Научная статья на тему 'Бобурийлар сулоласининг Ҳиндистонда давлатни иқтисодий бошқариш тизимининг айрим жиҳатлари'

Бобурийлар сулоласининг Ҳиндистонда давлатни иқтисодий бошқариш тизимининг айрим жиҳатлари Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
414
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Востоковедение
Область наук
Ключевые слова
Ҳиндистон иқтисодиёти / Бобурийлар сулоласи / Бобурийлар давлати / Ҳумоюннинг бошқаруви / Акбаршоҳнинг бошқаруви / Жаҳонгирнинг бошқаруви / Шоҳ Жаҳон бошқаруви / Аврангзеб бошқаруви. / экономика Индии / династия Бабуридов / государство Бабуридов / правление Хумаюна / правление Акбаршаха / правление Джахангира / правление Шаха Джахана / правление Аврангзеба.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ибрагим Мавланов

Мақоланинг асосий мақсади Бобур ҳукмронлигидан бошлаб Аврангзеб ҳукмронлиги тугагунга қадар бўлган даврда Бобурийлар сулоласининг давлатида иқтисодиётни бошқариш тизимининг ўзига хос жиҳатларига оид айрим тадқиқот материалларни тақдим этишдан иборат. Тадқиқот методологияси чет эл олимларнинг илмий асарлари, уларнинг монографиялари, ўқув мақолалари ва бошқа манбаларни ўрганишга асосланган. Тадқиқотимизга бундай ёндашувнинг аҳамияти шундаки, Бобурийлар сулоласига оид кўплаб хорижий илмий асарларда ўша давр иқтисодиётига оид бой архив маълумотлари мавжуд бўлиб, улар ҳали кенг тарқалган емас еди. Мақолада Бобур салтанатигача бўлган Ҳиндистон иқтисодиётининг аҳволига еътибор қаратилди. Бобурийлар сулоласи давридаги давлатнинг иқтисодий тизими муаллиф томонидан ўрганилиб, ушбу мақолада қуйидаги йўналишларда баён етилган: даромад тизимлари, деҳқончилик ривожланиши, қишлоқ аҳолисининг аҳволи, ерга давлат ва хусусий мулкчилик ҳолати, ҳунармандчилик ва судхўрликни ривожлантириш, ички иқтисодий сиёсатни шакллантириш ва савдони ривожлантириш. Мақолада муаллиф ўша даврда Ҳиндистон иқтисодиётида, айниқса, қишлоқ жамоаси мураккаб тузилма бўлганлигини қайд етади. Қишлоқ ҳудудини бошқариш тизими, ер егалари, ҳунармандлар ва маҳаллалар ҳуқуқлари, қишлоқ хўжалиги ерларидан солиқ ундирилишини назорат қилиш тизими қайд етилган. Муаллиф илмий тадқиқотнинг асосий натижалари қуйидагилардан иборат: Бобурийлар сулоласи бошқарувининг барча маъмурий ва иқтисодий тизими давлатни ривожлантиришга қаратилганлигини кўпгина тадқиқотлар тасдиқлади, Ҳиндистондаги ва хориждаги илмий адабиётлар ва ҳужжатларнинг барчаси Бобурийлар сулоласи давлатининг қудратини ҳамда самарали бошқарилганлигини кўрсатди ва Бобурийлар сулоласининг давлат ва иқтисодиётни бошқариш тизими ҳали ҳам ўзида кўп сиру асрорларни сақлаб қолмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Некоторые аспекты системы государственного управления экономикой династии Бабуридов в Индии

Основная цель статьи – изложить некоторые материалы исследований особенностей системы экономического управления в государстве династии Бабуридов в период от правления Бабура до конца правления Аврангзеба. Методология исследования основана на изучении научных трудов зарубежных ученых, их монографий, учебных статей и других источников. Важность такого подхода была основана на том, что многие зарубежные научные труды по династии Бабуридов приводят богатые архивные данные по экономике того периода, которая пока не была широко доступна. В статье обращено внимание на состояние экономики Индии до правления Бабура. Экономическая система государства в период правления династии Бабуридов была исследована автором и изложена в настоящей статье по следующим направления: системы доходов, развитие сельского хозяйства, положение сельского населения, состояние государственной и частной собственности на землю, развитие ремесла и ростовщичества, формирование внутренней экономической политики и развитие торговли. В статье автор отмечает, что в то время в экономике Индии особенно сельская община представляла собой сложную структуру. Отмечается система управления сельской территорией, права землевладельцев, ремесленников и общины, система контроля сбора налогов с сельхозугодий. Основные результаты научного исследования автора сводяться к следующему: многочисленные исследования подтвердили, что вся административная и экономическая система династии Бабуридов направлена на развитие государства; вся научная литература и документы в Индии и за рубежом демонстрируют мощь и эффективное управление династии Бабуридов и государства и подтверждает, что экономическая система династии Бабуридов до сих пор хранит много тайн.

Текст научной работы на тему «Бобурийлар сулоласининг Ҳиндистонда давлатни иқтисодий бошқариш тизимининг айрим жиҳатлари»

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

МАВЛАНОВ ИБРАГИМ

щтисод фанлари доктори, профессор, ЖИДУ

Бобурийлар сулоласининг Х,индистонда давлатни иктисодий бошкариш тизимининг айрим жщатлари

https://doi.org/10.37547/os/vol-01issue-02-16

Аннотация. Мацоланинг асосий мацсади - Бобур уукмронлигидан бошлаб Аврангзеб уукмронлиги тугагунга цадар булган даврда Бобурийлар сулоласининг давлатида ицтисодиётни бошцариш тизимининг узига хос жиуатларига оид айрим тадцицот материалларни тацдим этишдан иборат. Тадцицот методологияси чет эл олимларнинг илмий асарлари, уларнинг монографиялари, уцув мацолалари ва бошца манбаларни урганишга асосланган. Тадцицотимизга бундай ёндашувнинг ауамияти шундаки, Бобурийлар сулоласига оид куплаб хорижий илмий асарларда уша давр ицтисодиётига оид бой архив маълумотлари мавжуд булиб, улар уали кенг тарцалган емас еди. Мацолада Бобур салтанатигача булган Xиндистон ицтисодиётининг ауволига еътибор царатилди. Бобурийлар сулоласи давридаги давлатнинг ицтисодий тизими муаллиф томонидан урганилиб, ушбу мацолада цуйидаги йуналишларда баён етилган: даромад тизимлари, деуцончилик ривожланиши, цишлоц ауолисининг ауволи, ерга давлат ва хусусий мулкчилик уолати, уунармандчилик ва судхурликниривожлантириш, ички ицтисодий сиёсатни шакллантириш ва савдони ривожлантириш. Мацолада муаллиф уша даврда Хиндистон ицтисодиётида, айницса, цишлоц жамоаси мураккаб тузилма булганлигини цайд етади. Цишлоц уудудини бошцариш тизими, ер егалари, уунармандлар ва мауаллалар ууцуцлари, цишлоц хужалиги ерларидан солиц ундирилишини назорат цилиш тизими цайд етилган. Муаллиф илмий тадцицотнинг асосий натижалари цуйидагилардан иборат: Бобурийлар сулоласи бошцарувининг барча маъмурий ва ицтисодий тизими давлатни ривожлантиришга царатилганлигини купгина тадцицотлар тасдицлади, Хиндистондаги ва хориждаги илмий адабиётлар ва уужжатларнинг барчаси Бобурийлар сулоласи давлатининг цудратини уамда самарали бошцарилганлигини курсатди ва Бобурийлар сулоласининг давлат ва ицтисодиётни бошцариш тизими уали уам узида куп сиру асрорларни сацлаб цолмоцда.

Таянч суз ва иборалар: Хиндистон ицтисодиёти, Бобурийлар сулоласи, Бобурийлар давлати, Хумоюннинг бошцаруви, Акбаршоунинг бошцаруви, Жауонгирнинг бошцаруви, Шоу Жауон бошцаруви, Аврангзеб бошцаруви.

Аннотация. Основная цель статьи - изложить некоторые материалы исследований особенностей системы экономического управления в государстве династии Бабуридов в период от правления Бабура до конца правления Аврангзеба. Методология исследования основана на изучении научных трудов зарубежных ученых, их монографий, учебных статей и других источников. Важность такого подхода была основана на том, что многие зарубежные научные труды по династии Бабуридов приводят богатые архивные данные по экономике того периода, которая пока не была широко доступна. В статье обращено внимание на состояние экономики Индии до правления Бабура. Экономическая система государства в период правления династии Бабуридов была исследована автором и изложена в настоящей статье по следующим направления: системы доходов, развитие сельского хозяйства, положение сельского населения, состояние государственной и частной собственности на землю, развитие ремесла и ростовщичества, формирование внутренней экономической политики и развитие торговли. В статье автор отмечает, что в то время в экономике Индии особенно сельская община представляла собой сложную структуру. Отмечается система управления сельской территорией, права землевладельцев, ремесленников и общины, система контроля сбора налогов с сельхозугодий. Основные результаты научного исследования автора сводяться к следующему: многочисленные исследования подтвердили, что вся административная и экономическая система династии Бабуридов направлена на развитие государства; вся научная литература и документы в Индии и за рубежом демонстрируют мощь и эффективное управление династии Бабуридов и государства и подтверждает, что экономическая система династии Бабуридов до сих пор хранит много тайн.

Опорные слова и выражения: экономика Индии, династия Бабуридов, государство Бабуридов, правление Хумаюна, правление Акбаршаха, правление Джахангира, правление Шаха Джахана, правление Аврангзеба.

Abstract. The main purpose of the article is to present some research materials on the features of the economic management system in the state of the Baburid dynasty during the period from the reign of Babur to

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

the end of the reign of Avrangzeb. The research methodology is based on the study of scientific works of foreign scientists, their monographs, educational articles and other sources. The importance of this approach to our research was based on the fact that many foreign scientific works on the Baburid dynasty provide rich archival data on the economy of that period, which was not yet widely available. The article drew attention to the state of the Indian economy before the reign of Babur. The economic system of the state during the reign of the Baburid dynasty was studied by the author and described in this article in the following areas: income systems, agricultural development, the situation of the rural population, the state of state and private ownership of land, the development of crafts and usury, the formation of domestic economic policy and development trade. In the article, the author notes that at that time in the Indian economy, especially the rural community was a complex structure. The system of management of the rural area, the rights of landowners, artisans and the community, the system of control over the collection of taxes from agricultural lands are noted. The main results of the author's scientific research are as follows: numerous studies have confirmed that the entire administrative and economic system of the Baburid dynasty is aimed at the development of the state; all scientific literature and documents in India and abroad demonstrate the power and effective management of the Baburid dynasty and the state and confirms that the economic system of the Baburid dynasty still holds many secrets.

Keywords and expressions: Indian economy, Baburid dynasty, Baburid state, Humayun's rule, Akbarshah's rule, Jahangir's rule, Shah Jahan's rule, Avrangzeb's rule.

Кириш. Х,индистондаги Бобурийлар сулоласи меросини урганиш, уни тадкик этиш масаласи хамон хиндшунос ва шаркшунос олимларнинг диккат марказида турган долзарб мавзулардан бири булиб колмокда. Бугунги кунга келиб, Х,индистоннинг узида ва жахоннинг бошка мамлакатларида, хусусан Узбекистонда юкоридаги масалалар буйича куплаб илмий ишлар килинганига карамай, хали хам чукур илмий тадкикотларни, янгича ёндашувларни талаб этадиган масалалар ва йуналишлар уз ечимини топмай колмокда. Бу каби йуналишлардан бири Бобурийлар давлат бошкарув тизими, иктисодиёт, савдо-сотик ва бошкарув билан боглик булган бошка масалаларни тадкик этишдир. Бизнинг тадкикотимизда Бобур сулоласининг куйидаги олти буюк хукмдорларнинг бошкарув иктисодий тизимининг хусусиятларини аниклаш мухим еди: Бобур (1526-1530йй), Хумоюн (1530-1540йй, 1555-1556йй), Akbar (1556-1605йй), Жахонгир (1605-1627йй), Шох Жахон (1628-1658йй) ва Аурангзеб (1658-1707йй).

Максад: Ушбу маколанинг максади Х,индистонда Бобурийлар сулоласининг иктисодий бошкарув тизимини иложи борича чукуррок англаш ва урганишга уриниш еди. Шу нуктаи назардан, мазкур маколада Бобур хукмронлигидан бошлаб Аврангзеб хукмронлиги тугагунга кадар булган даврда Бобурийлар давлатида иктисодиётини ва савдо-сотикни айрим узига хос жихатларини куриб чикишга харакат килдик.

Усуллар: Тадкикот методологияси асосан чет эл олимларнинг илмий асарлари, уларнинг монографиялари, укув маколалари ва бошка манбаларни урганишга асосланган. Тадкикотимизга бундай ёндашувнинг ахамияти шундаки, Бобурийлар сулоласига оид куплаб хорижий илмий асарларда уша давр иктисодиётига оид бой архив маълумотлари мавжуд булиб, улар х,али кенг таркалган емас еди.

1. Бобурийлар хукмронлиги арафасида ^индистон иктисодиёти. Профессор Музаффар Аълам (Ж.Неру университетининг тарихий тадкикотлар маркази, Дехли) ва Санжай Субраманьям (Ижтимоий фанларни тадкик этиш олий мактабининг фан буйича директори, Париж)1, шунингдек Бамбер Гасконь2 айтиб утадиларки, Захириддин Мухаммад Бобурнинг Х,индистонга келиши арафасида бу ерда феодал мулкчиликнинг узгартирилган шакли, яъни ерга давлат мулкчилиги кучайган эди, ундан тушган даромадлар саройни, мансабдор шахслар ва аскарларни таъминлаб туриш учун сарфланарди. Ер солигининг хажми ва шаклини (натурал ёки пул) давлат аниклар эди. Давлат ерларининг асосий кисми шартли равишда хизмат учун мукофот тарзида таркатилар эди. Давлатдан ер олган хар бир бундай оила давлат кушинига аскар бериши керак эди.

1 The Mughal State 1526-1750. Edited by Alam Muzaffar, Subrahmanyam Sanjay. - New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.1-75.

2 Gascoigne B. The Grate Moghuls. - London: Robinson, 2002. - P.1-32.

105

Профессор С.Босворс (Манчестер университетининг Якин Шарк тадкикотлари кафедраси) уз тадкикотларида ва сунгги ишида айтиб утадики, Дехли султонлигида шундай хусусий ер эгалари тоифаси мавжуд эдики, улар уз ерларини дехконларга эркин ажратиб берар ва одатда давлатнинг аралашувисиз рента олар эдилар.1 Х,индистон давлати хазинани юдори даромадлар билан таъминлайдиган, уз навбатида соли; туловчи ер эгаларини хонавайрон булишига йул куймайдиган соли; даражасини аниклашга харакат дилар эди. Дехли султонлиги даврида мамлакатнинг аста-секин, лекин тухтовсиз ривожланиши давом этарди, ахолининг усиши, урмонларни экин майдонларига айлантириш шундан далолат берар эдики, янги дишлодлар пайдо булар, ерга янада астойдил ишлов бериш кулланила бошланган эди. Купгина хайдалган ерлар сугорилмас, хосил олиш-олмаслик муссонга боглид эди. Сув чархпалак ёрдамида кудукдан олинар, лекин кудук сувининг сатхи эса ёмгир микдорига боглик эди. Дехли хукумати сугориладиган ерлар хажмини ошириш учун чоралар курар эди. Дехли атрофида Х,овузи Шамси ва Х,овузи Хас номли катта сув омборлари барпо этилди. Ферузшох хукмронлиги даврида Сатлеж ва Жамна дарёларидан 180-200 км. масофани ташкил этувчи сугориш каналлари курилди ва анчагина ер майдонлари сув билан таъминланди.

Х,индистоннинг кулай иклими йилига икки марта - уариф (кузги) ва раби (бахорги) хосил етиштиришга имкон берарди. Баъзи бир сугориладиган ерларда хатто учинчи хосилни йигиштириб олиш мумкин эди. Асосий дон экинларидан тарик, бугдой, арпа, гуруч (21 та нави бор эди), нухатнинг турли навлари хамда полиз экинлари ва меваларнинг купгина турлари, шунингдек, шакаркамиш, зайтун каби экинлар мавжуд эди. Газмол буяшда ишлатиладиган индиго дарахти учун хайдалган ерлар, шунингдек ипак куртини бокиш учун тут дарахтларини утказиш ишлари ортиб борди.2 Дехли султонлигида кишлок ва шахар хунармандлари, асосан тукувчилар, куролсозлар, мисгарлар, шунингдек курувчи-тоштарошлар, гишт терувчилар ва шу каби бошка хунармандларнинг сони ошиб борди. Корхона - деб аталувчи йирик хунармандчилик устахоналари барпо этилди.

2. Бобурийлар давлатининг иктисодий тизими. Тарих фанлари профессори Жон Ричардс (Duke University) айтиб утадики, "Бобурийлар давлати 200 йилга якин давр мобайнида ривожланган ва марказлашган давлат булган эди. Давлат, иктисодиёт, кушиннинг ташкилий тизими, худуднинг кенгайиши узокни кура биладиган ва малакали бошкарувга асосланган булиб, императорлар ва уларнинг маслахатчиларининг марказлашган назорати остида эди".3 Профессор Апендра Дей хам таъкидлайдики, "Бобурийлар давлатининг маъмурий бошкарув тизими, хам марказда, хам жойларда самарали ташкил килинган эди. Иктисодиёт, кишлок хужалиги ва савдо-сотик эса ривожланаётган булиб, уларни бошкариш самарали олиб борилар эди".4 1561 йили Мальва ва 1687 йили Голконда Акбар ва Декан худуди Аврангзеб томонидан босиб олинганидан кейин Х,индистонда Бобурийлар давлати жуда катта захираларга эга булди. Х,ар бир маглуб булган хукмдорлар хисобидан кушинни саклаш учун сарфланадиган харажатларни коплашга етадиган микдорда маблаг олинарди. ^ишлок хужалиги ва савдо-сотикдан солик ундириш оркали олинган одатдаги даромадлар Бобурийлар давлати хазинасига тушар эди. Ушбу даромадлар урушлар ва кушин таъминоти учун сарфланиши керакми ёки маъмуриятнинг кундалик харажатлари учун сарфланиши керакми деган масалада хеч кандай муаммо булмасди. Бобурийлар давлати уз иктисодиётини факат уз ресурсларидан молиялаштирар эдилар. Тасодифий камомад пайдо булиш эхтимоли жуда кам эди, чунки марказий хазинада гоят катта олтин ва кумуш

1 Islam R., Bosworth C.E. The Delhi Sultanat / History of Civilizations of Central Asia. Volume IV. Part One. Ed. Asimov M.S. and Bosworth C.E. - Paris: UNESCO, 1998. - P.279-292.

2 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.2-5.

3 Yma MaHÖa. - E.1.

4 Day U.N. The Mughal Government: Ad 1556-1707. - New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1994. - P.X-XVI.

106

захираси бор эди. Европа киролларидан фаркли уларок, Бобурийлар сулоласи ва уларнинг хазинаси хусусий молиячилар карзига боглик эмас эди.1

Даромадлар тизими. Бобурийлар давлати молиявий тизимининг асосини даромадлар ташкил этар эди, бу тизим кишлок хужалигидаги ишлаб чикариш ва шахар савдо сотигини соликка тортишга асосланарди. Халиса (Khalisa) - давлат хазинаси учун даромад йигувчилар ва жагирдорлар (jagirdars) - феодал мулкчилиги учун солик йигиш буйича

агентлар хар йили тулаш йули билан мис ва кумуш тангада мунтазам туловларни йигар

2

эдилар2

Акбар ва Аврангзеб бошкаруви оралигида давлат даромади икки баробардан хам купрокка ошди. Умумий даромад - шахар солигининг 1/10 ва ердан олинадиган даромаднинг 9/10 Акбар бошкарувининг сунгги йилларида 5834,6 млн. дамсдан3, Аврангзеб бошкарувининг охиригача, яъни 1709 йилда 13339,9 млн. дамсгача ошди. Бу бойликларнинг бир кисми янги худудларни босиб олишдан, колган кисми эса солик божини ошириш хисобидан тупланган эди. Х,ар холда, Бобурийлар давлатининг давлат хазинасидаги

„ 4

йигилиетган даромадлари узок вакт давомида салмокли эди.

Лекин XVII асрда нархнинг куп йиллик узгариши сабабли даромаднинг бундай усишини бахолаш мураккаблашган. Баъзи бир иктисодиет тарихини тадкик этувчилар кайд этадиларки, XVII асрнинг биринчи олтмиш йиллигида кумуш валютада нархнинг икки баробар ошиши юз берган, сунг тургунлик булган, 1700 йилдан бошлаб эса, нарх ошишининг эллик йиллик даври бошланган. Шунинг учун хам Бобурийлар давлати даромадларининг ошиши куп вакт давомида кумуш валютанинг инфляцияси билан биргаликда давом этган.

Профессор С.Сабрахманьямнинг тадкикотига кура, XVII аср субконтинент учун узок муддатли нарх хакидаги маълумотлар жуда оз ва улар тугалланмагандир: "хинд маълумотлари гувохлик берадики, у вактда хамма ерда нарх инфляцияси хеч булмаганда тасодифий эди ва маълум минтака ва маълум истеъмол моллари билан чегараланган эди...".5 Узок муддатли микдорий маълумотларнинг озлиги сабабли куйидаги хол юз бериши мумкин булган эди. Кумуш валютанинг бозорга кириб келишига кенгаяетган хинд валюта тизими ва иктисодиетининг ривожланиши сабаб булди. Кумуш валюта таннархини ошириш меъери, мехнат унумдорлиги ва валютага нисбатан талабнинг ошишига мувофик равишда танлаб олинган эди, бу эса нарх инфляциясини секинлаштирди, хаттоки олдини олди хам.

Х,ар холда, Жон Ричардснинг таъкидлаши буйича, Бобурийларнинг молиявий маъмурияти яхши бошкариладиган, узгараетган иктисодий шарт-шароитларга жавоб кайтара оладиган ишончли тузилмани яратди. Молия мутасаддилари амалда узок муддатли нарх усиши тенденциясини хисобга олиб, иш тутар эдилар. Лекин улар соликни хам бир меъерда ошириб борар эдилар. Агар мулжалланган нарх ошиши хакикатда содир булса, уз навбатида минтакаларда хайдалган ерлар майдони ошар, давлат томонидан кишлок хужалигига солинган соликнинг умумий микдори эса шунга караб камайтирилар эди. Масалан, 1600 йилдаги хакикий хисобда ифодаланган соликка кура, 1700 йилда урнатилган солик ерга ишлов берувчи купгина ахоли учун камайтирилди, шунинг учун хам, худди уша солик божлари кам микдорда кишлок хужалигининг бошка сохаларида урнатилди. Бобурийлар маъмурияти даврида урнатилган даромадлар тизимини хисобга олиб, кулай ерларга эга булган ер хайдовчи дехконлар (zamindars) ва ижарачилар номутаносиб даромад

1 Richards J.F. Mughal State Finance and the Premodern World Economy // Comparative Studies in Society and History, № 23, 1981- P.285-307.

2 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.185.

3 Дамс - огирлиги 21 граммли мис танга, Акбар-шох зарбхонаси томонидан чикарилиши давом этарди.

4 Уша манба. - Б. 186.

5 Subrahmanyam Sanjay. Precious Metal Flows and Prices in Western and Southern Asia, 1500-1750: Some Comparative and Conjunctural Aspects // Studies in History, № 7, 1990. - P.79-105.

107

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

олардилар деган эхтимол хам мавжуд.1 Умуман олганда, давлат даромадлари тизими (zabt)2 кишлок ахолиси устидан назоратни кучайтира бориб, Бобурийлар маъмуриятига янада юкорирок солик солиш имкониятини яратган.3

Кишлоц ицтисодиёти. Солик солиш тизимининг катъийлигига карамай, Бобурийлар давлати томонидан урнатилган даромадлар тизими кишлок хужалигига инвестиция кириб келишини тухтата олмади ва ахолининг купайишига тускинлик кила олмади. Баъзи бир консерватив бахоларга кура, Х,индистоннинг ахолиси XVII-XVIII асрлар давомида аста-секин купайиб борди. Ахоли сони 1600 йилда 150 миллион булган булса, 1800 йилда 200 миллионга етди. Х,аттоки, озик-овкат етишмаслиги ва касалликлар сабабли улимнинг куплиги хам ахоли усишини тухтата олмади. Ахолининг купайиши кишлок жойларда кишлок хужалиги ишлаб чикаришини интенсивлашишига имкон тугдирди.4

XVII аср давомида Бобурийлар сулоласи бошкаруви даврида Х,индистоннинг кишлок хужалик иктисодиёти гуллаб яшнади. ^ишлок хужалигида дехконлар хаттоки, ортикча махсулот ишлаб чикарар эдилар. XVII асрда дехконлар гоят катта микдорда озик-овкат ва техник экинларни самарали ва сифатли килиб етиштирар эдилар. Бобурийлар давлатининг солик солиш тизими бу вактда индиго, пахта, шакар камиш, дон экинларига ухшаш экинлар етиштиришни рагбатлантиришга йуналтирилган эди. Давлат рагбати ва жуда катта талаб бозор эхтиёжи учун курсатилган экинлар ишлаб чикаришнинг ривожини анчагина фаоллаштирди.5

Х,инд дехконлари жуда тадбиркор булиб, фойда келтирадиган дон экинлари етиштиришни тезда англаб олар эдилар. Масалан, 1600-1650 йиллар оралигида икки хил кишлок хужалик экинлари - тамаки ва маккажухори етиштириш Бобурийлар давлати таркибига кирадиган барча худудлар буйича кенг таркатилди. Бенгал дехконлари тут дарахтини экиб, ипак ишлаб чикариш йулларини жуда тез узлаштирдилар. Бу эса Бенгалияни жахонда ипак ишлаб чикариш буйича асосий минтакага айлантирди. XVII асрнинг иккинчи ярмида Гангетик шаркий текислигида савдо-сотик экспорти кенгайди, буни Патнадаги Европа савдо-сотик марказлари жадаллаштирдилар, бу эса пахта, афюн, шакар етиштириш ва ишлаб чикаришни рагбатлантиришга олиб келди. Бобурийлар давлатидаги карийб барча минтакалар кишлок хужалик экинларини етиштириш билан фаол шугулландилар. Х,имолайнинг тоголди худудларида, Шаркий Бенгалия ва Ассамда гайратли мусулмон дехконлари гуруч етиштириш учун гоят катта худудни урмонлардан тозаладилар. Х,индлар ва сикхлар Панжоб дарёсининг узанига экин экиш учун худудларни тез суръатлар билан кенгайтирар эдилар. Ернинг юкори унумдорлиги бугдой, пахта, зайтун ва бошка экинларни етиштиришга куйилган инвестицияларни тезда коплади. Шахарларда мазкур экинларга булган юкори талаб ва эхтиёжлар минтакалар орасида курукликдаги савдо-сотикни ривожланишига имкон тугдирди.6

Бобурийлар давлатининг асосчиси Защриддин Му^аммад Бобур бошцаруви (1526-1530 йиллар). Бобур хукмдорлиги даврида ерларни давлатга хизмат курсатган шахсларга мукофот тарзида булиб берди, кейинчалик бу иш жагир номини олди.7 Янги сохибларнинг барча хужалик ишларини бошкарувчилар, яъни мамлакат урф-одати ва дехконлар тулай оладиган солик микдорини яхши биладиган хиндларнинг узлари юритар эдилар. Абу-л Фазл Аллами томонидан ёзилган «Акбар-наме» китобида Захириддин Мухаммад

1 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.187.

2 Day U.N. The Mughal Government: Ad 1556-1707. - New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1994. - P.111-112.

3 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.85.

4 Yma MaHÖa. - E. 190.

5 Raychaudhuri Tapan. The Agrarian System of Mughal India: A Review Essay / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. - New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.159-183.

6 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.191.

7 Moreland W.H. Rank in the Mogul State Service / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. -New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.213-214.

108

Бобурнинг буюк сахийлиги таъкидланган. Хусусан, "Х,индистондаги хар бир кичкина ва буюк киши киролнинг хайрихохлиги ва рахм-шафкатини бошдан кечирган" дейишади.1 Х,арбий фатхлардан сунг олинган хазиналар кейинчалик оилаларга, харбий хизматчиларга, олимларга совгалар ва мукофотлар сифатида таркатиларди. З.М.Бобур бошкарув тизими ва давлат жамгармаларини таксимлаш масалаларида жуда талабчан эди. У езганидек, "бошкарувга нисбатан хеч кандай бахона ва эслатма" булмаслиги керак.2

Хумоюннинг бошцаруви (1530-1556 йиллар). Бобурнинг катта угли Хумоюн Гуджарат, Раджпутана ва Бихарнинг бир кисмини босиб олиш билан уз мулкларини кенгайтиришга харакат килди. Дехлида Хумоюн уз даврида давлатни бошкариш буйича махсус тизимни яратишга жазм килди, бу тизим тузилишининг тамойили куйидагилардан иборат эди. У барча одамларни турт тоифага булди: 1) харбийлар; 2) хунармандлар, савдогарлар; 3) файласуфлар, шифокорлар, хандаса олимлари ва астрономлар; 4) ер хайдовчилар ва ишчилар.3 Шунингдек, барча сарой ахлини турт гурухга булди: 1) асилзодалар; 2) маслахатчилар ва ердамчилар; 3) императорга якинлар; 4) хизматкорлар. Шунга мувофик равишда Хумоюн туртта давлат бошкармасини ташкил этди: 1) енгин бошкармаси - бунга харбий ишлар берилди; 2) хаво бошкармаси - бунга кирувчи амалдорлар даромад йигиш билан шугулланар эдилар, маъмуриятнинг даромад ва харажатлари хисоботини олиб борар эдилар; 3) сув бошкармаси - сугориш ва сарой захираларини назорат килар эдилар; 4) ер бошкармаси-солик, халиса ерларни бошкариш хамда курилиш ишлари билан шугулланар эдилар.4 Бундай маъмурий булиниш тургун эмас эди ва у Акбаршох томонидан бекор килинди.

Акбаршо^нинг бошцаруви (1556-1605 йиллар). ^арийб ярим аср давом этган Акбаршох хукмдорлиги Бобурийлар сулоласи хукмронлигини мустахкамлади. Акбаршох ешлигидаек амин булдики, Х,индистонни факат хам мусулмонлар, хам хиндларга таянган холда бошкариш мумкин.

Бошцарув тизими. Акбар буюк давлатга рахбар булгач, Бобурийлар сулоласи хукмронлигини мустахкамлаш учун давлатнинг ички тузилиши ва барча бошкариш тизимини тартибга солиш масалаларини энг мухим режа деб кабул килди. Акбар давлатида бош бошкарма молия бошкармаси эди, буларнинг бошида девон турар эди.5 Соликчилар асосан хиндлардан иборат эди. ^ушинда бош интендант ва газначи - мири бахши жагирлар берилиши устидан назоратни амалга оширарди, курикда эса аскарларни ва курол -аслахаларни текширарди. Долган ишларни харбий бошликлар уз булимларига буйрук берган холда хал этар эдилар. Диний ишлар буйича бошкарма садарат деб аталарди.6 Бош садр жиноий ва фукаролик ишлар буйича козиларни тайинлар ва суюрголларни таркатишни бошкарар эди. Вилоят ва туманларда параллел равишда фукаро ва харбий бошликлар фаолият курсатар эдилар, улар бир-бирларини назорат килишлари ва хар кандай айирмачиликни тухтатишлари керак эди. Баъзи бир йирик вилоятларда узларининг вилоят садрлари булар эди. 1574 йили Акбар феодаллар синфи ичидаги узаро муносабатларни тартибга солишга интилиб, уларнинг даражаларига (зотига) мувофик харбий бошликларга жагирларни таркатиб, лавозимлар (мансаблар) иерархиясини киритди.7 Лекин жагирдорлар карорни четлаб утиш йулларини топар ва булимларнинг таъминоти учун бошликлар томонидан урнатилган микдордан кура камрок харажат сарф килар эдилар.

1 Abu-l Fazl Allamy. Akbar-Name. - Samara: Izdatelskiy dom "Agni", 2003. - P.150-156.

2 Babur-Name. / Perevod M. Calye. - Tashkent: Glavnaya redacthiya entsiklopediy, 1993. - P.349-350.

3 Day U.N. The Mughal Government: Ad 1556-1707. - New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1994. - P.11.

4 Yma MaHÖa. - E. 12.

5 Yma MaHÖa. - E.29-47.

6 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.36-40.

7 Moreland W.H. Rank in the Mogul State Service / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. -New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.213-234.

109

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

Буни конунлаштиришга тугри келди ва янги савар мансаби киритилди.1 Зот даража булиб колди, савар эса харбий бошлик хакикатда канча отликни таъминлаш кераклигини белгилар эди (масалан, мингбоши хам мингта, хам беш юзта, хаттоки, турт юзта отлик аскарни хам таъминлаши мумкин эди). Жагирнинг катталиги зотга ва саварга боглик булиб колди.2 Натижада такдим этишлар ошди ва давлат ерларининг фонди - халиса кискара бошлади.3 Шунда Акбаршох жагирларни йук килишни уйлади. 1574 йили у барча давлат ерларини уч йилга халисага утказишга буйрук берди, харбий бошликларга эса пул билан ойлик тайинлади. Ер солигини олдиндан йирик гаров тулаб амалдор-куруриялар йигиши керак эди. Бу чора жагирдорларнинг кучли каршилигига учради, чунки улар уз ер мулкларидан ажралиб колдилар ва бу эса дехконларнинг хонавайрон булишига олиб келди. Уч йилга тайинланган куруриялар дехконлардан нима мумкин булса, хаммасини олишар эди, чунки улар гаровни коплаб купрок фойда олишлари керак эди. Ислохотни бекор килишга тугри келди.

Де^цонларнинг ауволи. Бобурийлар давлати ахолиси куп сонли кабилаларга ва халкларга мансуб булиб, турли тилларда сузлашар хамда ижтимоий ривожланишнинг турли боскичларида булиб, турли касталарга (табакаларга) ва диний карашларга булинган эди. Купчилик ахоли кишлок жамоаси шаклида яшаган. Дехконлар ер солиги куринишида давлатга рента тулар эдилар. Хукумат бу рента солигини тухтовсиз ундиришига тарафдор булса хам, лекин дехконларнинг хужалик фаолиятига давлат хам, феодаллар хам аралашмас эди. Давлат улуши хосилнинг 1/3 кисми деб эълон килинди. Асосан бундай солик "адолатли" деб кабул килинган, лекин баъзида дехконлар уни тулай олмас эдилар. У холда солик аскарлар ёрдамида йигиларди. Ерга ишлов бериш давлат мажбурияти булган ва солик йигувчига барча ярокли майдонларда экин экилишини каттик назорат килиш топширилган эди. Солик йигишни тартибга солиш учун Акбаршох уз давлатининг марказида барча хайдаладиган ерларни улчаш тизимини киритади, бунинг устига кискартириш ва чузиш мумкин булган аркон эмас, балки бамбук таёги билан улчашни тавсия этади.

Х,индистонда кишлок жамоаси мураккаб тузилма эди. Жамоа ер эгаси сифатида катта булмаган худудни, одатда кишлок атрофини идора килар эди. Жамоа бошликлари ишланадиган ердан йигиладиган соликни назорат килар эди. Жамоа хунармандлари ва хизматкорлари бир неча кишлокдаги узларининг доимий мижозларига хизмат килиш хукукига эга эдилар. Масалан, хар бир кишлок амалда майдон курикчиси ва миршаби -мо^арага эга булган, лекин бошкалар, яъни бир такачи икки кишлокка, бир заргар беш кишлокка ва шунга ухшаш хизмат курсатиши мумкин эди. Ушбу кишлок округига хизмат курсатадиган турли хунармандларнинг умумий сони уртача 7-12 одамдан иборат булиши мумкин эди. Одатда жамоа хунармандларнинг хар бир килган ишига пул туламасдан, балки иш учун хосилнинг улуши ёки соликка тортилмайдиган ер майдони берар эди. Шуни хисобга олиш керакки, бир кишлок жамоа аъзоси кушни кишлокдан туликсиз эга сифатида кушимча ер майдонини сотиб олиши мумкин эди. Шунинг учун жамоа хукмронлигининг таркалиш чегарасини катъий килиб аниклаш кийин булган, лекин бир неча кишлок дехконлари бозорнинг ёрдамисиз керакли хунармандчилик молларини сотиб олишлари мумкин эди. 4

Оксокол ва мирза, бир томондан, жамоа вакиллари булса, бошка томондан эса, давлат хизматида турар эдилар. ^ишлокдан солик учун олинадиган барча маблаг тулангандан кейин, оксоколга жамоанинг барча фойдаланаётган ерларининг 1/10 кисми микдорида солик солинмайдиган ер ажратиб берилар эди. Давлатнинг марказий

1 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.24-25.

2 Richards J.F. The Formulation of Imperial Authority under Akbar and Jahangir / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. - New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.157-167.

3 Day U.N. The Mughal Government: Ad 1556-1707. - New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1994. - P.160-169.

4 Singh Chetan. Conformity an b Conflict: Tribes and the 'Agrarian System' of Mughal India / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. - New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.421-448.

110

вилоятларида Акбаршох томонидан амалга оширилган натурал соликни пул солигига утказиш дехконлар учун огир юк булди.1 Х,инд дехкони пул олиш учун энди узи ёки жамоа оксоколи ёрдамида уз махсулотларини сотиш учун тез-тез бозорга боришга мажбур булган ва бунинг натижасида у савдогар ва судхурга катти; карам булиб колар эди. Лекин Акбаршох куп майда соликларни бекор килган булса хам, савдогарлар факат уз фойдаларига солик ундиришни давом эттирар эдилар. Дехконлар солик тулашдан ташкари, яна вакти-вакти билан давлат учун асосан калъалар, шахарлар ва шунга ухшаш курилишларда ишлаб беришга мажбур эдилар. Бу мажбурият бегар деб аталар эди. Агар якин атрофда калъа истехкоми курилаётган булса, унинг мехнати айникса огир булган, чунки Акбар бундай курилишларга шу атрофдаги кишлокларни бириктириб куяр эди.

Давлат ва хусусий ер мулки. Х,индистонда Бобурийлар давлати биринчи навбатда ерга эгаликни мустахкамлашга харакат килди. Давлат ерларининг мавжудлиги хазинага рента/солик йигишга давлат кушинидан иборат аскарлар сафини таъминлаш ва уз хисобидан уларни ушлаб туришга мажбур булган савдогарларга ерлар шартли равишда такдим этилишига имкон берар эди. Савдогарлар/феодаллар кучайиб, шартли равишда берилган ерларни уз мулкларига айлантиришга харакат килдилар. Бобурийлар сулоласи бошкарувининг бутун даврида давлат мулки билан хусусий мулк уртасидаги кураш доимий эди.

Бобурийлар сулоласи хукмронлиги даврида ерга давлат мулкининг икки шакли -халиса ва жагир мавжуд эди.2 Барча босиб олинган худудлар халиса деб аталувчи давлат ер фондига айланар эди. Бошкарувчи бу фондлардан жагирлар, шунингдек турли хил рухонийларга ва диний уламоларга инъомлар таркатар эди. Халисанинг бундай кунимсизлиги унинг микдорини хисоблашга имкон тугдирмайди. Халиса хакикий давлат мулки эди. Жагир - шартли инъомдир.3 Уни олган одам жагирнинг катталигига мос равишда хукмдор кушинининг асосий бугинини ташкил этадиган аскарлар булимларини бокишга мажбур этилар эди. Жагирга берилган ер давлат мулки булиб колаверар эди. Ер солигининг микдори, ундириш усули ва шакллари жагирдорнинг узи томонидан аникланмас, балки давлат томонидан белгиланар эди. Жагирдорнинг ерлари одатда мерос булиб утмайди ва ер эгасининг улимидан сунг ер хазина ихтиёрига утарди. Жагирдордан бир ер эгалигини олиб куйиб, урнига мамлакатнинг бошка кисмидан бошка ер берилиши мумкин эди. Акбаршох даврида айирмачиликка карши курашиш учун бундай холатлар тез-тез булиб турарди. Шунинг учун жагирдор муайян ерга уртача ун йилдан кам эгалик килар эди.

Шу билан бирга, жагир мулклари хусусий феодал мулкининг баъзи бир хусусиятлари билан фарк килар эди. Чунки йирик жагирдорлар давлат хизматига (яъни булимларни бокишга) улар томонидан йигиладиган соликнинг 1/3 кисмини сарф килар эдилар, кичиклари эса ярмидан хам кам эди. Бундан ташкари, Акбаршох даврида унга бош эгган раджаларга, уларнинг олдинги ерларини жагир билан инъом килар ва бундай жагир одатда мерос буйича утар эди. XVII асрда хаттоки "меросий жагир" атамаси кенг таркалди. Одатда жагир бир неча ун минг гектар ерни камраб оладиган йирик мулк эди. Акбаршох даврида жагирдорлар узларининг хукукларини жуда кадрлар эдилар. Чунки Акбар даврида давлат энди шаклланаётган булиб, жагирдорлар (йирик ва кичик) сони уша пайтда факат икки мингга якин эди.

Бобурийлар давлатида шунингдек феодал-заминдорларнинг хусусий ер мулки хам мавжуд эди.4 Заминдорлар деб, Акбар даврида бадавлат ер мулки эгалари айтиларди, улар Бобурийлар давлати суверинитетини тан олган ва улпон тулашга рози булган шахслар эди. Соликнинг хажми карам булиш вактидаги кучларнинг хакикий нисбатига боглик эди. Бобурийлар маъмуриятининг солик бошкармаси заминдор билан дехкон уртасидаги узаро

1 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.79-93.

2 Day U.N. The Mughal Government: Ad 1556-1707. - New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1994. - P.135-137.

3 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.66-93.

4 Richards J.F. The Mughal Empire. - New Delhi: Cambridge University Press, 2000. - P.191-193.

111

муносабатларга аралашмас эди, заминдор хакикатда ер солиги эмас, балки рента оларди ва уни йигиш йули ва микдорини одатда узи урнатарди. Ориссада, Бихарда ва баъзи бир бошка жойларда раджапутлар орасида заминдорларнинг бир кисми ёлланган мехнатдан фойдаланиб, уз хужаликларини юритар эдилар. Заминдорлар ерлари расмий мерос буйича утказилар, инъом килинган ерга эгалик килиш учун сюзереннинг ёрлиги талаб килинар эди, лекин бу факат заминдорликка бир нечта даъвогар курашган даврда ахамиятга эга эди.1

Бобурийлар давлатида суюргол, шунингдек мулк (милк), вакф ёки инъом деб аталган, шахсий феодал мулки булган. Суюрголлар асосан суфий шайхларга ва мусулмон уламоларига, баъзи холларда диний унвони булмаган шахсларга хам берилар эди. Акбаршох даврида унинг диний сиёсатига боглик равишда суюрголларни бошка диндаги рухонийларга хам бера бошладилар. Суюргол одатда мерос буйича бериладиган кичикрок ер булиб, унинг эгасига хеч кандай мажбурият юкламайди, суюргол эгаси факат хукмдорга багишлаб ибодат килиши керак эди. Суюргол ерлари давлат ерларининг бор-йуги уч фоизга якинини ташкил этарди. Ер солиги, иктисодий хаёти ва Бобурийлар салтанатида давлат бошкарувининг айрим жихатлари узбек олимлари тамонидан хам куриб чикилган.2

Хунармандчилик. Хунарманд кишлок жамоасида талаб килинган нарсани ясаб, бунинг учун жамоадан хосилнинг улушини ёки кичик соликка тортилмайдиган ер участкасини оларди. Шахарда ёки хунармандлар кишлогида яшовчи хунармандларнинг купчилик кисми буюртмачи ёки бозор учун ишлар эдилар. Хиндистонда энг куп ривожланган соха газмол ишлаб чикаришдир, яъни пахтали ва ипакли, гул тикилган ва гул босилган, буялган ва буялмаган газмол ишлаб чикаришдан иборат булган. Масалан, Акбаршох кийим жавони руйхатида юзга якин хинд газмолларининг тури санаб утилган.

Аграда турли мутахассисли курувчи ишчилар, Гуджаратда кимматбахо тошлар билан безатиш (инкрустация) усталари, Бенгалияда кемасозлар куп эди. Хиндистонда бошка ишлар хам кенг таркалган эди: темир ва рангли металлар казиб чикариш, курулиш тоши, туз, селитра олиш, когоз тайёрлаш, заргарлик буюмлари ясаш, усимлик мойи етиштириш, ширинликлар тайёрлаш шулар жумласидандир. Хинд хунармандларининг махсулотлари узининг пухталиги билан кадимдан кадрланар эди. Шунингдек, сотиш учун тикув жихозининг энг мураккаб кисми булган бердо тайёрланар эди. Бердо оркали асосий иплар утказилган. Бу хунармандчиликнинг ривожланганлиги хакида гувохлик берар эди. Кастага бирлашган хунармандлар каста бошлигини ва бозорда хунармандларнинг махсулотини сотадиган даллолни тайинловчи феодал хукмдорларга боглик эдилар. Давлат устахоналарида ишлайдиган ишчи-хунармандлар яна хам катта карамликка дучор эдилар, у ерда кушин учун курол-аслаха, шунингдек хукмдор учун, у уз якинларига бериши мумкин булган махсулотлар тайёрланар эди.

Аванслар ва товарларни сотиб олиб куйиш тизими савдогар томонидан хунармандни кулликка солишнинг энг таркалган шакли эди. Савдогарлар олдиндан хунармандга овкатланиш ёки хом-ашё сотиб олиш учун пул берар, хунарманд эса уз махсулотини факат шу савдогарга ва арзонрок нархда беришга мажбур булар эди. Хиндистоннинг гарбий киргогида хунармандчилик ва савдонинг асосий турлари ижарага берилган булиб, соликка хам тортилганди. Ижарадор соликка лойик шу турдаги товарларни ишлаб чикаришда монопол хукукка эга эди (масалан, ип газлама, бетель, тозаланмаган гуруч, фил суягидан килинган махсулотлар ва бошкалар). Ижарадорнинг ёзма рухсатисиз ушбу махсулот турини хеч кимга сота олмас эди. Ижарадор одатда бой хинд савдогари ёки ушбу ишлаб чикариш кастаси хунармандларининг бошлиги булар эди.

Судхурлик. ^иргок буйига нисбатан давлат худудининг марказида бой савдогарларнинг сони кам эди. Лекин шундай булсада, бу ерда судхурлик гуллаб яшнарди. Судхурлар

1 Hasan S.Nurul. Zamindars under the Mughals / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. -New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.284-300.

2 Satimov G'. Markaziy Osiyo va Hindiston tarixida Boburiylar davri. - Tashkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. - P.183-222.

112

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

харбий бошликларга, сарой ахлига ва дехконларга карзга пул берар эди, чунки улардан мамлакат марказида пул солиги каттик талаб килинарди. Акбаршох даврида кишлокда кунига 75 % (йилига 900 %) хисобидан пул карз берилар эди. Бу эса кишлокда пул муносабатлари заиф ривожланганлигини курсатарди. Х,индистонда товар -пул муносабатлари анчагина ривожланишига карамасдан мамлакатда бутун хокимият феодаллар кулида тупланганди. Пул айланмасидаги вакиллар - савдогарлар ва судхурлар хамда хунармандлар мамлакатнинг сиесий хаетида хеч кандай рол уйнамаса-да, лекин уларнинг манфаатлари кандайдир даражада хисобга олинар эди.

Жа^онгирнинг бошцаруви (1605-1627 йиллар). XVII асрнинг бошларида Акбаршох томонидан эълон килинган дин эркинлиги сиесатида баъзи бир чекинишлар кузатилганди. Бу даврда Гуджарат иктисодиети гуллаб яшнар эди.

Гуджарат ицтисодиёти. Бобурийлар давлатининг энг ривожланган туманидан бири, унинг иктисодий маркази Гуджарат эди. У ерда чиройли газламалар ишланар эди. Индиго, сердоликдан майда буюмлар, безатилган куроллар ва бошкалар ишлаб чикарилар, ички савдо-сотик ривожланган эди. Купгина шахар ва йирик кишлокларда хунармандчилик ва кишлок хужалиги махсулотлари сотилса-да, лекин ташки савдо-сотик янада каттарок ахамиятга эга эди. Х,индистоннинг энг йирик бандаргохи Сурат шахри булиб, у ердан денгиз оркали товарлар Форс култиги худудларига ва Араб денгизига олиб борилар, шунингдек Х,индистоннинг барча гарб киргоклари буйлаб каботаж савдо- сотиги олиб борилар эди. Табиийки, Гуджаратда савдогарларнинг анчагина кисми, хам мусулмон, хам хиндлардан иборат эди. Махсус савдо-сотик касталаридан - Мусулмонхужа, Бохра, Банджара, хиндлардан ташкари хинд савдогарларининг умумий номи "банья" еки "баккал" дейилиб, манбаларда едга олинган эди. Баъзи бир Гуджарат савдогарлари жуда хам бой ва обрули кишилар эдилар.

Шо% Жа^он бошцаруви (1629-1658 йиллар). Шох Жахон саройининг бойлиги ва хашаматлилиги жихатидан олдинги бобурийлардан устун эди. Катта шахарларда ок мармардан курилган ва ичига ярим кимматбахо тошлар билан инкрустация килинган ажойиб бинолар (буларнинг ичида Аградаги машхур Тож Махал макбараси) кад кутарган эди. ^ушин сон жихатидан купайиб кетди. Жангга отланиш вактида юк ташувчилар ва хизматкорлар аскарлар сонидан бир неча маротаба ошиб кетар эди. Урушда нафакат отликка ва пиедаларга, балки жанговор филларга булган эхтиеж катта эди ва буларнинг барчаси гоят катта маблаг талаб килар эди.

Ички сиёсат. Шох Жахон Деканга ноиб килиб узининг иккинчи угли Аврангзебни тайинлади. Солик йигишни тартибга солиш учун Аврангзеб девони Муршид Кулихан "Муршид Кулихан дхараси" деб аталган янги солик тизимини киритди. Унинг максади пул аванслари - такавини таркатиш йули билан дехконларни буш колган ерларга жалб килиш эди. Шунингдек сугориладиган ерларга паст солик микдори киритилган эди, соликка тортиш суммаси туралар билан дехконлар уртасида музокара йули билан урнатилар эди, яъни дехконнинг соликни тулаш имконияти хисобга олинар эди. Гарчи феодаллар асосий ер солигидан ташкари, яна ун туртта бошка тушумлар йигсалар-да, лекин Муршид Кулихан дхараси Деканда аста-секин дехкон хужаликларининг тикланишига олиб келди.

Аврангзеб бошцаруви (1658-1707 йиллар). Аврангзеб узининг узок муддатли бошкаруви даврида тухтовсиз урушлар олиб борди. ^ушинининг сони 170 минг отлик аскар ва бир неча юз минг аравакашга етди. Бу урушлар учун гоят катта маблаг талаб килинар эди. Х,арбий бошликлар ва фукаро хизматчилари сони Шох Жахон даврига караганда яна хам ошди ва энди жагир сифатида таркатиш учун ерлар етмай колди. Жагирдорлар даромади кескин камайди, чунки хазина учун давлат улардан турли кушимча соликлар талаб кила бошлади, бунинг устига купгина жагирдорлар харбий харакатлар сабабли хонавайрон булган эдилар. Улар талаб килинган чавандозларни бока олмай колдилар. Аскарлар баъзида бир неча йил маош олмас ва бу вактда улар асосан ахолини талаш хисобига кун курар эдилар. Жагирларни тез-тез мерос буйича ер бериш бошланди, лекин XVIII асргача жагир шартли, хизматга оид хисобланар эди. Илгаригидек жагирдор улиши билан унинг мулки

113

давлат хазинасига тушар эди ва хазиначи охирги хисоб - китобни амалга оширар эди. Лекин бунга куп йил кетиши мумкин эди, натижада жагирдорлар жагир урнига хазинадан ойлик беришни сурай бошладилар. Хукумат бу илтимосни рад этди.

Маблаги етишмаган хукумат, уз даромадларининг катта кисмидан махрум булган жагирдорлар, анчадан бери ойлик олмаётган армия - барчаси уз муаммоларини асосан дехконлар хисобидан амалга оширишга харакат килдилар. Агар Акбаршох даврида ер солигининг микдори хосилнинг 1/3 кисмини ташкил килган булса, Аврангзеб даврида энди ярмини ташкил этди, хакикатда эса солик огирлиги яна хам ошди. Дехконлардан солик канчалик куп ундирилса, уни йигиб олиш шунчалик кийин булар эди. Дехконлар куп жойларда хужаликни юрита олмай колдилар ва утрок ерлардан кетдилар, галаёнлар келиб чика бошлади.1

Соликларнинг камомади колган дехконлардан озрок солик йигишга харакат киланар эди. Натижада очарчилик давлатнинг гох бир, гох бошка кисмида мунтазам кийинчиликлар келтириб чикарар эди. Айникса 1702-1704 йилларда Деканда каттик очарчилик булди. Унинг окибатида 2 миллиондан ортик одам вафот этди. Факат соликни камайтириб ва дехкон мехнатидан кандайдир даромад келтирадиган килиб, иктисодий вазиятни тугрилаш мумкин эди. Лекин хукумат харбий харажатларга маблаг кидиришга мажбур булиб, солик огирлигини камайтиришни истамас эди. Савдогарлар эса, аксинча, дехконларга уз солик талабларини оширар эдилар.

Хунармандчилик ва савдо-сотиц. XVII асрда хунармандчилик, айникса тукувчилик (Европа ва Осиё бозорларида хинд газмолларига талабнинг ошиш натижасида) ва шу билан боглик булган тармоклар - ип-йигириш, гул босиш, газмол буяш ва шунга ухшашларнинг ривожланиши давом этди. ^ишлокларда ва шахарларда хунарманд ахоли усди, айникса Европа факториялари атрофида улар куп эдилар. Масалан, Мадрас кичкинагина кишлокдан Жанубий Хиндистонинг савдо ва тикувчилик марказига айланди. Шахар атрофида яшовчи хунармандларнинг буюмларини савдо агентлари сотиб олар ва факторияга жунатар эдилар. ^атор кичик шахарлар йирик марказ атрофида бирлашар ва узига хос иктисодий туманни хосил килар эдилар. Лекин хунарнинг ривожланиши ва иктисодий марказларнинг хосил булиш жараёни бир хилда кетмас ва бу асосан киргок олди минтакаларда кузга ташланарди. Улар орасида каботаж савдоси ёрдамида чаккон айирбошлаш содир булар эди.

XVII асрнинг охирига келиб, марказий хокимиятнинг заифлиги шароитида савдогарлар ва дехконлар кайсидир бир товар турига монополист сифатида майдонга чикиб, уз фойдаларига савдо-сотув ахолисини кушимча соликка тортар эдилар. Бобурийлар давлатида купгина хунармандлар ва савдогарлар хиндлар булгани учун улар Аврангзеб даврида диний кувгинларга учраб ва жон бошига кушимча солик - жазия (jaziya) киритилишидан жуда таъсирландилар.2

XVII асрнинг охири ва XVIII асрда Жанубий Хиндистонда ер эгалари - дехконлар сони кескин камая бошлади, уларни XVI асрдан бошлаб мирасдорлар деб атай бошладилар. Шу билан бирга жамоа ижарачилари солик туловчи -эгалик хукукини ола бошладилар. ^ул килинган мерос эгалари даражасида турли тоифадаги дехконларнинг ерга булган хукукини тенглаштириш юз бераётган эди. Дехконлар факат юкори солик туловчилар шартида ерга эгалик килардилар. Хунармандчилик билан дехкончилик кушилишига асосланган жамоа ташкилоти йук булиб кетмади. ^ишлокда жамоа ташкилоти феодалнинг тулик хокимияти билан хакикатда кушилувчи - XVII-XVIII асрларда ернинг булиб бериш тамойилини пайдо булишига олиб келди: ким купрок тулашга кодир булса, купрок ер олар эди. Соликларнинг тухтовсиз ошиб бориши дехкон учун огир юк булар ва шунинг учун у ортикча ердан кутилишга ва шу билан бирга кушимча соликлардан кутилишга харакат килар эди.

1 Alam Muzaffar. Aspects of Agrarian Uprising in North India in the Early Eighteenth Century / The Mughal State 1526-1750. Ed. M.Alam, S.Subrahmanyam. - New Delhi: Oxford University Press, 2000. - P.449-473.

2 Day U.N. The Mughal Government: Ad 1556-1707. - New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd., 1994. - P.97, 133-135.

114

Оксоколлар, мирзалар, шунингдек жамоага четдан келадиган ва оксоколлик хукукини сотиб олувчиларнинг кичик феодалларга айланиш жараени кучайди. ^ишлокда товар хужалигининг ривожланиши кишлокни савдогарга янада купрок буйсунишига олиб келар эди.

Х,индистондаги давлат бошкарувини такомиллаштириш тизимида Аврангзебнинг куйидаги баеноти диккатни тортди. Бойлик ва дам олиш таклифларга жавобан Аврангзеб таъкидлади: "Император хеч качон узига бундай хашаматга йул куймаслиги керак. Аллох таоло бизни тахтга узимиз учун эмас, балки халкимиз бахтига яшаш ва ишлаш учун жойлаштирди. Бизнинг бахтимиз факат уларнинг бахти билан чамбарчас боглик булган кисми яхши. Бошка хеч нарса керак эмас".1 Хорижий асарлардан бирида Бобурийлар сулоласи давлатни бошкаришда монументал меъморчилик сохасида бунедкорлик ишларида катта эътибор берганлиги, бунинг учун улкан иктисодий ресурсларни ажратгани ва деярли бутун дунедан етакчи меъморлар ва курувчиларни жалб килганлиги кайд этилган.2

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, Бобурийлар сулоласи бошкарувининг барча маъмурий ва иктисодий тизими давлатни ривожлантиришга каратилганлигини купгина тадкикотлар тасдиклайди. Буларнинг барчаси Бобурийлар давлати меросининг вакт томонидан синовдан утганлигини билдиради. Яна шуни таъкидламок лозимки, Х,индистондаги ва хориждаги хронологик хужжатлар ва йилномаларнинг гоят катта сони, расмлар ва манускрипт суратлар, катта ва кичик меъморий едгорликлар, буларнинг барчаси Бобурийлар сулоласи давлатининг кудратини хамда самарали бошкарилганлигини тасдиклайди ва курсатади. Купгина мамлакатларнинг тарихчилари, тилшунослари ва бошка олимлари Бобурийлар меросини тадкик этишда куплаб тадкикотлар килган булсалар хам, Х,индистондаги Бобурийлар давлати иктисодиетини бошкариш ва давлат тузилиши тизимини иктисодчилар томонидан урганиш учун мухим соха булиб колмокда. Бобурийлар сулоласининг давлат ва иктисодиетни бошкариш тизими хали хам узида куп сиру асрорларни саклаб колмокда ва уларни бундан кейин жиддий ва синчковлик билан урганиш масаласи долзарб булиб колмокда.

1 Khurshid Salman. Sons of Babur. - New Delhi: Rupa Publications India Pvt. Ltd., 2012. - P.93.

2 Rulers and Great Leaders of India. - New Delhi: Crest Publishing House, 2002. - P.53-208.

115

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.