области среднеазиатской хозяйственной терминологии... - С. 751.

7. Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI - первой половине XIX века. Т.1. - С. 233.

8. Басов Д. Пайкалы Ширабадской долины // За реконструкцию сельского хозяйства -Самарканд, 1929. -№2; Полозов В. А. Узбекское общинное землепользование в Шерабадской долине и Каршинской степи Уз ССР // Народное хозяйство Средней Азии. -Ташкент, 1925. - №7. - С. 69-75.

9. Каюмов А. Р. Этническая ситуация на территории Южного Узбекистана в XIX - начале XX века (по материалам Сурхан-Шерабадской долины). Автореф. Дис. ... канд. ист. наук.

- Ташкент, 2011. - С. 23.

10. Труд и быт в колхозах. Из опыта изучения колхозов // Колхозы Советского Востока. Сборник статей. - Л., 1931.

11. Новиков А. Хлопкодство и хлопковая промышленность // Вся Средняя Азия. Справочная книга на 1926. - С. 153-163; Юферев В. И. Хлопководство в Туркестане. - Л., 1925; Юферев В. И. Очерки по экономике хлопкового хозяйства. - М.: Промиздат, 1927.

12. Вавилов Н. И. Возделываемые растения Хивинского оазиса. Ботанико-агрономические очерки // Труды.по прикладной ботанике и селекции. - Л., 1929. Т. ХХ.:

13. Кондрашев С. К. Вода в орошаемом хозяйстве. - М.: Новая деревня, 1922; Уша муаллиф. Орошаемый Хорезм. Организация орошения, территории и труда в дехканских хозяйствах низовьев р. Аму-Дарьи. - М., 1931.

14.Покровский К. Л. Развитие водного права в Средней Азии // Вестник ирригации. -1927. - №1.

15. Кастальский Б. Н. Историко-географический обзор Сурхан-Ширабадской долины // Вестник ирригации. - Ташкент, 1930. - №1-4.

16. "Сельскохозяйственная жизнь", "Туркестанская правда", "Туркестанские ведомости", "Экономическая жизнь", "Колхоз йули" каби илмий туплам ва нашрларда улка халкларининг хужалик хаётига оид куплаб материаллар бериб борилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.